EDITIO COLLEGII IURIDICI ACADEMIAE LITTERARUM CRACOVIENSIS. COLLECTANEA EX ARCHIVO COLLEGII IURIDICI Tomus IX. CRACOVIAE. SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM CRACOVIENSIS. 1913.

WYDAWNICTWO KOMISYI PRAWNICZEJ AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI W KRAKOWIE. ARCHIWUM KOMISYI PRAWNICZEJ Tom IX. KRAKÓW. NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI. SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ. 1913.

D R U K A R N I A U N I W E R S Y T E T U J A G I E L L OŃSKIEG O pod zarządem Józefa Filipowskiego.

Treść. Str. 1. Stanisław Kutrzeba: Materyały do dziejów robocizny w Pol- sce w XVI wieku 1—198 2. Stanisław Kutrzeba: Cautelae quaedam in iure terrestri tentae et observatae 199—216 3. Stanisław Kutrzeba: Prawa, przywileje, statuty i lauda księstw oświęcimskiego i Zatorskiego 217 — 348

Materyały do dziejów robocizny w Polsce w XVI wieku. Wydał Stanisław Kutrzeba, Przeszukując przed laty kilku w innych celach księgi grodzkie wojewódz­twa krakowskiego (krakowskie, sądeckie, bieckie, oświęcimskie) z wieku XVI natrafiłem w nich na ciekawy materyał, tyczący się kwestyi przełomu gospodarczego, jaki dokonywa się wtedy w polskiej wsi. Roi się w tych właśnie księgach od oblat zarządzeń królewskich, zawierających bądź to ogólnikowe zakazy uciskania włościan, bądź też normujących mniej lub wię­cej dokładnie wysokość ciężarów, jakie ludność wiejska miała ponosić, a to w celu zapobiegania ich podwyższaniu. Najczęściej chodzi w tych aktach o sprawę robocizny kmiecej. Za Zygmunta I, po roku 1520, często przed­ miotem zarządzeń królewskich jest wprowadzenie w życie, względnie obja­ śnienie artykułów konstytucyi toruńskiej i bydgoskiej z r. 1520 (Balzer, Corpus iuris polonici t. III, str. 567—568 i 608) które mówią o robociźnie. W świetle tych aktów dopiero jasno występuje znaczenie tych aktów prawodawczych, tak wielkiej dla rozwoju robocizny doniosłości. Różnorakie ono było, jak świadczą te akty. Jeszcze za Zygmunta Augusta nawet powoływano sie nieraz na te konstytucye, aż je usunęły z życia — w końcu rządów tego monarchy — zwyczaj i lustracye. Mając zamiar zająć sie bliżej tą kwestya, udałem się do Warszawy, by tam prowadzić dalsze poszukiwania za tego rodzaju materyałem w księgach metryki koronnej. Ponieważ bowiem chodziło tu o akty, wychodzące od króla, przypuszczałem, że w księgach kanclerskich takich aktów znajdę więcej. I rzeczywiście plon okazał sie obfity. Obok tego rodzaju aktów, jakich do­ starczyło mi krakowskie archiwum krajowe, napotkałem tu także na wcale Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 1

STANISŁAW KUTRZEBA liczne ugody, zawierane z poddanymi co do danin i robocizn, które król potwierdzał. Z tych poszukiwań powstało to drobne wydawnictwo. Nie rości ono sobie pretensyi do wyczerpania materyału. Z góry musiałem się zrzec tego zamiaru wobec niemożności przejrzenia ksiąg wszystkich grodów polskich. A dla wydawnictwa systematycznego trzebaby te księgi przejrzeć, gdyż — jak wiadomo — ledwie część aktów, które wychodziły z kancelaryi królew­skiej, była w księgi metryki wpisywana, tak, że metryka nie daje pełnego materyału. Chodzi mi o to tylko, by zwrócić uwagę na ten materyał, tak ciekawy i ważny, badaczom wsi polskiej, których coraz przybywa, pobudzić do dalszych poszukiwań w tym kierunku, a na razie umożliwić przynajmniej częściowe zapoznanie się z nim naszych uczonych. Wobec tego daję tylko wybór aktów, i to jedynie ważniejszych. Odrzuciłem wszystkie te, które tylko ogólnikowo wspominają o uciążeniach ludności wiejskiej; podaję wyłącznie ta­kie, które dają konkretne określenia ciężarów, specyalnie robocizny, a i to nie wszystkie, bo mniej ciekawe pomijałem. Starałem się jednak o to, by nie pominąć tych, które odnoszą się wprost do konstytucyi toruńskiej i bydgo­skiej. Innych aktów, tyczących sie wsi, wcale nie uwzględniałem, np. lokacyi nowych wsi, których mnóstwo w metryce, kontraktów dzierżawnych, zawiera­jących nieraz dokładne postanowienia o ciężarach włościan, aktów, normują­cych prawne stanowisko poddanych i t. d. We wszystkich prawie aktach, które podaję, na planie pierwszym stoi kwestya robocizny. Co się tyczy chronologicznych granic, to wydawnictwo obecne obejmuje głównie czasy Zygmunta I i Zygmunta Augusta. Tylko z tych dwóch panowań przejrzałem akty metryki. W dwóch kierunkach przekraczają akty, w wydawni­ctwie zawarte, datami lata panowań dwóch ostatnich Jagiellonów. Niejednokro­tnie w XVI w. powoływano się przy regulowaniu ciężarów kmieci na dokumenty dawniejsze, podawano je nawet w całości w formie transsumptu. Takie akty, o ile nie były drukowane dotąd, wciągnąłem do mego wydawnictwa, boć inaczej nieraz trudnoby było zrozumieć odnośny akt z XVI wieku; nadto akty takie rzadkie są wogóle w XIV i XV wieku, co tembardziej mnie skła­niało, by je tu drukiem ogłosić, nie szukając innej do tego sposobności. Ale i poza rok 1572 także wychodzę. Mniejwięcej w końcu XVI wieku kończy sie ten okres przełomu w stosunkach polskiej wsi, tego podporządkowywa­nia jej pod powstający folwark. Mając pod ręką materyał z czasów rządów Stefana Batorego i pierwszych lat Zygmunta III w księgach krakowskiego archiwum krajowego, podałem trochę aktów także z tego końcowego okresu, by umożliwić choć pobieżne zapoznanie sie z tą nową fazą w rozwoju wsi, porównanie jej z poprzednią. Materyał jest jednak jednostronny i z innych powodów, nie zależnych od wydawcy. Tyczą sie te akty prawie wyłącznie dóbr królewskich. Powód tego tkwi w ograniczaniu władzy monarchy w stosunku do poddanych ko-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 3 ścioła i osób prywatnych, które także na tę epokę przypada. Wyraźnie mówi to kilkakrotnie król i w tych aktach, które tu drukuję. Czem dalej, coraz też mniej aktów królewskich, które do wsi niekrólewskich się odnoszą. Specyalnie o ile chodzi o kwestyę konstytucyi toruńskiej o robociźnie wło­ścian, to miała ona znaczenie prawie że wyłącznie dla dóbr królewskich. Nadto zarządzenia królewskie, czy ugody starostów z poddanymi, jakie po­daję, odnoszą się w przeważnej części do Małopolski, w skąpej dos ć mierze do ziem ruskich, prawie niema ich, o ile chodzi o Wielkopolskę (tyczy sie to aktów z metryki koronnej, boć oczywiście akty z ksiąg grodzkich krakow­skiego województwa tylko do tego województwa się odnoszą). Kwestya konstytucyi toruńskiej o robociz nie, jak z aktów widać, miała w życiu zna­czenie właściwie tylko dla Małopolski i częściowo dla ziem ruskich. Jak ten objaw wyjaśnić, to już muszę zostawić badaczom do rozstrzygnięcia. Z tych powodów znowu materyał to jednostronny. Niech mi wolno będzie tu podziękować serdecznie dyrektorowi archiwum głównego w Warszawie prof. T. Wierzbowskiemu i archiwaryuszowi tegoż archiwum p. Badowskiemu za ułatwienie pracy w temże archiwum, a p. I. T. Baranowskiemu za uprzejmą pomoc przy kollacyonowaniu. 1*

1. Zwierzyniec, 29 listopada 1368 r. Konwent zwierzyniecki Norbertanek usuwa nadużycia co do cię­żarów, jakie ponosi na rzecz klasztoru wieś tegoż Bibice. Nos Ulricusa divina patientia praepositus, Stanislaus prior, Nicolaus custos, Sandka priorissa, Falussa suppriorissa totusque conventus monasterii Swierzinecensis ordinis Praemonstratensis notitiae universorum praesentium et futurorum, quorum audientiae praesens scriptum fuerit recitatum, patefacimus evidenter, quod licet aliqui antecessorum nostrorum modum ceperant abusivum, qui non canonice electi sed potius per secuiaris potestatis abusum intrusi pro tempore in bonis monasterii antedictib minus iuste ministrantes angarias cmetonibus in Bibiecz 1 non modicas inferebant, metretas maldratarum cumulatas recipientes ab eisdem, quod erat contra conscientiam plurimorum, non advertentes, quod qui facit [contra] conscientiamc, aedificat ad iehennam, nos itaque, cum sumus deo annuente sufficienter electi iuxta canonicas sanctiones, talia gravamina volumus una cum conventu nostro amovere, praesertim cum in privilegio hereditatis villae in Bibiecz praedictae expresse continetur, quod incolae ibidem manentes et d eorum sequaces metretam non cumulatam, sed planame circa maldratas dare teneantur, nam et nos idf ipsum ratum habentes et gratum praesentibus confirmamus, nostrorum sigillorum appensione mediante. Datum in Zwierziniecz in vigilia sancti Andreae apostoli gloriosi (29 listopada) sub anno domini millesimo trecentesimo sexagesimo octavo, praesentibus omnibus suprascriptis. Z transsumptu króla Stefana z daty: Warszawa 6 sierpnia 1576 r., oblatowanego w grodzie krakowskim przez szlach. Pawła Kliuczowskiego imieniem wsi Bibie, 17 czerwca 1577 r. Rel. Castr. Crac. t. 4, str. 985—986. 1 dziś: Bibice, par. Zielonki, pow. krakowski. 2. Sącz, 25 lutego 1369 r. Kazimierz król określa ciężary poddanych wsi królewskiej Siemiechowa. a w tekscie: Viricus. b w tekscie: antecedenti. c w tekscie: quod quid facit conscien­tiam. d w tekscie: ut. e w tekscie: plenam. t w tekscie: ad.

STANISŁAW KUTRZEBA Noverint quibus expedit universi, quod nos Casimirus dei gratia rex Poloniae, volentes cmethonibus nostris in Siemichow1 annuum censum et sub certa pensione limitare eosque propter remotam distantiam a castro nostro Cchow 2 a laboribus communibus absolvere gratiose, extunc statuimus, quod dicti cmethones a quolibet manso singulis annis in festo sancti Martini per unam marcam et duas mensuras avenae et in festo Paschatis per duos caseos et viginti ova ac etiam per duos pullos pro castro nostro Cchow supradicto ad manus burchravii, qui pro tempore fuerit, dare et solvere teneantur. Etiam dicti cmethones pratum nostrum consuetum in Stroze3 singulis annis falcare et cumulare et [quilibet] pro nostro adventu etiam singulis annis unum currum graminis et unum currum lignorum ad dictum castrum deducere sit adstrictus. Quibus omnibus praemissis datis et peractis ab omnibus et singulis solutionibus [parvis] et magnis, quocumque nomine vocari censeantur, ac demum a laboribus universis penitus sint liberi et exempti. In cuius rei testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Actum in Sandecz die dominica qua cantatur Reminiscere (25 lutego) sub anno do­mini millesimo CCC0 sexagesimo nono. Per Nicolaum de sancto Swirado. Z transsumptu króla Władysława Jagiełły z daty: Nowe Miasto Korczyn 27 sierpnia 1428 r., oblatowanego w grodzie bieckim 11 lutego 1631 r. przez Jana Sowę podwójciego i Alberta Mi­chalika, poddanych siemiechowskich. Castr. Biec. t. 175, str. 848 — 849. 1 Siemiechów wieś par., pow. tarnowski. 2 Czchów, miasteczko w Galicyi Zachodniej, pow. brzeski. 3 Stróże wieś, par. Zakliczyn, pow. brzeski (w Galicyi). 3. Kraków, 5 grudnia 1424 r. Mikołaj z Michałowa wojewoda sandomierski i Piotr Szafraniec podkomorzy krakowski przeprowadzają układ między Nankerem pre­pozytem klasztoru zwierzynieckiego Norbertanek a kmieciami wsi Bibice o świadczenia tejże wsi na rzecz prepozyta. Nos Nicolaus de Michalow palatinus Sendomieriensis, capitaneus Cracoviensis, et Petrus Szafraniecz de Pieszkowa Skala succamerarius Cracoviensis et capitaneus Siradiensis, notum facimus quibus expedit universis tam prae­sentibus quam futuris harum notitiam habituris, quomodo inter honorabilem ac religiosum dominum Nankerum praepositum Zwierzinencensem parte ab una et inter laboriosos viros cmetones eiusdem domini praepositi de villa vulgariter nuncupata Bibicze 1 parte ab altera contractum seu ordinationem fecimus ita, quod dicti cmetones de quolibet laneo quilibet seorsim unam mensuram siliginis ad hiemem et unam mensuram Similiter avenae ad aestatem seminibus praedicti domini praepositi debent seminare et ista omnia meterea et ad horreum ipsius ibidem in Bibicze conducere. Et iam om- a w tekscie: omnia in aeternum (sic).

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 7 nes cmetones praefati debent falcare foenum unam diem et congregare ac in domum praedicti domini praepositi ibidem in Bibicze conducere, ne- gotiis regalibus per omnia semper salvis. Item omnes cmetones iam dicti debent ducere per unam diem in anno sepem et sepire cum eadem. Etiam saepedicti cmetones omnes et singuli Similiter unam diem in anno debent fimum de curia praedicti domini praepositi ad campum ipsius educere. Item quandocunque praenotatus dominus praepositus Zwierzinecensis ad villam Bibicze praefatam venerit, tunc multoties(sic) dicti cmetones debent cervisiam de oppido Skała2 pro pecuniis praefati domini praepositi emptam in ibidem adducere ordinarie, videlicet unus post alium et sic usque in finem ordinem suum praedictum resumendo, quotienscunque eidem praeposito de cerevisia huiusmodi in villa antedicta demorantia fuerit oportunum. Et censum sol- vere debent secundum antiquam consuetudinem super festum sancti Martini. Item ova [et] caseos tempore paschali et pullos ad diem sanctae Mariae, iuxta quod et aliae villae solvunt, solvere tenebuntur. Insuper iudiciaria vulgariter wiecznie secundum antiquam consuetudinem solvere tenentur b. Item omnes et singuli cmetones praedicti de quolibet laneo ac quilibet seorsim pro statione domini regis, dum et quando praefatus dominus rex dare demandaverit, per unam mensuram avenae, per duos gallos, per decem ova, per duos caseos, per duos grossos pecuniae communis dare tenebuntur et debebunt. In cuius rei testimonium maioremque evidentiam sigilla nostra praesentibus sunt ap- pensa. Datum et actum Cracoviae feria tertia in vigilia sancti Nicolai con- fessoris ac episcopi gloriosi (5 grudnia) anno domini millesimo quadringen- tesimo vicesimo quarto. Z transsumptu króla Stefana z daty: Warszawa 6 sierpnia 1576 r., oblatowanego w gro­dzie krakowskim przez szlach. Pawła Kliuczowskiego imieniem wsi Bibice 17 czerwca 1577 r. Rel. Crac. t. 4, str. 986—987. 1 Bibice wieś, par. Zielonki, pow. krakowski. 2 Skała dawniej miasteczko, gm. Rapsztyn, pow. olkuski. 4. Kraków, 9 stycznia 1438 r. Mikołaj z Michałowa kasztelan i starosta krakowski wraz z ośmiu dostojnikami rozstrzyga spór miedzy Nankerem prepozytem klasztoru zwierzynieckiego Norbertanek i tymże klasztorem z jednej strony, a kmieciami z Bibie z drugiej o wysokość czynszu, jaki mają płacić kmiecie z łanu. Nos Nicolaus de Michalow castellanus et capitaneus Cracoviensis una cum his dominis: Sandzivogio de Ostrorog Poznaniensi, Iohanne de Czizow Cracoviensi, Alberto de Malye Lanciciensi palatinis, Dobrogostio de Samotuli Poznaniensi, Thoma de Kol Wisliciensi, Przedborio de Konieczpolie Ros- a w tekscie: demorandi. b w tekscie: oportebunt.

STANISŁAW KUTRZEBA periensi, Paulo de Biskupicze Małogostensi castellanis et Iohanne de Konieczpolie cancellario regni Poloniae ex forma iuris sic decrevimus inter laboriosos cmethones de Bibicze l ex una et venerabilem ac religiosum Nankierum praepositum et conventum sanctimonialium ita, quod isti cmethones singulis annis de quolibet manso non plus quam novem scotos monetae usualis currentis tenebuntur dare et exsolvere ratione census annui praefato domino praeposito et conventui ipsius ad tempus secundum tenorem litterae hereditariae dicti praepositi et conventus ipsius. In cuius rei testimonium sigillum nostrum praesentibus est subappensum. Actum et datum Cracoviae feria quinta infra octavas Epiphaniae domini (9 stycznia) anno domini millesimo quadringentesimo tricesimo octavo. Z transsumptu króla Stefana z daty: Warszawa 6 sierpnia 1576 r., oblatowanego w gro­dzie krakowskim przez szlach. Pawła Kliuczowskiego imieniem poddanych wsi Bibice 17 czerwca 1577 r. Rel. Crac. t. 4, str. 988. 1 Bibice wieś, par. Zielonki, pow. krakowski. 5. Kraków, 30 maja 1464 r. Komisarze królewscy rozstrzygają spór między mieszkańcami wsi Dłużca i Łobzowa a dzierżawczynią Dorotą, wdową po Zawiszy z Bebelna, o daniny i robocizny na korzyść tychże włościan. Michael de Lassothki, succamerarius et capitaneus Lanciciensis necnon marschalcus curiae regiae, et Xicolaus Grzimala de Zwyerzinyecz, curiae serenissimi principis et domini Casimiri dei gratia regis Poloniae, magni ducis Lithwaniae, Russiae, Prussiaeque etc. domini et heredis iudex, iudices commissarii per serenissimum principem et dominum Kazimirum dei gratia regem Poloniae memoratum ad infrascripta specialiter deputati, significamus tenore praesentium quibus expedit universis praesentibus et futuris, quomodo [in] causa, quae fuit inter laboriosos kmethones de Dluzecz 1 et Lobzow 2 ex una et nobilem Dorotheam relictam olim Zavyssii de Bombelno tenutricem praedictarum villarum Dluzecz et Lobzow partibus ad altera diu orta occasione quarundam ancarum, quae ab ipsis praedicta Dorothea in pignoratione boum extorquebat, ac etiam quarundam inconsuetarum viarum angariatione alias podrosza, tandem in termino ipsis assignato ipsi kmethones contra eandem Dorotheam ipsorum tenutricem pro huiusmodi ancarum extorsione et viarum inconsueta­rum angariatione litteras regias et commissariorum aliorum coram nobis reposuerunt asserentes se ad talia sibi respondere non debere. Quae quidem Do­rothea ad huiusmodi querelam ipsorum in sua responsione asserebat antecessores suos recepisse huiusmodi ancas et vias per ipsos fecisse, nullum desuper documentum faciens. Nos vero visis litteris regis et aliis iudicum com­missariorum bene conspectis et examinatis in eisdem invenimus, quod dicti

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 9 kmethones villarum praedictarum non aliud nisi tenutario [pro tempore] existentii unum laneum mensuratum franconicum ipsis per tenutarium pro tempore existentem deputatum et assignatum ad tres partes dividendo arare, seminare et metere iuxta antiquam consuetudinem necnon pratum magnum falcastrare, colligere et in domum deducere iuxta tenorem litterarum solvere et laborare tenentur et debent. Quas litteras coram nobis productas salvas, integras reperimus et illaesas eosque circa tenorem ipsarum reservavimus et praesentibus reservamus decernentes ipsas robur perpetuae firmitatis habere et obtinere sibique Dorotheae super huiusmodi ancarum extorsione inconsueta et viarum angariatione inconsueta silentium perpetuum imponentes. Harum quibus sigilla nostra praesentibus sunt subappensa testimonio litterarum. Actum et datum Cracoviae feria quarta in vigilia Corporis Christi (30 maja) anno domini millesimo quadringentesimo sexagesimo quarto. Z transsumptów Kazimierza z daty: Kraków I czerwca 1464 r. i Zygmunta I z daty: Kra­ków 21 czerwca 1530 r. Metr. kor. t. 45, p. 301—304: Confirmatio privilegii incolarum Dluzecz et Lobzow de ipsorum laboribus. 1 Dlużec wieś, par. i gm. Wolbrom, pow. olkuski. 2 Łobzów wieś, par. i gm. Wolbrom, pow. olkuski. 6. Zwierzyniec, 15 kwietnia 1470 r. Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu określa ciężary, zwłaszcza robocizny, kmieci wsi tegoż klasztoru Olszanicy. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Ouoniam ea, quae in tempore fiunt, ne simul evanescant cum tempore, necesse est, ut perpetuo litterarum munimine ac sigillorum solide confirmentur, proinde nos Venceslaus praepositus, Hedvigis priorissa, Barbara subpriorissa, Anna circatrix, Elizabeth magistra, Anna custos totusque conventus sanctimonialium monasterii Zwierzinecensis ordinis Praemonstratensis universis et singulis prae­sentibus et futuris, ad quos praesens scriptum devolutum fuerit, significamus tenore praesentium, quod matura nostra deliberatione praehabita consilioque communicato unanimi ex certis et rationabilibus causis et signanter, ne bona nostra et monasterii nostri Zwierziniecz desertarentur in nostra villa Olszenicza 1 nuncupata propter labores, ad quos cmethones villae praelibatae Olszenicza per antecessores nostros astringebantur, quos iidem cmethones minime explere poterant, ipsos salubrius et utilius [providendo], prius cum eisdem praefatis cmethonibus mutuum habentes colloquium, ut eo diligentius certificati in suis laboribus ipsis insisterent et explerent, litteram privilegialem promulgavimus dandam, quam perpetuis temporibus robur habere cupimus et hoc praesentibus damus laboresque, qui sequuntur, ipsis assignamus. Volumus

STANISŁAW KUTRZEBA igitur, ut praefati cmethones et ipsorum successores legitimi nobis et nostris successoribus nostroque monasterio quolibet anno perpetuis temporibus omnes insimul congregati agros subsequentes vulgariter dictos za Gnablonka et Sziedziartchnia, qui agri sunt in uno campo post piscinam ex opposito eiusdem piscinae, item laneos, unum przez Paschowartka et duos do Glogowcza aliosque duos za łączkami, et alios duos Dambkowe et duas arvas seu niwy sub borra arare et arpicare, ad seminandum, prout moris est, temporibus congruis, cum per nos aut procuratorem nostrum fuerint avisati et moniti, disponere sint astricti, quos cum coluerint, et ad seminandum disposuerint, seminare debebunt segetibus agris competentibus, scilicet siligine, tritico, ordeo, avena, scruto etc. Quae omnia, quando tempus messis advenerit, metere et in horreum conducere per semet ipsos ad praedium nostrum debebunt. Item pratum post molendinatoris hortum falcastrare seu secare, rastrare et in horreum conducere, feno per ipsosmet disposito, cum tempus fuerit, Similiter per nos aut procuratorem nostrum moniti debebunt. Insuper praedicti cmethones et ipsorum successores legitimi duos dies debent ducere finium ad agros, ubi necesse fuerit, de duobus laneis coniunctim alias sprzężą, in quolibet curru per duos equos. Quo educto, quando tempus fuerit, debent ad arandum et se­minandum disponere, prout est mos. Item segetes alias obilie sive podwoz de praedio eiusdem villae, quando necesse fuerit, fenum scilicet et siliginem, pisum et triticum ceteraque alia, quae in campis gignuntur, aut in praedio fuerint reperta, ad monasterium ducere tenebuntur. Item pro arboribus seu naczinie ad aedificandum valentibus et competentibus, ubicunque missi fuerint equitare, ut diximus, coniunctim in quolibet curru per quatuor equos de duo­bus laneis insimul congregati, sic quod uno anno ad equitandum dimisso, alio tunc equitabunt, alias przez rok debebunt et ea, quae fuerint necessaria, recipiant. Item Similiter quolibet anno coniunctim de duobus laneis in quolibet curru per quatuor equos ducere tenebuntur per currum lignorum in vigilia Nativitatis Domini in nostrum monasterium, omnes insimul congre­gati. Similiter etiam coniunctim, ut praediximus, de duobus laneis in quolibet curru per quatuor equos, ad sepiendum sepes rubetum per currum et alium powoz (?), quocunque etiam missi fuerint, equitare insimul congregati et in praedium nostrum quolibet anno ducere tenebuntur. Censumque annualem de quolibet laneo per novem scotos annis singulis pro festo s. Martini, Si­militer duos gallos pro festo Asssumptionis s. Mariae et per viginti ova et duos caseos pro festo Pascae etiam de quolibet laneo quilibet illorum seorsum dare et solvere tenebuntur. Item pro eodem festo Paschae caprellos, videlicet de tribus laneis unum caprellum, prout est mos ab antiquo, per sin­gulos annos dare debebunt duasque pernas carnium lardi boni valentes pro eodem festo Pasche annis Similiter singulis dare tenebuntur. Item stationem regiam de quolibet laneo per fertonem, cum per nos aut nostrum pro­curatorem moniti fuerint, solvere debebunt. Volumus insuper habere tria

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 11 iudicia maiora quolibet anno, prout est mos ab antiquo, primum post festum sancti lohannis Baptistae, secundum post festum sancti Martini, tertium post festum Purificationis s. Mariae Virginis temporibus et diebus congruis, sicut est mos in omnibus bonorum nostri monasterii villis, hoc interiecto, ut in . duobus iudiciis, quando mandaverimus, faciant iuramenta propter malos exstirpandos alias oprawa una cum hortulanis. Quae si non fuerit necessaria, quilibet illorum singulariter sive seorsum, quicunque suo pane vescitur, uno tantum hortulano iuxta curiam nostram situato excepto, per quatuor tercienses hoc idem oprawne annis, prout diximus, singulis dare tenebuntur. Et Similiter prandiale alias obiedne fertonem persolvant. Cetera vero, que fiunt in communi, veluti de penis maioris scilicet [etj minoris iudicii, tum etiam de damnis, quae in pascuis seu in hortis vel ubicunque facta fu­erint, aut etiam de pignoratione alias ciąża, ut saepius contingunt, quod si quis pignus, sicut de iure est, pro excessibus pignorare [vel] dare recusaverit vel manu violenta defenderit, quando per procuratorem aut aliquem nostrum specialem nuntium pignoratus aut pignorati fuerint, prout sanctiones iuris communis terrestris aut theutonici canunt, irrecuse reponere tenebitur seu tenebuntur. Ut autem haec omnia superius descripta cum diligentia et evidentiori studio, prout diximus, perpetuis temporibus exerceant et perficiant et quod peramplius dissensiones et iurgia, quae fieri consueverunt pro suprascriptis, et ut pax tranquilla inter nos et nostri monasterii successores robur habeat, vadium centum marcarum ipsis imponere et statuere curavimus et praesentibus statuimus, ut si, quod absit, quovis modo ipsi aut ipsorum successores ausu temerario infringere aut negligenter avertere tentaverint vel praesumpserint, praefatas centum marcas sine quavis excusatione dare et solvere tenebuntur. In quorum omnium fidem et robur habendum nostra sigilla praesentibus subappendi iussimus. Actum et datum in monasterio nostro praefato Swierziniecz die dominico Ramispalmarum (15 kwietnia) anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo praesentibus magnificis, strenuis, honorabilibus, discretis et reiigiosis viris dominis scilicet domino Iacobo de Dambno regni Poloniae cancellario, capitaneo Cracoviensi generali, Dąbkone Kmitha de Wisznicze herede castellano Lublinensi nostri mona­sterii tutoribus, Martino plebano in Brzeszno praebendario ad sanctam Mariam Aegiptiacam, Michaele de Wartha decretorum et artium baccalario utriusque facultatis, tam apostolicae sedis quam imperiali auctoritatibus notario publico, Petro custode, Nicolao et Gregorio presbitero et fratribus regularibus canonicis et aliis quam plurimis fiidedignis ad praemissa vocatis et rogatis. Z obiaty w księgach sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, podanej 14 października 1500 r. przez trzech kmieci z Olszanicy. Teut. t. 12, str. 651—654. 1 Olszanica wieś, pow. krakowski.

STANISŁAW KUTRZEBA 7. Nowe miasto Korczyn, 18 października 1470 r. Kazimierz król zniża kmieciom z wsi królewskiej Bynarowy ro­bociznę z 14 dni na rok na 8 i uwalnia ich od robót przy młynie. Kazimirus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiaeque dominus et heres etc. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, praesentibus et futuris, harum notitiam habituris, quod licet super kmethonibus villae nostrae Byenyarowa 1 in terra Cracoviensi et districtu Byeczensi situatae iusto iudicio acquisieramus et superlucrati fuimus, quod nobis et nostris successoribus quatuordecim dies annuatim laborare more aliarum villarum districtus eiusdem Byeczensis tenerentur, tamen attenta eorundem kmethonum inopia de innata nostrae cełsitudinis clementia cum eisdem mitius agere cupientes eisdem kmethonibus sex dies laborum gratiose indulsimus annuatim ita, ut quolibet anno per octo dies duntaxat, sex videlicet cum iumentis et pecoribus, duos vero pedestraliter nobis et successoribus nostris aut eorum tenutariis pro tempore existentibus in praedio nostro Swyepiethnycza2 omnes et singuli dictae villae kmethones tenebuntur laborare temporibus perpetue duraturis. Volentes autem eosdem kmethones praedictae villae nostrae uberiori gratia nostra esse provisos, absolvimus eos et libertamus ab omnibus laboribus molendinalis obstaculi, alias jazu, siti in fluvio Roppa3 sub castro nostro Byeczensi decurrente et ab omnibus ducturis vulgariter nuncupatis ffory de nigra silva, super quibus antea pro castro nostro Byeczensi more aliarum villarum extiterant obligati, et ab emundatione fossatae alias przekopy praefati Byeczensis molendini, cuius emundationi ex antiquo intendebant. A quibus suprascriptis oneribus nominatim expressis omnes et singulos dictae villae Byenyarowa kmethones et incolas eximimus, libertamus et absolvimus nunc et in aevum exemptosque ac liberos et absolutos fieri volumus et decernimus tenore praesentium mediante. In cuius rei testimonium sigillum nostrum praesentibus est subappensum. Actum et datum in Nova Civitate Korczyn feria quinta ipso festo sancti Lucae Evangelistae (18 października) anno domini millesimo quadringentesimo septuagesimo. Relatio magnifici Iacobi de Dambno regni Poloniae cancellarii et capitanei Cracoviensis. Z transsumptu króla Zygmunta I z daty: Kraków 19 czerwca 1521 r., oblatowanego 30 marca 1541 r. przez kmieci Bynarowskich (ex parte incolarum villae Byenyarowa in terra Cracoviensi et districtu Byeczensi sitae ad castrum nostrum Byeczense pertinentis) w grodzie biockim. Castr. Biec. t. 10, str. 201 oraz Metr. kor. t. 35, k. 196—198 i t. 76, k. 399v—401v. Dalsze transsumpty Zygmunta Augusta z r. 1552 i Stefana Batorego z r. 1581. Castr. Biec. t. 22, str. 556-558. 1 Bynarowa wieś par., pow. gorlicki. 2 Siepietnica wieś, pow. jasielski. 3 Ropa, dopływ Wisły z prawego brzegu.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 13 8. Piotrków, 8 lutego 1501 r. Król Jan Olbracht określa powinności wsi Sołonki i Żyrawki z powodu zaginięcia przywileju, jaki te wsie miały, w czasie napadu Turków. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Iohannes Albertus dei gratia rex Poloniae, necnon terrarum Cracoviae, Sandomiriae, Siradiae,, Lanciciae, Cuiaviae, Mazoviae, supremus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiaeque ac Culmensis, Elbingensis et Pomeraniae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis praesentibus et futuris harum notitiam habituris, quomodo homines nostri de villis Słonka1 et Zyrawka2 ad castrum Leopoliense nostrum pertinentibus coram nobis constituti deposuerunt, quod dum Turci in terras nostras Russiae novissime impetum ino­pinatum fecissent ignique et gladio per omnem turpitudinem vastabant, eorum etiam privilegium simul cum bonis conflagratum est, supplicaruntque nobis, ut ipsis denuo privilegium dare dignaremur, ne per nostros officiales ultra antiquam consuetudinem gravarentur. Volentesque itaque ipsos homi­nes nostros providere, ut in bono ordine iuxta antiquam consuetudinem sine eorum oppressione conserventur, accepto sufficienti testimonio super privilegio eorum antiquo magnifici Spithkonis de Iaroslaw palatini Cracoviensis, qui etiam pluribus annis fuit capitaneus Leopołiensis, et cognita sibi erant servitia et iura dictorum hominum nostrorum, eisdem denuo privilegium no­strum iuxta testimonium praefati palatini Cracoviensis dedimus et concessimus damusque et concedimus gratiose praesentibus litteris nostris, ita videlicet, quod dicti homines nostri de villis Sionka et Zyrawka pro necessitate nostra, quantum et quotiens opus fuerit, ad oppida Sczezense 3, Grodek 4, Smerekow, 5 Bobrka 6 et Glynyany 7 tenebuntur dare podwodas et erunt obligati. In cuius recompensam hominibus de villis praefatis damus omnimodam liber­tatem res suas vendendi et iterum pro sua necessitate in oppidis praefatis emendi sine alicuius thelonei solutione. Item viilae prefatae debent continuo servare duos homines vicinos in castro nostro Leopoliensi propter celerem expeditionem podwodarum, ut nostra negotia in aliquo non negligantur, qui in coquina capitanei victum habere et servire tenebuntur. Item tenebuntur cum litteris nostris ire propriis impensis ad longitudinem itineris decem milliarium, et si ultra decem milliaria iter se extenderit, tenebitur capitaneus noster Leopoliensis eos expensis providere. Item dum nos personaliter ad bellicam expeditionem vel capitaneatum nostrum Leopoliensem cum terrigenis proficisci contingat, tenebuntur homines de villis praefatis quatuor equites expedire ad serviendum, quidquid illis mandabitur, et ad alia onera et servicia obeunda non sint astricti nec ultra hoc tenebuntur per nostros capitaneos Leopolienses pro tempore existentes ad maiora onera compelli nec etiam.

STANISŁAW KUTRZEBA obligabuntur eunuchos aut boves capitaneorum pascere, duntaxat nostros, si opus fuerit, pascere et custodire erunt obligati. Ab omnibusque aliis oneribus, laboribus et solutionibus ipso facto erunt absoluti et exempti. In cuius rei testimonium signetum nostrum annulare praesentibus est appensum. Datum in conventione Piotrcoviensi generali feria secunda ante festum sanctae Scolasticae (18 lutego) anno domini millesimo quingentesimo primo, regni vero nostri anno nono, praesentibus illustrissimo principe et reverendissimo domino Frederico divina miseratione Sacrosanctae Romanae ecclesiae, tituli Sanctae Luciae in Septemsoliis presbitero cardinali, archiepiscopo Gneznensi et primate episcopoque Cracoviensi reverendisque in Christo patribus dominis Iohanne Poznaniensi, Vincentio Plocensi episcopis necnon magnificis et generosis Spythkone de Iaroslaw Cracoviensi, Iohanne de Ostrorog Poznaniensi, Andrea de Schamotuli Calisiensi, Ambrosio de Pampow Siradiensi et capitaneo Maioris Poloniae generali, Iohanne de Tharnow Lublinensi, Petro Myschkowski Belzensi et capitaneo nostro Leopoliensi palatinis, Rafaele de Leschno Pozna­niensi, Petro Kmytha de Vysnycze Sandomiriensi et regni nostri marschalco, Nicolao de Curoswanki Siradiensi castellanis cieterisque consiliariis, baronibus et dignitariis nostris. Datum per manus venerabilis Mathiae Drzewieczski praepositi Scarbimiriensis, secretarii nostri sincere nobis dilecti. Commissio propria Regiae Maiestatis. Z transsumptu Zygmunta I z daty: Lwów 13 listopada 1509 r. Metr. kor. t. 24, k. 182— 183: Confirmatio litterarum kmetonibus in Sionka et Zyrawka. Także Metr. kor. t. 74, k. 470—474. 1 Słonka wieś, pow. lwowski. 2 Żyrawka wieś, pow. lwowski. 3 Szczerzec miasteczko, pow. lwowski. 4 Grodek miasto powiatowe w Galicyi. 5 Smereków wieś, pow. żółkiewski. 6 Bóbrka miasto powiatowe w Galicyi. 7 Gliniany miasteczko, pow. przemyślański. 9. Kraków, 14 kwietnia 1508 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór między radą miasteczka Grybowa a Stanisławem i Mikołajem Jeżowskimi tenutaryuszami i wójtami dóbr królewskich grybowskich o robociznę wsi do Gry­bowa należących Biały i Siółkowy, orzeka, iż kmiecie tych wsi mają odrabiać po trzy dni robocizny Jeżowskim jako tenutaryuszom, a po trzy jako wójtom. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lituaniae, Russiae Prussiaeque dominus et heres etc. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quomodo cum orta fuisset coram nobis differentia inter generosos Stanislaum et Nicolaum Iezowsczi germanos tenutarios et advocatos bonorum nostrorum regalium oppidi Grebow 1 ab una et providos pro-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W, 15 consulem, consules et cives de Grebow ab altera partibus pro laboribus, ad quos annuatim perficiendos tam ratione advocatiae, quam ratione bonorum eorundem nostrorum, ut ipsi de Iezow allegabant germani, cmetones et incolae villarum superioris et inferioris Bialla2 et Siolkowa, ad illud oppidum pertinentium, obligabantur, quos quidem cmetones villarum praedictarum ipsi oppidani ab huiusmodi laboribus tuebantur et eximere nitebantur, iuribusque civilibus, quibus ipsi cmetones subsunt et coram advocato civili iudicia causarum actionumque suarum exercere consueverunt, nos intelligentes, quia in ipso negotio multotiens et plures numero commissarii tam per nos, quam praedecessores nostros inter ipsas partes deputabantur, qui receptis probationum necessariarum testimoniis et cognita rei veritate decernebant, ut ipsi cmetones labores ex antiquo debitos compleant, prout ex litteris certis commissariorum certorum testimonialibus coram nobis per praefatos tenutarios productis cognovimus, ideo iterum decrevimus atque decernimus, quod ipsi cmetones et incolae villarum praefatarum debent et tenentur successoresque eorum tenebuntur curiae nostrae regali tres dies expensa eorum, advocatis vero hereditariis pro tempore existentibus expensis advocatorum alios tres dies, inter tamen limites oppidi Grebow et villarum praedictarum et non alibi laborare perpetuo sub poena nostra regali, ad quod eosdem cmetones stringimus. praefatis vero consulibus et civibus Griboviensibus in facto ipso libertationis petitae silentium perpetuum imponimus, volentes prohibentesque sub poenis nostris, ne ipsis cmetonibus in petenda exemptione huiusmodi patrocinentur de cetero. Quod decretum decernimus esse perhenne, in cuiusque robur et testimonium sigillum nostrum est subappensum. Datum Cracoviae feria sexta proxima ante dominicam Palmarum (14 kwietnia) anno domini millesimo quingentesimo octavo, regni vero nostri anno secundo. Iohannes de Lasko R. P. cancellarius subscripsit. Z transsumptu króla Zygmunta III z daty: Kraków 26 lutego 1595 r., oblatowanego przez Alberta Chuchala, sołtysa wsi Siółkowy, Stanisława Prokopczyka z wsi Niżnia Biała i Michała Ponkę z wsi Wyźnia Biała — poddanych i dwóch mieszczan grybowskich w grodzie sądeckim 7 marca 1595 r. Castr. Sand. t. 106, str. 2269—2271. 1 Grybów, miasteczko powiatowe w Galicyi Zachodniej. 2 Biała wieś, par. Grybów, pow. grybowski. 3 Siółkowa wieś, par. Grybów, pow. gryb. 10. Piotrków, 1 marca 1510 r. Król Zygmunt I uznaje, że klasztor sulejowski ma pełne prawa do dochodów z wymienionych pięciu wsi, które do niego należą. Sigismundus dei gratia etc. Significamus etc, quia visis litteris venerabilis et religiosi Salomonis abbatis conventus Sulyeowiensis ab una et laboriosorum incolarum seu kmethonum villarum conventus eiusdem, Krzyza­now 1 videlicet, Mylyeow 2, Czekanow 3, Lasze 4, Lączno 5 et Colo 6 ab altera

STANISŁAW KUTRZEBA partibus, comperimus et adinvenimus, quod ipse abbas cum suo conventu habeant plenam facultatem imperandi villis eisdem suis secundum vim iuris hereditarii ipsorum dictique kmethones obedientiam debitam praestare de stationeque pecuniali et non frumentaria, occasione cuius controversia inter partes ipsas mota fuit, abbati et conventui praedictis alias secundum arbitrium eiusdem abbatis respondere debent, prout antehac praedecessoribus ipsius abbatis, eiusdem conventus abbatibus, respondebant. Et pro tanto tibi magnifico Christofero de Schidlowiecz castellano Sandomiriensi Siradiensique, Gostinensi et Sochaczoviensi capitaneo et aliis pro tempore existentibus Siradiensi et Pyotrkoviensi capitaneis ipsorumque vicesgerentibus committimus mandantes, quatinus praesenti decreto nostro innitentes praedictum abbatem et conventum Sulyeoviensem in usu et proprietate iuris hereditarii et plena impe­randi facultate bonorum praedictorum conventus praefati nulla ratione impedire, incolas villarum ipsarum a solutione stationis et annuorum proventuum prohibere et ab obedientia ipsi et ipsis praestanda et exhibenda retrahere [non] audeatis, sub obtentu gratiae nostrae, iuribus nihilominus nostris regalibus per omnia salvis remanentibus. Harum quibus etc. Datum in conventione generali Pyotrcoviensi feria sexta ante dominicam Oculi proxima (1 marca) anno domini 1510. Relatio [reverendissimij in Christo patris domini Mathiae episcopi Premysliensis. Metr. kor. t. 24, k. 236: Decretum inter abbatem Suloviensem et incolas villarum Krzizanov etc. factum. 1 Krzyżanów wieś, gm. tamie, par. Milejów, pow. piotrkowski. 2 Milejów wieś par., gm. Krzyżanów, pow. piotrkowski. 3 Cekanowo wieś, par. Chorzęcin, gm. Łazisko, pow. brzeziński. 4 Łazy wieś, por. Milejów, gm. Łęczno, pow. piotrkowski. 5 Łęczno wieś, par. Sulejów, gm. Łęczno, pow. piotrkowski. 6 Koło wieś, par. Sulejów, gm. Łęczno, pow. piotrkowski. 11. Radom, 6 czerwca 1513 r. Wyrok króla Zygmunta I w sporze między poddanymi wsi Brzozy a tenutaryuszem Abrahamem Lezieniskim, ustalający ciężary mieszkańców tej wsi. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quomodo dum coram nobis et iudicio nostro inter generosum Abraham Lezieniski tenutarium bonorum nostrorum Brzoza 1) ex una et subditos nostros villae praefatae Brzoza incolas ad querelam ipsorum subditorum nostrorum mota et orta fuisset controversia, nos atque nostrum iudicium talia tułimus inter partes ipsas decreta et fecimus: Primo querentibus ipsis subditis nostris se in curru ad expeditionem bellicam per ipsos debito praeter fas et iustum affici et gravari per ipsum tenutarium tale

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 17 tulimus decretum, quod ipsi incolae villae prefataę pro expeditione bellicą non plus quam unum currum cum duobus equis et auriga cum cetnalibus(?) iuxta veterem consuetudinem dare debeant et teneantur. [Item in laboribus per ipsos, debitis tale decretum tulimus, quod videlicet de uno laneo integro duos dies et de medio laneo unum diem in septimana laborare tenebuntur, custodiae tamen oneribus nequaquam sunt obnoxii. Item super datia avenae alias sepy ita constituimus, quod ipsam datiam non alia mensura quam Radomiensi dare et mensurare debent. Item super querela tum per ipsos incolas contra tenutarium proposita, quomodo videlicet ab eisdem exactionem fertonum praeter fas et iustum percepisset, decrevimus ipsis subditis coram commissariis per nos desuper deputatis suam querelam iuramento confirmare, et cum iuraverint, tenebitur ipsis tenutarius id, quod praeter iustum recepit, restituere, quod pendet ex adinventione et moderatione commissariorum. Item super querela Nicolai Pąpek querentis sibi per ipsum tenutarium tres equos in valore trium sexagenarum receptos, ipsi Nicolao coram commissariis iuramentum atque post iuramentum ipsi tenutario sex sexagenarum solutionem decrevimus. Harum quibus in testimonium sigillum nostrum subimprimi iussimus testimonio litterarum. Datum in Radom feria quinta post festum s. Viti proxima (16 czerwca) anno domini M. D. tredecimo, regni vero nostri anno septimo. Relatio reverendi in Christo patris domini Mathiae episcopi Premisliensis et regni Poloniae cancellarii. Z transsumptu Zygmunta Augusta z daty: Kraków 19 lutego 1551 roku. Metr. kor. t. 79, k. 378—379. 1 Brzoza wieś, par. i gm. tamże, pow. kozienicki. 12. Kraków, 7 października 1518 r. Król Zygmunt 1 określa robocizny wsi Siemiechowa, powołując sie na przywilej, dany tej wsi przez króla Władysława. Sigismundus dei gratia etc. Significamus tenore praesentium universis, quia cum questi essent nobis incolae villae nostrae Semichow l tenutae generosi Adae Radziminski et ipsius consortis generosae Annae de Melsthin relictae olim magnifici Nicolai de Camienecz palatini et capitanei Cracoviensis, quod idem Adam Radziminski astringeret illos ad labores insolitos et praesertim ad reparationem obstaculi alias jazu molendini oppidi nostri Czechow contra iura et privilegium ipsorum ac libertatem per serenissimum olim principem dominum Wladislaum regem praedecessorem nostrum eis gratiose concessam, nos auditis earundem partium propositionibus et responsis ac viso privilegio praedictis incolis villae nostrae praefatae Siemiechow per serenissi­mum olim principem dominum Vladislaum regem concesso, in quo a labori­bus communibus praeter colłectionem foeni et vecturam lignorum ad castrum Czchoviense sunt exempti, eosdem incolas villae praedictae in ea ipsa liber- Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 2

STANISŁAW KUTRZEBA tate, quae in dicto privilegio est latius descripta, conservavimus et conservamus ac liberos et absolutos esse et fore pronuntiamus illosque non debere nec posse ad ipsam reparationem obstaculi circa molendinum oppidi praefati Czchow constructi pluries quam semel hoc est uno die in anno per modernum tenutarium eiusdem oppidi et alios tenutarios illius pro tempore existentes cogi decernimus nec ad aliquos alios labores obeundos, quam ad illos, qui in eorum privilegio continentur, astringi sub poena nostra regia per praefatos tenutarios dicti oppidi Czchow modernum et pro tempore existentes no­bis irremissibiliter persolvenda. Harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria quinta proxima post festum sancti Francisci (7 października) anno domini millesimo quingentesimo decimo octavo, regni nostri anno duodecimo. Metr. kor. t. 33, k. 43: Decretum factum pro incolis villae Semychow. 1 Siemiechów wieś, pow. tarnowski. 2 Czchów miasteczko, pow. brzeski. 13. Piotrków, 23 lutego 1519 r. Król Zygmunt I określa robociznę, jaką mają dawać mieszkańcy wsi Bielaw i Dzwonowy na folwark w Strzegocicach. Sigismundus etc. Significamus etc, quia cum questi essent coram nobis incolae villarum nostrarum Byelowi 1 et Zwanowa 2 de generoso Iohanne de Tharnow eorum tenutario in eius praesentia, quod illos solummodo duarum villarum praedictarum incolas pelleret ad exarandos omnes agros praedii nostri villae Strzegoczicze 3 et alios incolas eiusdem villae Strzegoczicze ac alterius villae dictae Schlotowa 4 averteret a culturą dicti praedii et astringeret eos ad culturam quorundam agrorum Pilznensium, quiquidem advocatus et incolae praefatarum duarum villarum Byelawi et Zwanowa asserebant se simul cum incolis dictarum villarum duarum Strzegoczicze et Schlotowa di­ctum praedium nostrum in Strzegoczicze ab immemorabili tempore inhactenus semper arasse et coluisse, nos auditis utriusque partis propositionibus ac responsis et veritate cognita decrevimus ac decernimus per praesentes omnes et singulos incolas praedictarum villarum quatuor nostrarum debere colere et arare simul ac invicem omnes agros praediales etiam desertos et qui possint extipari et coli pro usu nostro in Strzegoczycze. Harum quibus sigilium nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum in conventione Piotrcoviensi feria quarta proxima ante dominicam Sexagesimae (23 lutego) anno domini 1519, regni nostri 13. Metr. Reg. t. 31, k. 410—415: Decretum incolarum de villis Regiae Maiestatis Bielowi et Zwanowa. 1 Bielawy wieś, pow. pilzneński. 2 Dzwonowa wieś, pow. pilzneński. 3 Strzegocice wieś, pow. pilzneński. 4 Słotowa wieś, pow. pilzneński.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 19 14. Kraków, 11 czerwca 1521 r. Zygmunt I zamienia kmieciom z Czubrowic obowiązek robocizny jednego dnia tygodniowo, ustanowionej przez sejm toruński, na opłatę czynszu rocznego w kwocie 15 groszy od każdego z kmieci. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae Prussiaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quomodo nos annuentes incolarum seu cmetonum nostrororum viliae nostrae Czubrowicze 1 ad Żarnowiecz 2 pertinentis supplicationibus occasione unius diei per nos una cum consiliariis regni nostri in conventu Thorunensi in illis per universumque regnum nostrum ad laborandum singulis septimanis instituti ad nos porrectis ita cum illis [com]posuimus, quod ratione laboris illius diei, quem nobis perpetue laborare singulis septimanis deberent ex constitutionibus noviter, ut praemittitur, conventualiter editis, praeter illorum tarnen antiqua servitia et onera nobis ab illis exhiberi solita et census soliti solutionem pratique, quod Powabna laka dicitur, dispositionem quotannis perpetue nobis et successoribus nostris circa census annui solutionem singuli cmetones villae praefatae per quindecim grossos pecuniarum usualium soluturi sunt et solvere nobis tenebuntur et debebunt praesentibus. Harum [quibus] in testimonium sigillum nostrum praesentibus est impressum. Datum Cracoviae feria tertia post octavas Corporis Christi (11 czerwca) anno domini MDXXI, regni vero nostri quintodecimo. Relatio magnifici Christoferi de Sidlowiecz palatini et capitanei Cracoviensis et Poloniae cancellarii etc. Oblatowany ten akt w grodzie krakowskim dnia 7 września 1569 r. przez Feliksa Swiethaka kmiecia z Czubrowic, Inscr. Crac. t. 100, str. 482—483, a następnie 24 kwietnia 1627 r. w tymże grodzie przez Józefa Pieniążka z Czubrowic, Rel. Castr. Crac. t. 52, str. 784—785. 1 Czubrowice wieś, gm. Rabsztyn, par. Racławice, pow. olkuski. 2 Żarnowiec dawniej miasteczko, pow. olkuski. 15. Krakow, 11 czerwca 1521 r. Król Zygmunt i ogranicza dla wsi Chliny robociznę jednego dnia w tygodniu, którą wprowadziła konstytucya toruńska, do czte­rech dni w roku i odbywania dawnei robocizny. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae Prussiaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quod, cum nuper de omnium consiliariorum nostrorum et nuntiorum terrestrium consilio et a consensu in conventu generali Torunensi proxime praeterito sancitum et laudatum sit, ut omnes et singuli tarn nostri b, a w tekście: una cum, b w tekscie: horum. 2*

STANISŁAW KUTRZEBA quam aliorum subditorum nostrorum per universum regnum nostrum incolae unam diem septimanatim dominis suis laborent, nos subditorum et cmethonum nostrorum de villa Chlina 1 ad Zarnowiec2 pertinente supplicationibus benigniter annuentes habentesque rationem aliorum servitiorum ipsorum, quae nobis antiquitus facere solebant, ita cum illis composuimus eamque compositionem perpetuam facimus et constituimus, ut ratione huiusdem diei septimanalis ita, ut praemittitur, ad quosvis labores obeundos instituti laboraturi sunt nobis et successoribus nostris temporibus perpetuis quatuor dies in anno, videlicet una die fimum c ducent, altera arabunt et duos reliquos dies metent, oneribus tamen aliis antiquitus nobis per illos praestari solitis, videlicet iutrzyny dicturis, reparatione piscinae et dispositione prati, quod. Powabna lonka vulgariter dicunt, salvis remanentibus tenore praesentium mediante. Harum litterarum testimonio, [quibus] sigillum nostrum praesentibus est impressum. Datum Cracoviae feria tertia post octavas Corporis Christi (11 czerwca) anno domini 1521, regni vero nostri quinto decimo. Relatio magnifici Christophori de Szydlow palatini et capitanei Cracoviensis ac regni Poloniae cancellarii. Dokument ten transsumował Zygmunt III w Krakowie 8 czerwca 1591 r. i Jan III w War­szawie 7 kwietnia 1689 r. Ten ostatni transsumt obłatowany w grodzie krakowskim w r. 1689 Rel. Castr. Crac. t. 116, str. 889 — 890. 1 Chlina wieś, par. gm. Poręba Dzierzna, pow. olkuski. 2 Żarnowiec dawniej miasteczko, pow. olkuski. 16. Kraków, 15 czerwca 1521 r. Zygmunt I nakazuje, by mieszkańcy Stróskiej Woli dawali ro­bociznę jednego dnia w tygodniu według konstytucyi toruńskiej, a za to zwolnieni zostali od ciężarów, które dotąd ponosili w zamian za tę robociznę. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Litwaniae, Russiae, Prussiaequae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quamvis antea litteris nostris specialibus mandaveramus generosae Annae Radzimirska, tenutrici oppidi nostri Czchów 1 , quod incolas villae nostrae Stroska Wolia 2 ad laborandum unum diem in septimana iuxta constitutionem conventus Torunensis iam pridem praeteriti non compelleret propterea, quod ipsi habent certa onera eis ratione laborum imposita, quae nobis quotannis obire consueverunt, quia vero huiusmodi dies nobis inprimis et deinde ipsi tenutrici videtur esse utilior, quam ea onera iam superius expressa, itaque nos tenore praesentium decrevimus, prout decernimus, ut incolae villae praefatae Stroska Wolya unum diem de laneo c w tekście: femum.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 21 in septimana iuxta constitutionem conventus Thorunensis laborent deinceps et labor, quicumque eis mandabitur, ad diem praefatum computari debet nec ipsi incplae ad alia onera, quae ipsis ratione laborum imposita fuerint, nobis et successoribus nostris tenutariisque eorum debent esse in perpetuum pbnpxii. Censum vero iuxta tenorem privilegii scultetialis solvent. Harum quibus sigillurn nostrum est subimpressum testimonio litterarum. Datum Cracoviae sabbato ipso die sancti Viti (15 czerwca) anno domini millesimo quingentesimo vigesimo primo, regni vero nostri decimo quinto. Relatio magni­fici Christopheri de Schidlowyecz palatini et capitanei Cracoviensis generalis ac regni Poloniae cancellarii. Z transsumptu króla Zygmunta I z daty: Kraków 26 lutego 1546 r. i Zygmunta Augusta. 2 daty: Warszawa 2 grudnia 1556 r.; ten ostatni oblatowany przez poddanych wsi Stroska Wola w grodzie sądeckim II kwietnia 1570 roku Castr. Sand. t. 12, str. 741. Transsumpt Zygmunta I takie Metr. kor. t. 71, k. 79: Confirmatur decretum de die operosa incolarum Strosszka Volia. 1 Czchów miasteczko, pow. brzeski w Galicyi. 2 Stróska Wola wieś, pow. brzeski. 17. Krakow, 26 września 1521 r. Zygmunt I rozstrzyga kwestye sporne między miastem Pilznem i tenutaryuszem pilzneńskim Janem Tarnowskim, wśród nich zaś sprawę odbywania jednego dnia robocizny w tygodniu według statutu toruń­skiego z ról, leżących na przedmieściu Pilzna. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lythuaniae, Russiae, Prussiaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium universis, quia, cum cives et suburbani oppidi nostri Pylsno l quererentur coram nobis de generoso Iohanne de Tharnow, castellano Biecensi, tenutario eiusdem oppidi, quod illos iure dviii gaudentes more kmethonum ad laborandum sibi uno die singulis septimanis iuxta statutum conventus generalis Thorunensis proxime praeteriti de agris ipsorum compelleret. nos auditis, quae etiam e diverso idem castellanus Biecensis tunc allegabat, et certo edocti, quod subur­bani praedicti cum incolis oppidi illius onera civilia non ferrent, nec una cum illis ad exactiones civiles, quae schossi vulgariter nuncupantur, ac ad podwodas et currum bellicum contribuerent, sed duntaxat fertones more kme­thonum, cum pro reipublicae necessitate instituuntur, solverent, decrevimus et decernimus harum serie literarum, quod ipsi suburbani Pilsnenses debeant et teneantur ad praedium nostrum Strzegoczicze 2 per unum diem qualibet septimana iuxta laudum Thorunense labores obire. Quod vero ad agros civium oppidum ipsum Pilsno incolentium attinet, inter agros suburbanorum existentes, ratione quorum cives ipsi asserunta exactiones civiles illorum a w tekscie: asserunt se.

STANISŁAW KUTRZEBA possessores, sicuti de aliis bonis suis, pendere solere, ita decrevimus et decernimus, quod postquam id probaverint libro suo civili, quod hii ipsi agri fuerunt ab antiquo tenti et possessi per cives et de illis exactiones civiles, cum instituuntur, solvunt, debeant esse a labore nobis seu tenutąrio eiusdera oppidi Pilsno ratione huiusmodi agrorum obeundo liberi et absoluti ac in antiqua libertate conservari. Et quia etiam questi sunt nobis cives praedicti Pilsnenses, quod ipse castellanus Biecensis praefatus minetur illos severe punire, quia ut ipse asserebat, relaxaverint in darhnum eius arestum contra quosdam Hungaros, per suum officialem factum, asserentibus ipsis consulibus proconsułem illius temporis, qui id relaxavit, ignorasse, quod nomine ipsius castellani, eorum tenutarii, factum fuisset eiusmodi arestum, sed quia viceadvocatus civilis illud auctoritate et nomine suo proprio fecisset occasione pratorum civilium eisdem Hungaris pro pascendis eorum equis locatorum, quorum locationem cives etiam ipsi questi sunt sibi per dictum castellanum prohiberi, volentem, ut Hungari ad nundinas Pilsnenses cum equis advenientes duntaxat prata et arva sua ad pascendum eorum equos conducerent, ideo ita decernendum duximus et decrevimus, quod cum ipse proconsul, qui fuerat pro illo tempore, iuramento suo probaverit se ignorasse praenominatum arestum fuisse factum nomine ipsius. castellani Biecensis per eius factorem seu viceadvocatum, non debeat idem proconsul nec consules pro relaxatione illius amplius molestari et impeti quodque dictus castellanus vel eius officiales seu factores non debeant deinceps ipsos Hungaros aut alios homines quoscumque stringere ad conducendum tantummodo prata et arva sua pro pascendis equis, sed liberum debet esse unicuique eadem prata et arva seu pascua apud tenutarium ipsum vel cives conducere absque ulla contradictione vel impedimento. Praeterea, quia recensuerunt consules praedicti in gravi querela eundem castellanum Biecensem ipsis inhibere, quominus faciant et exerceant debitam animadversionem in cives inoboedientes aut in aliqua re excedentes, sed et neque in suum viceadvocatum in aliquo contra illos exorbitantem, sed omnes passim ex eorum potestate et iurisdictione eximere, considerantes nos per impunitatem multa mala in civitatibus et ubique fieri solere volentesque praedictos consules in eorum officio ac iurisdictione conservare, decrevimus et decernimus per praesentes, quod ubi ipse viceadvocatus aliquid in suo officio excesserit vel commiserit, quod iure committere non deberet, soli praedicto castellano Biecensis tanquam advocato libera tunc debet esse facultas illum puniendi. Si vero is ipse viceadvocatus extra officium suum aliquem alium excessum veluti civis privatus commiserit, pro quo iure et merito per consules castigari deberet, tunc tenutarius et eius officiales non poterint nec debent illum eximere a castigatione ipsorum consulum, quibus etiam plenam facultatem relinquimus alios cives contumaces, inoboedientes aut aliquod malum facinus vel excessum committentes quoscumque puniendi, quam praefa­tus castellanus impedire aut de illa sese mtromittere non poterit nec de-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 23 bebit. Ceterum, quia consules et cives Pilsnenses inter alias suas querelas praedictas coram nobis recensuerunt se plurimum gravari per praefatum castellanum Biecensem foralibus insolitis, quae ipse per factores seu officiales suos in Pilsno exigit sive exigi facit, a bobus et ovibus, a quibus foralia nunquam illic exigebantur, ideo decrevimus et decernimus, quod idem castellanus Biecensis et sui factores et officiales se iuxta antiquam consuetudinem in exigendis foralibus conservare debeat et debeant ipsaque foralia non exigant nec exigere possint a bobus et ovibus, a quibus nunquam antehac solvebantur, sed tantummodo per duos grossos ab equis Hungarorum, hoc est a vendente grossum unum et ab emente alium iuxta consuetudinem antiquam in aliis civitatibus et oppidis nostris submontanis hactenus observatam, quodque foralia praefato castellano Biecensi illic in Pilsno per quosdam Hungaros ab eorum equis retenta et hactenus non soluta debeant illi solvi et reponi in effectu per cives Pilsnenses, qui pro eorundem foralium retentorum solutione pro dictis Hungaris cautionem fideiussoriam praestiterunt, hoc decreto nostro mediante. Et quia nobis questus est idem castellanus Byecensis, quod ipsi consules et cives Pilsnenses inoboedienter se erga illum gerunt venireque ad eum, cum eius nomine requiruntur, contumaciter recusant, quod nos inconveniens et indignum esse censentes decernendum duximus decernimusque et mandamus praesentibus litteris nostris, ut tam ipsi consules, quam alii cives Pilsnenses praedicto castellano Biecensi eorum tenutario in omnibus licitis et honestis rebus oboediant et cum per illum requiruntur seu vocantur, ad eum vadant et veniant, pro gratia nostra. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae feria quinta proxima ante festum Translationis sancti Stanislai (26 września) anno do­mini millesimo quingentesimo vigesimo primo, regni vero nostri quintodecimo. Petrus episcopus et vicecancellarius subscripsit. Relatio reverendi in Christo patris domini Petri episcopi Poznaniensis et regni Poloniae vicecancellarii. Oryginał pergaminowy z pieczęeią mniejszą koronną, przywieszoną na paskach pergamino­wych. Na odwrotnej stronie napis nieco późniejszą ręką: Cives Pilznenses agros habentes, qui solvunt sosz, non tenentur cum suburbanis laborare diem. Archiwum krajowe w Krakowie, doku­menty, depozyta, nr. 100. 1 Pilzno miasto powiatowe w Galicyi. 2 Strzegocice wieś, pow. pilzneński. 18. Kraków, 31 lipca 1623 r. Król Zygmunt 1 reguluje wymiar robocizny z wsi Krczonowa tak, iż mają odbywać na rzecz klasztoru i króla robociznę w wysokości jednego dnia z tanu na tydzień według konstytucyi toruńskiej. Sigismundus etc. Significamus etc, quomodo ona [et] existentediscordia super laboribus inter conventum et abbatem de Brzesko ac cmethones et in-

STANISŁAW KUTRZEBA colas de Cczonow villa, nos innitendo constitutioni Thoranensis conventionis taliter inter ipsas partes decrevimus et praesentibus decernimus, quod ipsi cmethones et incolae de praefata villa Cczonow perpetuis temporibus de quolibet manso seu laneo integro unum diem qualibet septimana singuiis annis vel nobis de more solito vel ipsi conventui laborare tenebuntur, ita tamen, quod ratione cuiuslibet diei, quem nobis praefati cmethones laborabunt, su­per eis defalcabit conventus unam septimanam, qua liberi erunt a labore conventuali, ut quot dies nobis quolibet anno laborabunt, tot septimanis non debent abbati et conventui laborare, et nihilominus ratione huiusmodi diei. septimanalis, quem taliter nobis iuxta veterem consuetudinem et praefato conventui modo praedicto ipsi cmethones facient, eosdem cmethones de Cczo­now ab omnibus aliis laboribus, angariis, iuvaminibus perpetuis temporibus liberamus et liberos esse volumus. Harum etc. Datum Cracoviae feria sexta proxima antre festum s. Petri ad vincula (3 lipca) anno domini M. D. XXIII, regni vero nostri anno XVII. Metr. kor. t. 37, k. 478: Decretum inter conventum et abbatem de Brzesko ac cmethones et incolas de Cczonow. 1 Krzczonów wieś, pow. myślenicki. 19. Bełz, 16 listopada 1523 r. Andrzej i Jan Tęczyńscy starostowie bełscy określają świadcze­nia i robocizny poddanych wsi Kamionki. Andreas de Thanczin palatinus Sandomiriensis et Iohannes de eadem Thanczin gladifer Cracoviensis, succamerarius Chelmensis, Belsenses - et Ratnenses capitanei, universis et singuiis harum notitiam habituris, quibus interest et expedit ad quosque nostrae pervenerint praesentes litterae, notum facimus tenore praesentium, quia homines et subditi de villa Camionka 1 ad villam Rzeczicza 2 spectante tenutae capitaneatus Belzenzis singuiis annis quolibet sancti Martini festo in quolibet anno unam marcam pecuniarum monetae et numeri polonicalis consueti in quamlibet marcam per quadraginta octo grossos computando ratione census quilibet eorum seorsum solvere te­netur. Item tres dies quolibet anno in Rzeczicza, quando mandabitur per factorem in Rzeczicza aut per eum, cui commissum fuerit, falcastrare debent et tenebuntur. Item quilibet eorundem hominum et subditorum de villa Camionka per unum coretum siliginis pro hieme et per unum coretum avenae seminare, arare, globerare agrum et praeparare alias zawlecz tenetur et debebit in agro praedii Rzecziensis, et quando praedium ibidem emensurabitur, tunc cuilibet seorsum campum emensurari debebit, in quo arare, globe­rare, seminare et praeparare alias zawlecz quilibet eorum seorsum tenebitur. Item idem homines et subditi de Camionka cum siligine et aliis omnibus re­bus, quibus mandabitur, ad oppidum Bels et Rzeczicza ductiones in curribus

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 24 facere tenebuntur. Item ad venationes ferinarum tam cum retibus, quam cum bombardis, quando mandabitur, in silvas ad Camionka spectantes ire debent et tenebuntur. Tenebuntur etiam iidem subditi nostri nobis singulis annis unam sexagenam roborum pro aedificiis castri aptorum ex silvis Belzensibus educere. In quorum praemissorum fidem sigiłlum nostrum praesentibus est impressum. Datum in Belz feria secunda post festum sancti Mar­tini (16 listopada) anno domini millesimo quingentesimo vicesimo tertio. Andreas de Thanczin palatinus Sandomiriensis manu subscripsit. Z transsumtów Zygmunta Augusta z daty: Wilno 4 listopada 1546 roku i Piotrków 23 czerwca 1550 r. Metr. kor. t. 78, k. 147v: Litterae incolarum villae Camionka. 1 Kamionka, gm. i par. tamże, pow. lubartowski. 2 Rzeczyca, gm. i par. Frampol, pow. zamojski. 20. Kraków, 5 października 1526 r. Kmiecie z Mogilan zobowiązują sie wobec grodu krakowskiego pod karą, iż stosownie do wyroku wypełniać będą robociznę według konstytucyi na rzecz klasztoru szczyrzyckiego. Prout incolae villae Mogilani 1 fuerant evocati occasione inoboedientiae et laborum iuxta decretum dominorum consiliariorum regni desuper prolatum non executionem, extunc ipsi incolae de villa Mogilani coram officio et iudicio castrensi capitaneali Cracoviensi personaliter comparuerunt, isti videlicet: Gregorius advocatus, lobannes Cuba, Nicolaus Kozel, Surgo Stanislaus, Mathias Kelbassa, Iohannes Berkowski, Mathias Smyk frater advocati et Nico­laus Makuch, recedentes ab ipsorum iure teutonicali libere recognoverunt, quia labores in conventu generali super incolas laudatos venerabili domino Stanislao abbati Ciriciensi et suo conventui Ciriciensi cessisse, laboravisse ac in effectu exequi praesentibus se cum eorum successoribus inscripserunt quilibet eorum seorsum sub poena regali quatuordecem marcarum pecuniae communis, monetae [et] numeri polonicalium consuetarum ad solvendum incursura, pro qua poena regali XIV marcarum pecuniae praefatarum, si se praedicti incolae de villa Mogilani cum eorum posteris citare occasione praemissorum laborum non executorum permiserint et eorum successores permiserint, extunc recedentes ab ipsorum iure teutonicali hic in iudicio castrensi et officio castrensi capitaneali Cracoviensi in primo termino tanquam peremtorio parere debent et respondere ac pro praefatis poenis regalibus super eos nunc vallatis satisfacere tenebuntur, eundem primum terminum vera vel simplici infirmitatibus non differendo, ad Regiam Maiestatem eos nec alibi ubicunque excipiendo, pro praemissis omnibus non evadendo eundem dominum Stanislaum abbatem et suum conventum Ciriciensem praefatum modernum et fu­turum litteris regalibus, palatinalibus, praescriptione, colloquio, iure teutonicali

STANISŁAW KUTRZEBA nec alio quovis modo exquisito sub ammisione ipsorum et unius eorum seorsum totius causae. Zapiska w księgach grodzkich krakowskich pod datą: 5 października 1526 r., Inscr. Castr. Crac t. 38, str. 762—763. 1 Mogilany wieś, pow. wielicki. 21. Bełz, 4 grudnia 1526 r. Andrzej i Jan Tęczyńscy starostowie bełzcy określają dokładnie daniny i robocizny włościan wsi Dworców i Bytynów, a to na pod­stawie zawartej z nimi umowy. Andreas de Thenczyn palatinus Sandomiriensis et Iohannes de eadem Thenczyn gladifer Cracoviensis et succamerarius Chelmensis, Belzenses, Chelmenses, Rathnenses, Crasnostavienses capitanei significamus tenore praesentium quibus expedit universis et singulis harum notitiam habituris, quia nos volentes fructus et utilitates in capitaneatu Belzensi ad praesens tenutae nostrae ampliare et subditis Sacrae Regiae Maiestatis capitaneatus praedicti de villis Dworcze1) et Buthyni2) super labore, quo nimium ab antiquis temporibus gravabantur et depauperabantur, providere, statuimus et constituimus cum hominibus eisdem de villis praefatis: Imprimis quod censum, datias et obventiones universas per eos [ab] antiquo quomodolibet solvi solitas et debitas pro tempore solito nobis aut vicecapitaneo nostro seu alteri, cui nos commiserimus, solvent, dabunt et reponent realiter et cum effectu. Item loco laborum, quibus in dies angariabantur, unam marcam pecuniae monetae et numeri polonicalis quilibet eorum pro festo sancti Martini quotannis solvere debet. Item per quatuor dies hiemalia et per quatuor dies vernalia frumenta metere quiiibet eorundem subditorum debebit et tenebitur in praedio, ubi mandabitur, in capitaneatu et clave Bel­zensi consistenti. Item quilibet eorundem subditorum per unum coretum tritici et per unum coretum avenae eorum propriis sementis pro vere seminare in agro per eosdem prius bene ordinato et disposito, ubi mandatum fuerit, et hoc idem frumentum videlicet triticum et avenam seminatam metere et colligere ac messam recollectam in horreum conducere et etriturare, ubi mandabitur, debebunt; item quilibet eorundem subditorum novem currus lignorum, currus autem tales, ut ad forum ducunt, et hoc ita videlicet: tres currus pro festo Xativitatis Domini, tres pro festo Paschae et reliquos tres pro festo Pentecosten ad castrum Belzense conducere. Item omnes insimul subditi praedictarum villarum Dworcze et Buthyni debebunt ac tenebuntur octo arthomos foeni alias stert ita, ut quaelibet stertha fundamentum in decem cassulis contineat, falcastrare, cumulare seu congregare et ad castrum condu­cere, quandocunque mandabitur. Item ipsi subditi omnes insimul quotannis

MATERYALY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 27 sexaginta robora pro aedificatione apta adducere et advehere ad castrum Bełzensem tenebuntur et debebunt. Item venationi una septimana ante festum Nativitatis Domini et una septimana ante festum Paschae insistere tenebuntur et debebunt singulis annis. Item quilibet eorum per unum povos annis singulis, ubi et quando eis mandabitur, tenebuntur in tanta distantia, sicut a Bełza in Leopolim. Quam quidem ordinationem sic, ut praemissum est, cum eis sponte factam se tenere submiserunt, quam et eis servare et super eandem litteras a Sacra Regia Maiestate expedire promittimus. In cuius rei fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est expressum. Datum in Belz feria tertia festi sanctae Barbarae (4 grudnia) anno domini millesimo quingentesimo vigesimo sexto. Andreas de Tenczyn palatinus Sendomiriensis manu sua. Z transsumptów Zygmunta Augusta z daty: Wilno 4 listopada 1546 r. i Lublin 14 marca 1554 r. Metr. kor. t. 86, k. 20v—22v: Innovatio constitutionis de censibus cum Dworcensibus et Butinensibus factae. 1) Dworce wieś, pow. żółkiewski. 2) Butyny wieś, pow. żółkiewski. 22. Kraków, 27 lipca 1527 r. Zygmunt I rozstrzyga spór między kmieciami z Siemiechowa a rządca wsi Sabowskim co do robocizny przez tych kmieci dawanej. Sigismundus dei gratia rex Połoniae, magnus dux Lituaniae, Russiae, totiusque Prussiae et Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum saepenumero conquesti fuissent nobis cmethones et incolae villae nostrae Siemichow 1) ad castrum et oppidum nostrum Czchów 2) spectantis se nimium gravari łaboribus per factorem dictum Sabowski generosi Severini Bonner capitanei Biecensis, burgrabii ac magni procuratoris zuppariique nostri Cracoviensis et tenutarii Czchoviensis. ad quos praestandos tam iuxta vim privilegii originałis divi olim Magni Casimiri regis 3), quam iuxta continentiam decreti nostri nuper anno praesenti inter eos lati minime se dicebant teneri, et nihilominus frequentibus gravarentur pignorationibus, quibus ad indebitos compellerentur labores, extunc nos comparentibus hic coram nobis utrisque partibus exauditisque earum propositis et responsis per medium reverendi in Christo patris domini Laurentii episcopi Camenecensis atque generosorum suprascripti Severini Boner zupparii et Bernardi Macieiowski iudicis Sandomiriensis et referendarii nostri cognovimus tam ex privilegio eorum odginali divi olim regis Casimiri Magni, quam ex litteris decreti nostri nuper ea in controversia łati, quod licet non teneantur ad ałios labores nostros duntaxat ad falcastrandum pratum nostrum in Stroze 4) simulque ad cumulandum ex eodem prato foenum singulis annis et pro adventu nostro in Czchow adducendum per unum currum foeni et per

STANISŁAW KUTRZEBA unum lignorum singulis annis, quibus expletis fuerunt ab omnibus et singulis laboribus penitus exempti et liberi, quia nos nuper inveneramus et praefato decreto nostro edixeramus, quod ex quo non solemus singulis annis venire in Czchow nec etiam praedictis foeni et lignorum ductionibus indigemus, quae uti coniici potest, duos absumerent dies, loco horum pro necessitate reparationis obstaculi nostri circa molendinum Czchoviense nostrum quatuor dies quotannis nobis per eos laborandos institueramus et ordinaveramus, unde tandem suborta est controversia, quia dum aliquo anno hi quatuor dies non expenderentur in laboribus obstaculi per ipsos cmethones nostros, compellebat eos poenis et pignorationibus factor in suppletionem eorundem quatuor dierum ad alios praedii nostri in Stroze labores utpote ad metencłum segetes vel quoscunque alios necessarios labores, homines tamen illi nostri nullo pacto volebant alios labores nostros explere, asserentes se non ad alios fuisse obligatos, nisi ad obstaculi reparationem, quod cum aliquo anno reparatione non egeret, id esset fortunae et felicitatis eorum, praeter quod non deberent astringi eosdem quatuor dies in aliis laboribus explere. Nos itaque ad tollendam omnem, ne in futurum contingat, controversiam, ambiguitatem et perplexitatem in ea re sic pro iustitia nostra et ipsorum hominum nostrorum tam privilegium quam decretum nostrum praefata duximus declaranda et perpetuo tenenda: Quia videlicet quando contigerit aliquo anno ipsos homines nostros de Siemichow vel integros quatuor dies, vel unum, vel duos, vel tres non laborare circa reparationem obstaculi in Czchow, extunc eundem vel eosdem dies explere tenebuntur et debebunt circa alios labores praedii nostri in Stroze, praesertim vero metendo et falcastrando una cum falcastratione prati ibidem atque collectione foeni, ad quod ex antiqua consuetudine iuxta privilegii eprum dispositionem laborandum perficiebant (sic), quibus quidem quatuor diebus per nos impositis vel circa reparationem obstaculi in Czchow vel circa quoscunque labores in Stroze expletis, signanter vero, uti praemisimus, falcastrando et metendo, tum et ipso prato in Stroze disposito singulis annis ab aliis universis laboribus nostris tam in Czchow, quam in Stroze, quam alibi ipsi incolae de Siemichow erunt et debent esse penitus liberi et exempti, nec ad eos debent per factores in Stroze . mediantibus pignorationibus aut quibusvis modis aliis illicitis compelli et stringi, excepto quod ex libera eorum voluntate vocati et rogati, quicunque vellent, ad operandos labores nostros victu et comeatu. nostro sustentandi venirent ad thlokam, [et] id erit in eorum arbitrio, ad quod tamen non debent cogi nec compelli tenore praesentium mediante in perpetuum. Haram quibus sigillum nostrum praesentibus est subimpressum. Datum Cracoviae sabbato post festum sancti Iacobi apo­stoli (27 lipca) anno domini millesimo quingentesimo vigesimo septimo, regni vero nostri anno vigesimo primo. Commissio Sacrae Regiae Maiestatis propria. Z transsumptów Zygmunta Augusta z daty: Kraków 29 grudnia 1550 r. i Zygmunta III z daty: Warszawa 19 kwietnia 1596 r. Ostatni transsumpt oblatowany przez Jana Sowę podwój-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 29 ciego i Alberta Michalika ławnika, poddanych siemiechowskich, w grodzie bieckim dnia 11 lutego 1631 r. Castr. Biec. t. 175, str. 850—853. 1) Siemiechów wieś par., pow. tarnowski. 2) Czchów miasteczko w Galicyi zachodniej, pow brzeski. 3) Ob. nr. 2. Por. nr. 12. 4) Stróże wieś, par. Zakliczyn, pow. brzeski (w Galicyi). 23. Piotrków, 23 grudnia 1529 r. Król Zygmunt I określa daniny i robocizny, do których są obowiązani mieszkańcy wsi Klonowy i Brąszewic. Sigismundus etc. Significamus etc, quod cum saepius ac saepius incołae villarum nostrarum Clonowa1) et Braschowicze 2) ad capitaneatum nostrum Siradiensem pronunc pertinentium quererentur nobis, quomodo per tenutarios et capitaneos nostros ac eorum officiales nimium in laboribus et datiis gravarentur, supplicaruntque nobis humiliter, ut eis in praemissis gratiose providere et certos labores ac dacias, quas ab antiquo solvere et pendere consueverunt, per praesentes assignare et describere dignaremur, nos eorum petitioni acquiescentes volentesque, ut plus aequo in laboribus et datiis, quae ex antiquo pendere solent, per tenutarios et capitaneos nostros ac quoscumque offi­ciales ipsorum pro tempore existentes non angariarentur nec gravarentur, innitentes consuetudini et locationi earundem villarum ex antiquo statutae et factae, decrevimus et statuimus praesentibusque decernimus futuris perpetuis temporibus observandis ex villa nostra Clonowa eiusque omnes et singuli incolae praesentes et futuri de quolibet manso seu laneo possessionato ita, prout ex antiquo solvebant, solvent deinceps in futurum censum per annum bis, videlicet pro festo Pentecostes de quolibet laneo possessionato per octo grossos polonicales et pro festo sancti Martini de singulo uno cum dimidio laneo possesso per quatuor manualia, vulgariter ranczki dicta, mellis et pecuniarum per grossos novem, ratione autem stationis pro eodem festo Marani sancti per quatuor choretos avenae mensurae superficiatae et pecuniarum circa huiusmodi stationem per tres grossos, ratione autem consipationis alias spy Similiter per quatuor choretos avenae similis mensurae de laneis singulis et per duos gallos, unum caseum, octo ova et per unum ciphum butiri Simi­liter de singulis laneis annis singulis iuxta antiquam consuetudinem solvere tenebuntur. Villa autem Brassowicze et eius omnes et singuli incolae prae­sentes et futuri de singulo laneo possesso Similiter bis per annum iuxta antiquam consuetudinem solvent censum, hoc est pro festo Pentecostes de quolibet laneo possesso per grossos quatuor et quindecim denarios polonicales et pro festo sancti Martini per quatuor manualia mellis et per quatuor grossos pecuniarum de singulo laneo possesso, ratione autem stationis et consipatio­nis Similiter per octo choretos avenae mensurae superficiatae et per tres grossos pecuniarum, circa stationem per duos gallos, unum caseum, ova de­cem, per unum ciphum butiri de singulis laneis quotannis solvere tenebuntur.

STANISŁAW KUTRZEBA Quam quidem stationem avenae ambae villae praedictae Clonowa et Brassowicze debebunt conducere, ubi illis protunc demandatum fuerit. Praeterea ambae villae nostrae praedictae ducturas roborum pro aedificatione et reparatione castri nostri Siradiensis et aliarum eiusdem castri adiacentium necessitatum et molendinorum ad id castrum spectantium, dum necessitas expostulaverit, excepto tamen tempore messis praecipue facere et exercere debebunt et obligati erunt in perpetuum. Insuper ratione omnium aliorum laborum ambae villae praefatae nisi tres dies annis singulis foenum ad praedia nostra Siradiensia falcastrare futuris perpetuis temporibus debebunt et tenebuntur, ad nullos autem alios labores et datias praefatae villae nostrae Clonowa et Brassowicze et earundem incolae praesentes et futuri volumus et mandamus per capitaneos et tenutarios nostros quoscunque pro tempore existentes arctari et compelli debere in perpetuum, tenore praesentium mediante, iuribus tamen nostris regalibus semper salvis. Harum testimonio litterarum quibus sigillum nostrum est subappensum. Actum et datum Piotrcoviae in conventione gene­rali feria quinta proxima ante festum Nativitatis Domini (23 grudnia) anno eiusdem millesimo quingentesimo vigesimo nono, regni nostri vigesimo tertio. Relatio magnifici Christophori de Schidlowiecz castellani et capitanei Cracoviensis ac regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 44, p. 155—157: Litterae villis Clonowa et Brassowycze super dacias et labores concessae, oraz w transsumpcie Zygmunta I z daty: Piotrków 12 stycznia 1548 r. Metr. kor. t. 73 k. 409: Privilegium villarum Klonowa et Braszowice. 1) Klonowa wieś par., gm. tamże, pow. sieradzki. 2) Brąszewice wieś, par. Wojków, gm. Godynice, pow. sieradzki. 24. 31 marca 1530 r. Zygmunt I postanawia w sporze między kmieciami wsi Woli, Zarzecza i Łazów a tenutaryuszem Marcinem Myszkowskim co do robocizn, że mają ci kmiecie odbywać mu według zwyczaju i dekretu królewskiego jeden dzień robocizny w tygodniu i pomoc wójtowi. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, totiusque Prussiae ac Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium universis, quia cum hic apud nos quererentur incolae villarum nostrarum Volya 1), Zarzecze 2) et Lazy 3), tenutae generosi Martini Mysszkowski castellani Wyelunensis contra ipsum tenutarium suum, quomodo ipsos colonos cogere deberet ad maiores et insolitos labores et alia onera praestanda, quam de iure tenerentur, ipso tenutario allegante constituisse in illis cum ipsorum benivolentia praedictos labores, quia tamen expostulare adversus illum videntur, contentatur idem tenutarius, ut iuxta antiquam consuetudinem et litteras nostras regias et mandatom desuper emanatas, hoc est diem unam in septi-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 31 mana labores illos obeant, salvis iuvaminibus per ipsos colonos praestari solitis advocato. Unde nos auditis huiusmodi querelis et responsis decrevimus et decernimus praesentibus ipsos colonos villarum praefatarum iuxta antiquam consuetudinem et litteras nostras et mandatum desuper emanatas conservandos tenoreque praesentium conservamus et relinquimus mandantes, ut ad maiores labores amplius non stringantur. Harum testimonio litterarum, [quibus] sigillum nostrum praesentibus est subimpressum. Datum feria quinta proxima ante dominicam Iudica (31 marca) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo, regni nostri anno vigesimo quarto. Ex commissione Regiae Maiestatis propria. Oblatowany ten akt przez Marcina Myszkowskiego kasztelana wieluńskiego w grodzie bieckim dnia 12 września 1530 r. Castr. Biec. t. 6, str. 731. 1) Wola dębowiecka zapewne, wieś, pow. jasielski. 2) Zarzecze wieś, pow. jasielski. 3) Łazy wieś, pow. jasielski. 25. Kraków, 20 czerwca 1530 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spory co do danin i robocizn między mieszkańcami wsi Bielaw, Słotowy i Dzwonowa a Beatą Tarnowską dzierżawczynią tych wsi. Sigismundus etc. Significamus etc, quia cum subditi nostri incolae villarum nostrarum Byelavi 1), Zlothowo2), Dzwanowa3) tenutae generosae Beatae de Thanczin relictae generosi olim Iohannis de Tharnow castellani Sandocensis questi essent coram nobis de iniuriis et gravaminibus infrascriptis, quibus se a procuratore Lyssoviensi4) praefatae generose Beatae affici asserebant, nos in praesentia generosi Iohannis Tharlo structoris mensae nostrae nomine memoratae Beatae comparentis et ad eorum querelas respondentis auditis partium propositionibus et responsis de singulis illorum querelis, in­iuriis et gravaminibus eiusmodi decrevimus in hunc, qui sequitur, modum: Inprimis cum questi essent oblimitatos esse a villa nostra Byelavi agros quosdam kmethonaies ad villam Iaworze 5) hereditariam praefatae Beatae illo­rum tenutricis, ex adverso vero Iohannes Tarlo praefatus allegasset limites inter villas supradictas rite ac legitime esse factos, utpote quibus interfuerit vicecapitaneus Novae Civitatis tanquam superintendens et capitaneali fungens officio, quique limites facti fuerint iuxta iuramenta, depositiones et testimonia incolarum villae Byelawi praefatae, decrevimus et decernimus ipsos incolas villarum supradictarum de limitibus praedictis utpote officiose factis queri dictosque agros oblimitatos repetere iam non posse. Item cum questi essent, quod licet ipsi omnes ex tribus villis supradictis ad praedium in Strzegoczicze 6) laborare ac etiam agriculturam agrorum praedialium powab dictam exercere ab antiquo fuerint soliti, nihilominus tamen procurator bonorum prae-

32 STANISŁAW KUTRZEBA fatus, seiunctis incolis villae Dzwanowa et ad labores praedii in Iaworze conversis, incolas aliarum duarum villarum videlicet Byelawi et Zlothowa ad obeundos eiusmodi labores omnes in praedio Strzegoczicze compelleret, ex adverso vero praefatus Iohannes Tharlo respondisset non subesse illis ullam rationabilem ac legitimam causam de hoc querendi eo, quod in praedio in Strzegoczicze praedicto non maior labor quam diei unius septimanalis iuxta decretum conventus Thorunensis ab eis exigeretur, decrevimus et decernimus, ut incolae ipsi illic, ubi illis praecipitur, laborare teneantur, dummodo non astringantur ad laborandum plus quam de uno laneo diem unum, de medio vero laneo mediam diem in septimana. Similiter cum questi essent compelli se ad excolendos agros pozrzebne dictos in villa Strzegoczicze ante hac nunquam excoli a se solitos, decrevimus et decernimus, ut ex cultura agrorum praedictorum computetur eis pro die septimanali. Item cum questi essent, quod cogerentur ad ducenda robora de nemoribus et silvis remotis, decrevimus et decernimus, ut eiusmodi robora uno tantum die in anno pro die septimanali eis non computando adducere teneantur, si vero illa plus quam die uno in anno ducent, id computari illis debebit pro die septimanali. Cum praeterea questi essent, quod cogerentur ad rubeta et ligna de agris laneorum suorum excidenda deducendaque ad obstaculum molendini hereditarii in Iaworze, decrevimus et decernimus, ut cum ipsi incolae censum de dictis laneis suis solvant oneraque debita praestent, conveniens etiam esse, quod illis duntaxat et nemini alteri liber sit usus lignorum ac aliorum omnium, quae in ipsis eorum laneis crescunt, itaque necessitate ingruente debebit eis monstrari aliquis alius locus eiusmodi rubeti ac lignorum excidendorum ducendorumque idque etiam eis pro die septimanali debebit computari. Item cum questi essent cogi se ad faciendas longas devectiones, quae vulgo od­wozi vocantur, decrevimus et decernimus, ut non longiores facere teneantur ipsas devectiones, quam quae die uno fleri et confici possint, et si ulterius devexerint, id computari illis debebit pro die septimanali. Mandamus itaque tibi generosae Beatae de Thanczin ac aliis dictarum villarum tenutariis et procuratoribus pro tempore existentibus, ut ipsos incolas earundem villarum nostrarum Byelyavi, Zlothowa et Dzwanowa iuxta praesentem ordinationem et constitutionem nostram conservetis, ad plures vero labores et onera insolita obeunda non cogatis pignorationibusque ac mulctis, verberibus et aliis poenis indebitis eos non afficiatis afficique non permittatis, pro gratia nostra. Harum quibus sigillum nostrum etc. Datum Cracoviae feria secunda intra octavas Corporis Christi (20 czerwca) anno domini 1530, regni vero nostri 24. Metr. kor. t. 45 p. 298 — 301: Decretum inter incolas villarum regalium Ryelavi, Szlothowo et Dzwanowa et earundem viliarum tenutricem. 1)i Bielawy wieś, pow. pilzneński. 2) Słotowa wieś, pow. pilzneński. 3) Dzwonowa wieś, pow. pilzneński. 4) Lisów wieś, pow. jasielski. 5) Jaworze wieś, par. Dobrków, pow. pilzneński. 6 )Strzegocice wieś, pow. pilzneński.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 33 26. Kraków, 14 listopada 1530 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór między Sewerynem Bonarem starostą bieckim a Marcinem Myszkowskim tenutaryuszem kilku wsi koło Biecza co do różnych ciężarów tych wsi na rzecz grodu bie- ckiego, powołuje sie przytem na statut toruński o robociźnie kmieci. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum orta fuisset coram nobis controversia inter generosos Severinum Bonar capitaneum Bieczensem ac zupparium, burgrabium et magnum procuratorem nostrum Cracoviensem, ab una, et Martinum Mysskowski de Myrow castellanum Wielunensem, tenutarium villarum nostrarum Mosczenycza theutonicalis, Mossczenycza polonicalis 1), necnon Rzepienyk woynarowski, Rzepienyk strzezow, Rzepienyk suchy 2), Raczlawycze 3) et Przessieki4) parte ab altera occasione laborum per colonos villarum nostrarum praedictarum circa reficiendum et reparandum aggerem seu obstaculum molendini nostri Bieczensis ac etiam in advehendis roboribus et lignis ad aedificia castri nostri Bieczensis, dum aduc incolume staret, necnon ad pomerium muri civilis Bieczensis, quod parkan lingua vernacula dicitur, sive denuo conficiendum sive reparandum ex antiqua consuetudine sive magis ex antecessorum nostrorum placito et constitutione praestari solitorum, dicente praefato Severino Bonar ipsos incolas villarum supradictarum tenutae generosi Martini Mysskowski laboribus eiusmodi reficiendi aggeris seu obstaculi praedicti ac ducendi lignorum ad aedificia curiae Bieczensis necnon muro civili pomerio ligneo cingendo esse astrictos eosdemque labores suo et praedecessorum suorum tempore postulante necessitate praestitisse, nuper vero illos ab eis ipsis labo­ribus praestandis per Martinum Mysskowski eorum tenutarium praefatum prohibitos esse, ipso Martino Mysskowski ex adverso respondente non inriciari se quidem incolas villarum tenutae suae praefatarum longa consuetu­dine ad obeundos labores supradictos obligatos et astrictos esse, verum cum id oneris non ipsis solis, sed coniunctim cum aliis villis nostris regalibus in districtu Bieczensi consistentibus, quae plures essent, iam olim fuisset impositum et nihilominus tamen multae illarum per capitaneum Bieczensem in favorem aliorum tenutariorum ab eo ipso onere subductae et absolutae essent, non aequum censeri, ut in solos homines villarum tenutae suae tota ista sarcina reparandi aggeris seu obstaculi ac ducendi lignorum ad aedificia cu­riae Bieczensis, tum etiam pomerii civilis conficiendi reiiceretur; Severino Bo­nar asseverante nullos colonos villarum nostrarum, quas ipse ab initio tenutae et capitaneatus sui reperit laborantes et eiusmodi onera laborum subeuntes, ab ipsis laboribus ferendis subductos et absolutos esse, quin potius adigi a se omnes ad illos ex aequo ferendos. Nos auditis eiusmodi illorum propositis et responsis revisisque litteris et privilegiis per nos illis super bona praedicta Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 3

STANISŁAW KUTRZEBA respective concessis, animadvertendo ea ipsa bona omnia esse nostra propria et hereditaria, atque ita negotium huiusmodi onerum et laborum hominibus illis nostris impositurum nos solos utpote illorum hereditarium dominum contingere, ita decrevimus et decernimus per praesentes, ut coloni omnes tam villarum tenutae generosi Martini Mysskowski praedictarum, quam etiam aliarum villarum ad capitaneatum Byeczensem spectantium, praesertim vero quas memoratus Severinus Bonar tempore capitaneatus sui ad castrum Bieczense exemit, aequaliter labores praedictos reficiendi aggeris seu obstaculi molendini nostri Byeczensis necnon ducendorum roborum seu lignorum ad aedificia curiae nostrae Bieczensis, tum etiam laborem pomerii civilis Bieczensis conficiendi secundum antiquam consuetudinem subire teneantur et sint astricti, quotiens opus fuerit ipsisque mandabitur per capitaneum vel eius officiales Byeczenses. Utque tanto diligentius laboribus incumbant et manus admoveant, praefatus Martinus Mysskowski dabit et dare semper tenebitur hominem sive servitorem suum, qui una cum famulo capitanei Byeczensis moderni et pro tempore existentis observet et concitet ipsos homines suos, quo maiori cura et diligentia labori sibi iniuncto incumbant. Quia vero statuto conventus Thorunensis cavetur, ut ne coloni villarum tam nostrarum et tenutariorum, nostrorum, quam etiam omnium subditorum nostrorum plures dies quam unam in qualibet septimana ex uno laneo integro laborare dominis suis teneantur, ideo nos providere volentes, ne praedicti homines nostri graventur propter errorem alicuius tenutariorum praefatorum, qui forte putare possent. illos bino labori in septimana fore propterea obnoxios, ita negotium hoc laborum interpretati sumus et interpretamus ac deciaramus et decernimus per prae­sentes, quod posteaquam praedicti incolae villarum nostrarum regalium antiquiore debito et consuetudine laborum suorum ad capitaneatum Byeczensem praestandorum sint astricti, quam sit statutum Thorunense praefatum, non debeant neque possint adigi seu compelli ad laborandum alteram diem in septimana tenutario suo, si illam circa aggerem seu obstaculum molendini nostri ac in advectione roborum ad curiam vel in pomerio muri civilis Bie­czensis conficiendo iam laborarint, ita quod non plures, quam quinquaginta et duos dies ex singulo quoque manso integro in uno anno nobis et tenu­tario suo secundum statutum Thorunense praefatum, prius tamen nobis, deinde, ubi necessitas nostra iam non postulaverit, tenutario laborare teneantur. Praeterea quia iudicia publica scultetialia villarum nostrarum regiarum in districtu Bieczensi consistentium, per scultetos et advocatos illarum celebrari solita, ex scultetiis praefati Martini Mysskowski negliguntur et posthabentur, non sine multorum hominum praeiudicio et iniuria, proinde etiam decrevimus et decernimus per praesentes, ut ne usus ipse iudiciorum huiusmodi longa serie annorum servatus negligatur, sed cum omni fide et diligenter custodiatur. Si vero aliquis tenutariorum et praesertim praefatus Martinus Mysskowski aliquas scultetias dictarum villarum exemerit, volumus, ut ex singulis illa-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 35 rum in locum suum Kominem fidelem et probatum substituat, qui eiusmodi iudicia publica scultetialia cum aliis scultetis de more celebret et peragat, ne subditi illi nostri in iustitia sua periclitentur. Quae omnia et singula supraexpressa volumus et decernimus firmiter observari. Harum quibus sigillum nostrum est subappensum testimonio litterarum. Actum et datum Cracoviae feria secunda proxima post festum sancti Martini (14 listopada) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo, regni nostri vicesimo quarto. Petrus episcopus et vicecancellarius subscripsit. Relatio reverendissimi in Christo patris domini Petri Thomyczski episcopi Cracoviensis et regni Poloniae vicecancellarii. Oblatowany ten akt przez Stanisława z Balic Bonara starostę bieckiego i czchowskiego w grodzie bieckim dnia 23 grudnia 1550 r. Castr. Biec. t. 12, str. 408—411. 1) Moszczenica wieś, pow. gorlicki. 2) Rzepiennik marciszowski i suchy, wsie, pow. gorlicki; R. strzyżewski, miasteczko, pow. gorlicki. 3) Racławice wieś, par. Rozembark, pow. gorlicki. 4) Przysieki wieś, pow. jasielski. 27. Kraków, 15 kwietnia 1531 r. Król Zygmunt I nakazuje opatowi tynieckiemu nie pociągać kmieci z wsi Zagorzan i Kwiatonowic do robocizny większej jak jeden dzień w tygodniu, licząc w to i robocizny na rzecz króla, a to we­dług statutu bydgoskiego. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Venerabili Andreae abbati monasterii Thynyeczensis devoto nobis dilecto gratiam regiam. Venerabilis, devote nobis dilecte. Ouesti sunt nobis de te incolae villarum tuarum Zago­rzany 1) et Kwyatonyowicze 2), quod illos ad obeundos tibique praestandos maiores labores, quam iustum et aequum sit, compelleres et pignorationibus afficeres, non habito respectu laborum, quos ipsi quoque praestare nobis solent et tenentur. Nos miramur et molesto animo ferimus, quod impetimur tam frequentibus querimoniis subditorum tuorum, quas ipsi nunquam afferebant contra tuum praedecessorem, qui alioquin bona monasterii recte et debito modo commemoratur administrasse. Proinde, ut nulla deinceps de laboribus ipsis fiat inter te et eosdem incolas difficultas ipsique non habeant amplius, cur queri possint, volumus, ut quisque illorum computatis laboribus et nobis et tibi debitis non plus. quam de singulo manso integro unam diem in septimana iuxta statutum conventus Bydgostiensis laborare teneantur mandamusque tibi, ut illos ita conserves, hoc est non cogas illos ad obeundos et praestandos plures labores, quam de singulo manso unam diem in septimana computatis, ut praemissum est, simul laboribus et nobis et tibi praestandis; pignora vero eis reddi facias pro gratia nostra. Datum Cracoviae sabbatho ante dominicam Conductus Paschae (15 kwietnia) anno domini millesimo quin- 3*

STANISŁAW KUTRZEBA gentesimo tricesimo primo, regni nostri vicesimo quinto. Ad mandatum Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Zagorzan i Kwiatonowic w grodzie bieckim dnia 18 kwietnia 1531 r. Castr. Biec. t. 6, str. 768. 1) Zagorzany wieś par., pow. gorlicki. 2) Kwiatonowice wieś, par. Biecz, pow. gorlicki. 28. Kraków, 3 czerwca 1531 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór o robociznę między poddanymi wsi Zborowic a opatem tynieckim, określając wymiar robocizny tychże kmieci na rzecz opata i króla według konstytucyi toruńskiej. Sigismundus etc. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum questi fuissent coram nobis incolae villae Zborowicze 1) venerabilis Andreae abbatis monasterii Thinecensis, quod abbas ipse astringeret illos ad onera et labores insolitos contra consuetudinem eorum antiquam,. nos auditis partium propositionibus et responsis decrevimus et decernimus, ut ipsi incolae villae Szborowicze praedictae non astringantur ad maiores labores obeundos nisi ad unam diem in qualibet septimana iuxta laudum et decretum conventus Thorunensis, ita videlicet, ut labores quoque, quos nobis etiam praestare tenentur, transeant et computentur illis in eiusmodi diem septimanalem. Volumus autem et severe praecipimus eisdem incolis villae Zborowicze praedictae, ut non alium verum ac immediatum dominum suum recognoscant, quam praefatum abbatem Thynecensem, eique in omnibus, uti subditos decet, sint morigeri et obsequentes. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae sabbato ante festum S. Trinitatis (3 czerwca) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo primo, regni nostri anno vigesimo quinto. Relatio reverendi in Christo patris domini Petri Thomyczki episcopi Cracoviensis et regni Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 47 k. 8—8V: Decretum inter abbatem Thinecensem et eius subditos kmethones factum occasione laborandarum dierum in septimana. Akt ten transsumowali: Stefan Batory w r. 1583, Zygmunt III w r. 1595, Jan Kazimierz w r. 1657, Rel. Castr. Crac. t. 99, str. 1915—1917 oblata z r. 1672). 1) Zborowice wieś par., pow. grybowski. 29. Udorz, 10 listopada 1531 r. Inwentarz wsi Udorz. Registrum omnium rerum praedii villae Udorz1), quae fuerunt circa intromissionem dominorum Schelynkow et sunt conscripta in vigilia sancti Martini pontificis (10 listopada) anno domini 1531.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 37 In primis horreum. Item siliginis hiemalis acervi 2, in quibus est per 30 cassulas. Item siliginis aestivalis acervus unus, qui etiam continet ipse cassulas 30. Item tritici in acervo uno cassulae 10. Item ordei acervus unus, qui continet in se cassulas 30. Item avenae acervi duo, sed unus est iam inceptus, in quo tantum sunt cassulae 25, alter est integer, in quo sunt cas­sulae 30. Item pisae cassulae 8. Item in allodio scruti alias prossa cassulae 4. Item foeni in tribus acervis per parum. Item straminis avenalis acervi duo. Item frumentorum in granis. Item siliginis coretos 2. Item ordei corotos 3. Item serninis canaparum cor. unus. Item peccora et pecudes: Item vaccae decem. Item boves laborabilesa) duo. Item tauri duo. Item vitelli alias czeląt anni praesentis 5 et istius anni vitelli 3. Item equae duae cum equis iuvenibus. Item scrophae 6. Item porci duo. Item suelli novem. Item galli communes ad sexaginta. Item capones 20. Item ancae viginti quatuor. Item anetae 8. Item victus domesticus. Item perna lardi una. Item butiri tertia pars ollae. Item caulium acetosarum tinii tres. Item rapae alias rzepy ad 4 cor. Item cepis cor. 3. Item kmetones decem. Item ortulani duo. Item deserta alias pustek 2. Item tria molendina per unam rotam, qui non dant mensuras, saltim censum annualem. Item taberna una censualis. Et ab istis omnibus provenit censum annualem marcae viginti tres et quadraginta ova dant ad festum Paschae et etiam per duos capones ad festum Nativitatis Christi et pro festo Sanctorum Omnium etiam. Item cmetones labo­rant semel in septimana. Item campum sufficiens est ad seminandum segetes. Item prata sunt, in quibus saltim duo acervi fiunt foeni. Item silvae sunt communium lignorum non magnae. Item nemus quercineum, in quo sunt indagines alias barczy 7, etiam non magnum. Item cmetones etiam dant consipationem avenalem alii per cor. 8, alii per 6, alii per 4, et hoc ad quadragesimam; dant etiam tritici per coretum unum pariter cum avena. Item per duos coretos siliginis quilibet cmeto pro festo sancti Michaelis et hoc ad seminandum ad hiemem curiae sive praedii. Wpisany ten inwentarz w grodzie krakowskim 14 listopada 1531 r. Inscr. Castr. Crac. t. 42, str. 161—162. l) Udorz, wieś, par. Chlina, gm. Żarnowiec, pow. olkuski. 30. Kraków, 25 stycznia 1532 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór między poddanymi wsi Kro­ścienka, Białobrzegów, Suchodoła i Głowienka a starosta sanockim Mikołajem Wolskim, zobowiązuje tychże poddanych do robocizny na rzecz zamku sanockiego. a) W tekscie: raboratiles.

STANISŁAW KUTRZEBA Sigismundus etc. Significamus tenore praesentium quibus expedit uni- versis, quia cum questi fuissent saepius coram nobis incolae villarum nostra- rum Crosczienko 1), Bialobrzegi 2), Suchodol 3) et Glowyenka 4) civitati nostrae Crosnensi 5) adiacentium, ad castrum vero nostrum Sanocense 6) spectantium, quod licet ipsae ad nonnullos alios labores ferendos praeter quam ad iuvan- dam munitionem civitatis nostrae Crosnensis et ad reparandum aggerem ceteraque onera et labores molendino nostro Crosnensi necessarios ex debito et vetusta consuetudine sua obligarentur, nihiłominus tamen capitaneus noster Sanocensis magnificus Nicolaus de Volya, castellanus Sochaczoviensis et sere- nissimae dominae coniugis nostrae curiae magister, compulisset illos ad labo- randum quoque ad arcem nostram Sanocensem, nos volentes huic querimo- niae eorundem incolarum finem imponere auditis partium praefatarum propo- sitionibus et responsis decrevimus et decernimus praesentibus, ut quisque eorundem incolarum ultra labores praedictos circa munitionem civitatis ac reparationem aggeris aliaque necessaria molendini nostri Crosnensis prae- stari ab antiquo solita tres dies integros de singulo manso integro, quem colit, quolibet anno ad arcem nostram Sanocensem laborare deinceps perpe- tuis temporibus teneatur, et nihilominus volumus, ut hi ipsi incolae villarum supradictarum labores praedictos circa munitionem civitatis nostrae Crosnensis et reparationem aggeris aliaque necessaria molendini nostri Crosnensis, cum id fiat pro bono ac commodo ipsorum communi, obire et sustinere, quotiens necessitas postulaverit, iuxta morem et consuetudinem antiquam sint astricti. Utque eiusmodi labores debito modo et ad usum duntaxat munitionis civilis ac molendini Crosnensis praedicti obeant, capitaneus noster Sanocensis pro tempore existens ad hoc semper intendat. Harum testimonio litterarum, qui- bus in fidem sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae die conver- sionis sancti Pauli (25 stycznia) anno domini millesimo quingentesimo tri- cesimo secundo, regni vero nostri anno vicesimo sexto. Relatio reverendi in Christo patris domini Petri episcopi Cracoviensis et regni Poloniae vice- cancellarii. Metr. kor. t. 47 k. 289—289v: Decretum de laboribus per incolas villarum infrascriptarum ad castrum Sanocense ferendis. 1) Krościenko wieś, pow. krośnieński. 2) Białobrzegi wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 3) Suchodół wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 4) Głowienko wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 5) Krosno miasto powiatowe w Galicyi. 6) Sanok miasto powiatowe w Galicyi. 31. Kraków, 31 maja 1533 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór o wymiar robocizny między poddanymi Moszczenicy polskiej i niemieckiej a Marcinem Myszkow­skim tenutaryuszem, określa obowiązek tychże poddanych do robo­cizny według konstytucyi toruńskiej.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 39 Sigismundus etc. Significamus tenore praesentium etc, quia cum questi essent graviter nobis incolae villarum nostrarum videlicet de utraque Mosczenycza polonica et almanica tenutae generosi Martini Mischkowski de Mirow castellani Vielunensis in eius praesentia, quod ipse variis modis et laboribus insolitis illos gravaret et opprimeret plus, quam illi ferre possent, qui et ad curiam praedictarum villarum nostrarum et etiam ad obstaculum molendini nostri Byecensis, ad quod alioquin ex antiqua consuetudine laborare tenentur, labores praestare compellerentur, nolentes nos ipsos subditos nostros de utraque Mosczenicza praedicta plus, quam par et aequum est, in eorum praeiudicium ipsis laboribus promiscue pro arbitrio dicti generosi Martini gravari, ita ordinavimus et decrevimus ac ordinamus et decernimus harum serie litterarum firmiter observandum, quod ipsi incolae villarum praedictarum utriusque videlicet Mosczenycza almanicae et polonicae non plus in qualibet septimana, quam per unum diem de quolibet manso seu laneo iuxta statutum conventus generalis Thorunensis labores obire teneantur, in hunc videlicet modum, quod cum ad obstaculum molendini nostri Biecensis laboraverint, quotquot diebus illic id fecerint, per tot etiam dies liberi et immunes esse debeant a labori­bus curiae et tenutarii eorum praefati et cuiuscumque alterius pro tempore existentis, et labor dierum, per quos labores suos circa obstaculum praedictum obierint, debeat illis pro tot etiam diebus laborum curiae et ad eorum rado­nem computari et defalcari. Harum testimonio literarum quibus sigillum nostrum est impressum. Datum Cracoviae sabbato in vigilia Pentecostes (31 maja) anno domini MDXXX1II, regni nostri anno vigesimo septimo. Relatio reverendi in Christo patris domini Petri episcopi Cracoviensis et regni Polonie vicecancellarii. Metr. kor. t. 48 k. 1025—1020: Decretum inter incolas viilarum utriusque Mosczenycza et Martinum Myschkowski. 1) Moszczenica par., gm. Bogusławice, pow. piotrkowski. 32. Zwierzyce, 11 listopada 1534 r. Piotr Kmita kasztelan sandomierski podnosi robociznę we wsiach, do kasztelanii należących, z czterech dni na rok na dni dziesięć. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Petrus Cmitha comes in Wissnicze, castellanus Sandomiriensis et regni Poloniae supremus marschalcus, tum Cracoviensis generalis, Scepusiensis, Przemysliensis Colensisque capitaneus. Quia nos attendentes et perspicientes querulationes cmethonum sive incolarum villarum nostrarum ad castelianiam nostram Sandomiriensem ex antiquo spectantium, videlicet cmethonum villarum dictarum Zwierzicze1), Viercziany2) Bystrzicza3), Withkowicze 4) et Gnoinicza5) apud nos saepius factas de gravitate sua, quia scilicet cmethones ipsi villarum prae­dictarum praeter morem et consuemdinem solitam et antiquitus servatam per nos in obeundis et exercendis laboribus ad curiam nostram Zwierzicze ad

40 STANISŁAW KUTRZEBA praedictam castellaniam nostram spectantibus molestarentur et adigerentur, allegando et comprobando, quod ex antiquis temporibus quilibet cmethonum villarum praedictarum de quolibet laneo possessionato solum per quatuor dies in curia nostra praedicta per annum laborasset, nunc vero gravibus iniustisque laborum exactionibus quilibet eorum oppressus est, volentes itaque nos eam ipsam querulationem ipsorum praedictam et gravitatem laborum ex aequo componere et complanare ac ipsos kmethones praedictarum villarum nostrarum in immunitatibus suis et iustis debitisque consuetudinibus conservare et continere, statuimus ac decrevimus statuimusque ac decernimus per has praesentes litteras, ut praefatarum villarum incolae sive cmethones villarum videlicet Zwierzicze, Viercziany, Bystrzicza et Withkowicze ad praedictam castellaniam nostram Sandomiriensem spectantium sint et esse debent astricti et obligati in quolibet anno quilibet ipsorum de laneo agri possessionato de­cem dies in curia nostra praedicta Zwierzicensi ad praefatam castellaniam nostram Sandomiriensem spectanti et ex antiquo pertinenti laborare et servitia nostra obire, de villa vero Gnoinicza cmethones ad eandem castella­niam nostram spectantes etiam tenebuntur et erunt obligati ad curiam Swierzicze praedictam nostram quilibet ipsorum, ut et aliarum villarum praedicta­rum nostrarum cmethones, de quolibet laneo agri possessionato annis singulis laborare et servitia nostra obire per novem saltim dies, decimum vero a diem de quolibet laneo agri etiam possessionato quilibet cmethonum de villa praefata Gnoinicza nobili Stanislao Ianussio advocato ibidem nostro et eius legitimae posteritati et successoribus et hoc ob respectum fidelitatis ipsius et servitiorum, quae in eadem advocatia sua in praedicta villa Gnoinicza nobis in circumspiciendis bonis eiusdem nostris solitus sit facere ac pro iuribus suis in futurum fide bona compromittit, praedicti cmethones laborabunt et quilibet illorum laborare tenebitur in perpetuum et in aevum. In cuius firmius et evidentius testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Actum et datum in praedicta curia nostra Zwierzicensi feria quarta ipso die sancti Martini pontificis (11 listopada) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo quarto. Praesentibus tunc generosis et nobiłibus Martino Sepichowski de Bądziemyslie, Stanislao Viniarski de Skrzissow in Gora Regali vicecapitaneo, Iacobo Niemstha b de Olchowa, Iohanne Troian de Sziedliecz, Felice Za­gorski, Iohanne Rzessowski et Iohanne Swieikowski et aliis quam plurimis fidedignis circa praemissa. Z transsumptu Zygmunta Augusta z daty: Kraków 20 marca 1559 r. Metr. kor. t. 95 k. 45v—47: Confirmatio litterarum super ordinatione laborum cmethonum villarum infrascriptarum ad castellaniam Sandomiriensem spectantium. 1)A Zwierzyce wieś, pow. ropczycki. 2) Wierczany wieś, pow. ropczycki. 3) Bystrzyca wieś, pow. ropczycki. 4) Witkowice wieś, pow. ropczycki. 5) Gnojnica wieś, pow. ropczycki a w tekscie: verum. b w tekscie: Nierustha.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE XVI W. 41 33. Kraków, 23 sierpnia 1535 r. Król Zygmunt I określa z powodu skarg włościan z Ciężkowic i Szczakowy na tenutaryusza Marcina Myszkowskiego wymiar ich ro­bocizny według statutu toruńskiego, t. j. iż mają na tydzień robić jeden dzień z łanu, a pół dnia z półłanka. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae ac Masoviae dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis harum notitiam habituris, quod cum saepius nobis questi essent incolae villarum nostrarum Cieszkowice 1) et Sczakowa2) ad oppidum nostrutn Bendzin 3) pertinentium tenutae generosi Martini Myszkowski de Mirow castellani Vielunensis, quomodo ipse eosdem ad insolitos labores et angarias compelleret, et licet iam nonnulla decreta nostra inter ipsum tenutarium nostrum et ipsos incolas villarum praefatarum occasione huiusmodi laborum per nos lata iuissent, tamen nos praefatis querelis et decretis ulterioribus finem imponere iam tandem cupientes ita decrevimus et praesentibus decernimus innitendo posteriori decreto nostro in ea causa lato, quod ipsi incolae villarum nostrarum praenominatarum Cieszkowice et Sczakowa non plus de cetero quam unam tantummodo diem in qualibet septimana de quolibet laneo integro et de medio laneo mediam diem iuxta dispositionem statuti conventus Thorunensis laborare perpetuo debent et tenebuntur, itaque quoslibet labores, angarias, conductiones et alia quaevis onera nonnisi a) pro ipsa una die septimanali semel in septimana qualibet laboraount, ad plures autem dies laborandos praeter unam tantummodo diem in qualibet septimana de laneo quolibet et de medio laneo mediam diem minime tenebuntur, nec eos ipse tenutarius noster aut quivis alter adstringere poterit perpetuis temporibus praesenti decreto nostro mediante. Harum quibus sigillum nostrum est subimpressum testimonio litterarum. Datum Cracoviae feria secunda in vigilia sancti Bartholomaei apostoli (23 sierpnia) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo quinto, regni autem nostri anno vigesimo nono.— Locus sigilli minoris cancellariae regni. Relatio reverendissimi in Christo patris domini domini, Petri episcopi Cracoviensis et regni Poloniae vicecancellarii. Z transsumptu króla Michała z daty: Kraków, 30 grudnia 1669 r., oblatowanego 18 marca 1670 r. w grodzie oświęcimskim przez Benedykta Saperkę i Jakóba Glimosika poddanych z Cięż­kowic w imieniu tejże wsi. Castr. Osv. t. 70 str. 2086—2087. 1) Ciężkowice wieś, par. Jaworzno, pow. chrzanowski. 2) Szczakowa wieś, pow. chrzanowski. 3) Będzin, miasto powiatowe gubernii piotrkowskiej. a w tekscie: nonnulli.

STANISŁAW KUTRZEBA 34. Kraków, 23 czerwca 1537 r. Król Zygmunt I zatwierdza umowę co do robocizny (bez daty, zawarta niegdyś między poddanymi wsi Złotowy, Bielaw i Dzwonowa) a dzierżawczynią Beatą Tarnowską. Sigismundus dei gratia [rex etc.]. Significamus[etc.j,quia generosus Iohannes Tharlo de Sczekarzowicze, incisor regni nostri et oppidi nostri Pylzno ac villarum Zlothowa, Byelyawi et Zwanowa 1) ad ipsum oppidum pertinentium tenutarius coram nobis constitutus, una et cmethones ac incolae villarum praefatarum, obtulit a nobis quandam concordiam occasione laborum et onerum inter olim generosam Beatam de Thenczin relictam olim generosi Iohannis de Tharnow castellani Sandecensis tanquam eorum tenutricem et ipsos kmethones villarum praefatarum annis superioribus factam, supplicans nobis nomine eorundem cmethonum, ut eos circa huiusmodi constitutionem faciendorum laborum et concordiam relinqueremus, ad quam et ipse idem Tharlo consensit, in hunc, qui sequitur, modum: Inprimis quod incolae villarum nostrarum Zlothowa, Byelyawi et Zwa­nowa tenentur et debebunt arare et disponere alias sprawiacz omnes agros praediales et curiae nostrae Strzegocensis 1) et fimo et aliis necessariis omnium quorumcunque fructuum cuiuscunque grani in eisdem agris praedialibus satorum secundum exigentiam eorundem agrorum et secundum mensuram et metas alias myedze inter agros praefatos villarum praefatarum factas iuxta villarum seu laneorum quantitatem, incipiendo videlicet agros praediales a meta seu limitibus civilibus alias agrorum et pratorum monasterii Pilznensis sanctae Catherinae inferius silvam Gorki et inter pascuarium Strzegocense usque ad metam cmethonis et agri eius dicti Stanislai Przibilo in Bielovi considentis, ubi duorum agri camporum existunt, et agros Similiter tertii campi ab horreo Strzegocensi inter et circa stratam publicam Pilznensem et inter agros prae­fatos seu ortulaniam, in qua antiquus Zegablo residet, et agros inter virgulta alias chrosti, dictas vulgariter Gorky, usque ad limites agrorum civilium tendentes, iuxta Similiter villarum praefatarum mensuras, ac omnia frumenta cuiuscumque grani iuxta exigentiam agrorum et frumentorum et secundum mandatum dicti nostri vel villarum praefatarum protunc existentis tenutarii seminare, disponere, fimo conducere, metere et in horreum conducere debebunt. Item omnia prata dicta obrite et iuxta pascuarium Strzigocense ac ubicunque in hereditatibus Strzegocensi ac Bielowiensi consistentia falcastrare, disponere, acervos feno parare et convehere in horreum nostrum Strzegocense tenebuntur. Praeterea idem incolae villarum memoratarum singulis annis per quatuor currus lignorum, unusquisque currum, iuxta currus capacitatem et per unam trabem alias drzewo de silvis, ubi ipse capitaneus vel tenutarius noster ordinare poterit, reponere in curiam nostram tenebuntur. Item pro a w tekscie: et obtulit.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 43 sepibus agrorum necessariis, pascuis, hortis ac horreo curiae nostrae alias chrosthu, palos et tinu tot currus, quot necessarii fuerint, reponere ibidem incolae villarum praefatarum, etiam omnem materiam pro faciendis acervis praeter stramina debebunt et erunt obligati suppeditare. Hortulani vero villae praefatae Strzegoczicze omnes sepes sepire, acervos parare, segregationem in agris et in hortis necessariam omnium frumentorum cuiuscumque speciei et grani Similiter disponere alias sprawiacz canapum, linum, papaver, debebunt et erunt astricti. Quae omnia et singula superius descripta ipsi incolae villarum praefata­rum Slothowa, Bieliowi et Zwanowa tenebuntur laborare et subire. Harum testimonio etc. Datum Cracoviae sabbatho in vigilia sancti Iohannis Baptistae (23 czerwca) anno domini MDXXXVII, regni vero nostri anno XXXI. Paulus de Volia vicecancellarius. Relatio magnifici Pauli de Volia regni Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 54 k. 137—137v: Concordia occasione laborum cmethonum villae Zlotowa. Bielyawi et Zlotowa (sic). 1) Ob. nr. 25 dop. 1, 2 i 3. 2) Ob nr. 25 dop. 6. 35. Kraków, 2 lipca 1537 r. Król Zygmunt I określa wskutek skarg poddanych wsi Jodłowy na tenutaryuszy Kamienieckich wysokość robocizny oraz usuwa niesorawiedliwe uciażenia. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lituaniae, Russiae totiusque Prussiae atque Mazoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, harum notitiam habituris, quia cum questi essent coram nobis incolae villae nostrae Jodlowa, tenutae generosorum Stanislai, Nicolai et Andreae Kamienieczkie, contra eosdem tenutarios suos hic etiam praesentes occasione laborum et aliorum onerum per eosdem cmethones tenutariis praefatis praestandorum, quibus per ipsos tenutarios suos plus aequo et contra eorum antiquam consuetudinem gravabantur, nos tam ipsorum tenutariorum propositis, quam etiam incolarum villae praefatae Jo­dlowa querelis ac responsis exauditis, volentes his querimoniis in futurum viam praecludere dictosque subditos nostros in eorum consuetudinibus conservari, decernendum duximus et praesentium tenore decernimus in eum, qui sequitur, modum: Inprimis videlicet, quod incolae villae praefatae Jodlowa tenutariis suis modernis et pro tempore existentibus unam diem in hebdomada de laneo, quidquid eis mandabitur, laborare erunt obligati. Praeterea quando circa reparationem obstaculi in Biecz eos laborare contigerit, extunc huiusmodi dies, quibus laboraverint, ad numerum dierum septimanalium eis computabuntur nec deinceps ad alios labores incolae villae Jodlowa praefatae ipsis tenutariis obeundos obligati erunt, exceptis duntaxat vecturis iam antea per eos fieri consuetis, quas tantummodo ad oppida propinquiora nec longius quam distantia trium

STANISŁAW KUTRZEBA milliarium, et hoc necessitate duntaxat exigente, cum frumentis eorum facere et absolvere erunt astricti. Porro tenutarii praefati ipsis incolis equos eorum proprios, quando eis videbatur, recipere et eisdem pro libito suo negotia sua disponere consueverant, potissimum vero unus ex tenutariis praefatis, videlicet Nicolaus, qui et nunc eisdem recepit quatuor equos eum illorum gravitate non vulgari. Statuimus etiam ac decernimus eiusdem nostri decreti vigore, quod amplius dictis cmetonibus equos ad quemcunque usum suum recipere non praesumant nec debeant dictique cmetones eos ipsos equos dictis tenutariis tali modo dare nunquam erunt obligati, praefatus vero Nicolaus tenutarius receptos equos his, a quibus eos recepit, restituere in effectu debebit, quod si eos destruxit, iuxta valorem et pretium eorum solvere ac pro eis satisfa- cere debebit et tenebitur. Postremo praedictus Nicolaus tenutarius pro agro et area, quam apud laboriosum Felicem Sczęszny redemit iuxta inscriptionem in actis communitatis hereditatis Jodlowa praefatae latius contentam, viginti et octo marcas pecuniae monetae et numeri polonicalis consuetarum hinc ad festum sancti Martini proxime futurum ipsi Felici solvere et in effectu numerare, res autem omnes eiusdem Felicis mobiles, puta frumenta et id genus alia, libere dimittere tenebitur, nec eas quovismodo retrahere debebit. Ubi vero prae- dicti tenutarii memoratos incolas iuxta hoc decretum nostrum tenere et obser- vare neglexerint, eique contravenerint, extunc nos illos de bonis nostris praefatis, cui nobis visum fuerit, redimere consentiemus et consensum nostrum ad eos exemendos dabimus. Harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum praesentibus est subappensum a. Datum Cracoviae feria secunda festi Visita- tionis gloriosissimae virginis Mariae dominae nostrae (2 lutego) anno domini MDXXX septimo, regni vero nostri anno trigesimo primo. Paulus de Wolia vicecancellarius. Relatio magnifici Pauli de Wolia regni Poloniae vicecancel- larii, burgrabii Cracoviensis et capitanei Gostinensis. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Jodłowy w grodzie bieckim dnia 26 marca 1591 r. Castr. Biec. t. 28 str. 1085-1086 (tekst dość popsuty). Takie Metr. kor. t. 54 k. 148v— 149. W transsumpcie króla Zygmunta III z daty: Kraków, 3 maja 1591 r., oblatowany ten akt w grodzie bieckim w latach 1591 i 1625, Castr. Biec. t. 28 str. 1213 —1216 i t. 172 str. 400—402. 3) Jodłowa dziś miasteczko, pow. pilzneński. 36. Lwów, 7 sierpnia 1537 r. Król Zygmunt 1 na prośby poddanych wsi Dobrzan stwierdza, iż są obowiązani tylko do tych świadczeń i robocizn, jakie na nich nakłada przywilej lokacyjny króla Władysława. Sigismundus dei gratia rex etc. Significamus tenore etc, quomodo comparentes hic coram nobis incolae villae nostrae Dobrzany 1) ad capitaneatum Leopoliensem pertinentis questi sunt nobis, quod illi ad labores et onera, a W tekscie metryki: subimpressum.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 45 ad quae non sunt obnoxii, compełli et arctari soent, referentes se ad privilegium scultetiae, in quo huiusmodi suos labores et onera nobis per eos debita specifice habent descripta, supplicantes nobis, ut illos circa huiusmodi privilegium et labores in eo expressos conservare manuque tenere dignaremur. Nos itaque cupientes unumquemque in iure suo conservare, mandavimus sculteto praefatae villae nostrae Dobrzany privilegium eius coram nobis reponere. In quo quidem privilegio sub titulo et sigillo appenso olim clarissimae memoriae divi VJadislai regis Poloniae avi et praedecessoris nostri emanato et coram nobis exhibito comperimus labores et onera praedictae villae descriptos videlicet hoc modo, quod ipsi incolae eiusdem villae nobis et successoribus nostris de quolibet laneo mediam marcam pecuniarum et unum truncum avenae pro festo sancti Martini quotannis solvere tenentur. Praeterea et octo dies quolibet anno laborare obnoxii sunt et perpetuo obligantur. Itaque nos viso huiusmodi privilegio et eius contentis, conservandum duximus eos et conservamus praesentibus circa privilegium huiusmodi tibique generoso Nicolao Odnowski de Felsthyn castellano Premisliensi et capitaneo Leopoliensi moderno et pro tempore existenti ac in eius absentia vicecapitaneo mandamus, quatinus eosdem incolas iuxta privilegium conservari cures nec eos aliis oneribus et laboribus contra dispositionem privilegii eorum graves et gravari permittas, pro gratia nostra aliter non facturus. Harum testimonio literarum, [quibus] sigillum nostrum est subappensum. Datum in civitate nostra Leopoliensi feria tertia ante festum sancti Laurentii proxima (7 sier­pnia) anno domini millesimo quingentesimo tricesimo septimo, regni vero nostri anno tricesimo primo. Paulus de Volya vicecancellarius. Relatio ma­gnifici Pauli regni Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 54 k. 186—186v: Conservatio circa privilegium incolas villae Dobrzany. 1) Dobrzany wieś, pow. lwowski. 37. Lwów, 29 sierpnia 1537 r. Król Zygmunt I orzeka na skargi komuchów przemyskich o ucią-żenia ze strony Piotra Kmity, starosty przemyskiego, iż mają sie sto­sować do dawnego zwyczaju. Sigismundus etc. Significamus etc, quia cum saepius coram Maiestate Nostra questi essent equisones equireae nostrae Premisliensis contra magnificum Petrum Kmitha comitem in Wisnycze, palatinum et capitaneum gene­ralem Cracoviensem ac regni Poloniae supremum marsalcum Premislieusemque etc. capitaneum sincere nobis dilectum, quomodo illos novis laboribus et vario mułtorum intolerabilium gravaminum genere premi per factores suos deberet, ex aitera vero parte praefatus magnificus Petrus Cmitha allegabat illos ad labores et ad alia onera non compelli, nisi ita, prout antiquitus et antea tempore tenutae suae tenebatur et illis utifruebatur, nos itaque auditis utrisque

46 STANISŁAW KUTRZEBA partibus intelleximus praefatum magnificum Petrum Cmitha tanquam capitaneum Premisłiensem equisones praefatae equireae hostrae nullis novis et inconsuetis laboribus et angariis opprimi, immo vero eosdem iuxta antiquos labores et consuetudines semper tenere et conservare. Igitur cum bona nostra regalia semper indigent laboribus ad praedia nostra et ad arcium nostrarum simul et aliarum neccessitatum labores praestandos, volumus et decreto nostro mediante decernimus, ut omnes omnium villarum nostrarum in capitaneatu Premisliensi equisones alias konyuchowye equireae nostrae Premisliensis omnes labores et onera secundum antiquam consuetudinem omnino laborent et exerceant atque oboedientiam in omnibus praefato magnifico Petro tanquam Pre­misliensi capitaneo praestent, prout antea [tempore] praefati ipsius magnifici Petri comitis in Vissnycze regiminis exercebant et laborabant. Si vero prae­fati equisones in praestandis et exercendis laboribus et oneribus antea observatis rebelles et inoboedientes se praestiterint, extunc praefatus magnificus Petrus Kmytha tanquam illorum capitaneus vel ipsius vicesgerentes et cuius interest illos secundum excessus seu excessum omnium vel cuiuslibet seorsum poena et digna animadversione punire debet, prout illi rectius et iustius videbitur secundum excessus quantitatem. Harum quibus etc. Datum Leopoli feria quarta proxima post festum sancti Batholomaei apostoli (29 sierpnia) anno domini millesimo quingentesimo trigesimo septimo, regni vero nostri anno XXXI. Paulus de Volya vicecancellarius. Relatio magnifici Pauli vicecancellarii regni Poloniae. Metr. kor. t. 54 k. 206V—207: Decretum super laboribus equisonum Przemisliensium. 38. Kraków, 27 maja 1538 r. Król Zygmunt 1 stwierdza ugodę, zawartą między poddanymi wsi Biały i starostą łukowskim, Mikołajem Mniszkiem, iż będą nie codziennie odrabiać robociznę/ jak dotąd, lecz po dwa dni w tygodniu z łanu. Sigismundus etc. Significamus etc, quia cum hic questi essent a pud nos incolae villae nostrae Biala 1) ad capitaneatum nostrum Lukoviensem pertinentis se in obeundis praestandisque laboribus nobis debitis plurimum gravari, qui licet illi iuxta veterem consuetudinem singulis diebus in septimana laborare consueverant, verum tamen generosus Nicolaus Mnyssek de magna Kunczicze capitaneus Lukowiensis et serenissimi filii nostri Sigismundi secundi iunioris regis succamerarius, quamprimum eandem villam Biała redemisset, considerans ejusmodi labores ipsis incolis esse difficiles, cum eisdem de laboribus huiusmodi per eosdem praestandis in eum effectum constituit, videlicet quod ipsi duos dies de laneo se laborare submiserunt, quod eiusdem villae incolae huc venientes a communitate missi ita esse recognoverunt et in eos labores consenserunt. Nos itaque intelligentes constitutionem huiusmodi laborum per

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 47 ipsum capitaneum cum dictis subditis nostris factam ex re et utilitate bonorum nostrorutm villaeque praefatae esse futuram, volentesque praeterea, ne quae in posterum ambiguitas aut difficultas occasione huiusmodi łaborum inter eosdem incolas praefatae villae et capitaneum Lukowiensem pro tempore existentem excitaretur, decernendum et statuendum duximus decernimusque et statuimus perpetuis temporibus observandum ita, quod ipsi cmethones seu incolae villae praefatae Biala moderni et pro tempore existentes de quolibet laneo possessionato duos dies in qualibet septimana laborare tenebuntur per­petuis temporibus nec alios labores nobis et successoribus nostris facient, exceptis aliis oneribus nobis debitis, praesentium litterarum auctoritate accedente. In cuius rei testimonium sigillum nostrum est subappensum. Datum Cracoviae feria secunda Rogationum (27 maja) anno domini MDXXX octavo, regni vero nostri XXX secundo. Relatio magnifici Pauli de Volia Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 54 k. 469—469V: Decretum inter generorum Nicolaum Mnischek et incolas villae Biala occasione laborum. 1) Biała wieś, pow. Janów, gm, Kawenczyn, pow. janowski. 89. Kraków, 15 kwietnia 1540 r. Król Zygmunt 1 potwierdza ugodę, zawartą między Janem Tar­nowskim a poddanymi wsi: Synowódzka, Stynawy, Hurniego i Dulibów co do danin i robocizn z tychże wsi. Sigismundus etc. Significamus etc, quia magnificus Iohannes, in Tharnow comes, castellanus Cracoviensis, consulens bonis nostris Striensibus in ordine, quo fieri possit, meliori collocando cernensque subditos et colonos villarum nostrarum Synowodzko superioris, Synowodzko inferioris 1) Stenawa inferioris2), Horne3) et Dolibie4) ad castrum nostrum Striense5) tenutae ipsius pertinencium antea ex hoc fuisse plurimum gravatos, quod non habuerint praescriptum sibi modum ullum, secundum quem et proventus nostros annuos prenderent et onera laboresque obirent ac ferrent, fecit cum eisdem subditis et colonis villarum nostrarum Synowodzko superioris, Sinowodzko inferioris, Stenawa inferioris, Horne et Dolibye praedictarum constitutionem et ordinationem de ferendis per eos quotannis solutionibus, laboribus et oneribus in eum qui sequitur, modum: Ouod videlicet coloni ipsi viilarum quinque praefatarum omnes et singuli cle quolibet laneo agri possessionati ratione census sancti Martini per marcas quatuor pecuniae, contributionis vero, quae dymne dicitur, per grossos duos, spysnego per grossos duos, denarios tres, solvant solvereque teneantur, prae­terea avenae de quolibet laneo possessionato per truncum unum mensurae Striensis suprafluentem, gallos per quatuor, ova per duodecim, panes per qua-

STANISŁAW KUTRZEBA tuor, item decimam ab apibus quindecimum videlicet truncum, a suibus vige- simum porcum quotannis ad castrum nostrum Striense dare et contribuere sint astricti. Labores autem ad castrum ipsum Striense iuxta constitutionem et ordinationem praedictam coloni praefati modo infrascripto obire et ferre debebunt et tenebuntur, quod videlicet agros praediales Strienses omnes ex- colent, conseminabunt frumentaque ex eis demetent et in horrea conducent ita, prout ex antiquo quaeque villarum praedictarum loca in eisdem agris arandi, conseminandi, demetendi alioque labore omni providendi ab antiquo habet sibi assignata, prata Similiter praedialia Striensia obroczne dicta, secun- dum quod unicuique villarum ab antiquo emensuratum est, in toto compa- rabunt comparareque tenebuntur. Et insuper ad usum et necessitatem castri nostri Striensis per sex dies annuatim ac item per dies duos ad necessitates alias quascunque, ad quas iussum eis fuerit, etiam annuatim laborare et per quatuor robora pro edificiis dicti castri nostri Striensis annuatim adducere, praeterea per quatuor currus lignorum annuatim de singulo laneo eidem castro inferre, molendinaque et piscinas illic nostras, quocies urgebit sive po- stulabit necessitas, debebunt. Quamquidem ordinationem nos ratam et gratam habentes in omnibus approbamus et confirmamus decernentes eam perpetuis temporibus affuturis esse valituram capitaneisque nostris seu tenutariis bonorum Striensium et subditis praefatis observandam. Harum quibus sigillum nostrum appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae feria quinta post dominicam Misericordia (15 kwietnia) anno domini MDXXXX. Metr. kor. t. 61 k. 287v—279: Constitutio seu ordinatio de ferendis solutionibus per colonos villarum Synowodzko superioris, Sinowodzko inferioris, Stenawa inferioris, Horne et Dolibie ad castrum Striense pertinentium. 1) Synowódzko wieś, pow. stryjski. 2) Stynawa wieś, pow. stryjski. 3) Hurnie wieś, pow. stryjski. 4) Duliby wieś, pow. stryjski. 5) Stryj, miasto powiatowe w Galicyi. 40. Wilno, 21 października 1540 r. Król Zygmunt I nakazuje Janowi Tarle, tenutaryuszowi pilzneń-skiemu. by włościan wsi Bynarowy nie pociągał do większych robo­cizn, jak te, do których są obowiązani według przywileju króla Ka­zimierza. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae et Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Iohanni Tharlo de Sczekarzowycze, tenutario Pylznensi, fideli dilecto gratiam regiam. Generose fidelis dilecte. Expositum est apud nos nomine subditorum nostrorum, villanorum de villa Byenyarowa l) districtus Byeczensis, quod F. T. ipsos ad la­bores insolitos et plures contra privilegium eorum a serenissimo olim Kazi-

MATERYALY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 49 miro patre nostro desideratissimo illis concessum2) compellit, cum ex ordinatione privilegio ipsorum expressa tantum sex dies ad praedium nostrum Swyepiethnycza 3) laborare sunt astricti, et supplicaverunt nobis, quatinus ipsis de remedio iustitiae opportuno providere dignaremur. Nos, quoniam iure communi statutum est, ut qui subditi nostri privilegia habent, secundum privilegia conserventur, itaque si ita est, F. T. mandamus, quatenus subditos praefatos secundum privilegium ipsorum conservet, alias ipsis conquerentibus cum F. T. iustitiam debitam ministrabimus et aliter non factura F. T. pro gratia nostra et debito sui officii. Datum Wylnae feria quinta festi Undecim Milium Virginum (21 października) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez kmieci z Bynarowy w grodzie bieckim dnia 30 marca 1541 r., Castr. Biec. t. 10 str. 202. 1) Ob. nr. 7, dop. 1. 2) Ob. nr. 7. 3) Ob. nr. 7, dop. 2. 41. Kraków, 17 lipca 1542 r. Król Zygmunt I określa ciężary wsi Trzetrzewiny, Krasnego i Gostwicy, powołując sie przytem na konstytucyę toruńską. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Litwaniae, Russiae, Mazoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus ex- pedit universis, praesentibus et futuris, harum notitiam habituris, quia cum incolae villarum nostrarum Czietrzewina 1), Craszne2) et Gąsthwycza3) ad ca- pitaneatum Sandecensem pertinentium conquesti essent nobis de generoso Achacio lordan de Zakliczin castellano Zarnoviensi et capitaneo ac tenutario Sandecensi, quod labores antiquos et onera ferre non possent tam crebra et importabilia, ad quae obeunda et ferenda adiguntur, nos talia gravamina mo- derare modumque cerr.um illis imponere et certos labores, obligationes et debita onera citra dictorum hominum nostrorum magnam aggravationem et in futurum temporibus perpetuis duratura instituere et decernere volentes, commiseramus certis nostris consiliariis utramque partem primum audire et examinare. Ex quorum tandem relatione huiusmodi labores, obligationes et onera incolis praedictarum nostrarum villarum ita, ut sequitur, instituimus, or- dinamus et decernimus hisce litteris nostris perpetuo obeunda et explenda: Inprimis incolae praedictarum villarum nostrarum iuxta constitutionem To- runensem tenebuntur unam diem in septimana laborari aratro, rastro vel ar- pica alias dicta brona, aut quomodo fuerit mandatum, venire autem debent ad laborandum una hora post ortum solis, una hora in meridie quiescere et una etiam hora ante solis occasum de labore dimitti debebunt. Item idem cmetones tenebuntur temporibus perpetuis totum fimum de praedio seu curia Biczicze4) ad campum praediale, ubi mandatum fuerit, sine septimanali die educere. Item praefati cmetones tenebuntur singulis annis pratum, quod po- Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 4

50 STANISŁAW KUTRZEBA wabnya vulgariter dicitur, falcastrare et disponere atque in horreum nostrum regium inducere, non computando laborem ipsum pro diebus septimanalibus. Item ipsi idem coloni nostri debent ligna ducere pro braxanda cervisia iuxta antiquam consuetudinem absque die septimanali. Item praedictae villae tenebuntur, prout et aliae villae nostrae, ad obstacula molendinorum et fossoria reparanda, quoties necesse fuerit, currere atque robora pro aedificio arcis de­bent conducere. Item idem coloni villarum praedictarum tenebuntur ad piscaturam piscium faciendam in loco dicto wal extra diem septimanalem. Item debebunt ipsi cmetones pro sale equitare ad zuppas nostras Cracovienses cum aliis villis iuxta antiquam consuetudinem. Item praefatarum trium villarum cmetones, quoties diem in qualibet septimana laborare iuxta nostram constitutionem neglexerint seu temere noluerint, toties poena pecuniaria quatuor grossorum monetae currentis in regno mulctabuntur, qua soluta utique illam neglectam diem alio die laborare specialiter tenebuntur. Nichilominus praedictae tres villae deinceps non erunt obligatae nec tenebuntur laborare medios dies vulgariter dictos podvieczorkow et powaby seminationis, tantum povabi feni, ut est suprascriptum. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae feria secunda ante festum sanctae Mariae Magdalenae proxima (17 lipca) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo secundo, regni nostri anno tricesimo sexto. Samuel episcopus Plocensis et vicecancellarius subscripsit. Relatio reverendissimi in Christo patris domini Samuelis episcopi Plocensis et regni Poloniae vicecancellarii. Oblatowany ten akt (z drobnemi skróceniami) w grodzie sądeckim 19 czerwca 1549 r., Castr. Sand. t. 4 str. 778—780 i w tymże grodzie 23 września 1554 r. (z błędnym tytułem: Zygmunta Augusta), Castr. Sand. t. 6 str. 520—522. Także Metr. kor. t. 63 k. 212 —213. 1) Trzetrzewina wieś, par. Podegrodzie, pow. sądecki. 2) Krasne biczyckie. przysiołek Biczyc, pow. sądecki. 3) Gostwica wieś, par. Podegrodzie, pow sądecki. 4) Biczyce wieś, par. Podegrodzie, pow. sądecki. 42. Kraków, 28 lipca 1542 r. Król Zygmunt I określa z powodu sporu między klasztorem w Imbramowicach a poddanymi klasztoru wymiar robocizny tych pod­danych według konstytucyi toruńskiej i bydgoskiej, a to licząc w jeden dzień w tygodniu także robociznę na rzecz króla. Sigismundus etc. Significamus etc, quia cum homines incolae villarum monasterii sanctimonialum in Imbramovicze eiusdem monasterii subditi coram Maiestate Nostra Regia questi essent se laboribus insolitis per abbatissam ac praepositum monasterii illius plus aequo gravari et, cum ad labores nobis debitos per officiales nostros vocarentur, se prohiberi et propterea incarcerari

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 51 et poenis aliis per eosdem suos dominos affici, nos vero, ne łabores nobis debiti negligantur, abbatissam et praepositum monasterii Hebdoviensis seu Brzescensis velut eorum superiorem ad nostri praesentiam vocando, cum ex illorum relatione didicissemus, quia praefatos incolas villarum monasterii Imbramovicze, subditos suos, nedum a laboribus nobis debitis non prohiberent, verum etiam labores nobis debitos adeo diligenter impleri cuperent, ut se suosque subditos ad eos in praediis nostris more veteri obeundos sponte sua submitterent, modo coloni ipsorum iuxta Thorunensis et Bidgostiensis conventuum decreta singulis hebdomadis per unum diem laborare illis non recusent, prout hactenus temere recusarunt, quemadmodum et aliis dominis spiritualibus et secularibus eorum subditi labores debitos obire et implere sunt astricti, nos vero auditis querelis subditorum praedicti monasterii, tum et responsione abbatis Brzescensis, abbatissae et praepositi monasterii Imbramovicensis decrevimus decernimusque harum serie litterarum, ut deinceps omnes et singuli cmetones incolae villarum omnium monasterii praedicti Imbramovicze ubicumque consistentes praefatis abbatissae et praeposito velut dominis suis immediatis, ad quorum obedientiam et subiectionem illos esse obligatos declaramus, singulis ebdomadis uno die laborem quemcunque, qui illis indictus fuerit, pedites vel cum pecoribus laborare iuxta decreta conventuum Torunensis et Bidgostiensis teneantur et sint astricti, prout et quemadmodum nostrarum et aliorum subditorum nostrorum spiritualium et secularium villarum incolae suis dominis labores obire consueverunt; nihilominus tamen earundem villarum omnium monasterii Imbramovicze incolae labores in prae­diis nostris ex antiquo solitas obire et perficere debebunt ad rationem huiusmodi dierum septimanatim debitorum, ita videłicet, ut per officiales nostros vocati quotquot dies in praediis nostris laborando absument, tot dies illis debebunt per monasterii officiales compensari. Et ne quid in damnum mo­nasterii circa huiusmodi labores admittatur, volumus, ut quotiens ad praediorum nostrorum laborem subditi monasterii vocabuntur, officiales monasterii cum illis veniant, qui superintendant, ne idem subditi monasterii tempus frustra perdant, sed bona hora ad labores exeant et illos diligenter perficiant, ne plures dies, quam oportet, in praediis nostris frustra absument cum iactura dominorum suorum. Quod quidem decretum nostrum extendi volumus ad omnes et singulas villas monasterii eiusdem Imbramovicensis. Harum testimonio litterarum, quibus in fidem sigillum nostrum est appensum. Actum et datum Cracoviae feria sexta proxima post festum sancti Iacobi apostoli (28 lipca) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo secundo, regni nostri anno XXXVI. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis Maczeiowski episcopi Plocensis et regni Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 63 k. 201 — 202: Decretum pro incolis villarum monasterii sanctimonialium in Imbramovicze. 4*

52 STANISŁAW KUTRZEBA 43. Kraków, 4 sierpnia 1542 r. Król Zygmunt 1 postanawia, iż mieszkańcy wsi królewskich w księ­stwie oświecimskiem i zatorskiem mają pełnić robocizny takie, jak poddani dóbr prywatnych w tychże księstwach, albo też według kon­stytucyi (toruńskiej), tj. jeden dzień tygodniowo z łanu. Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. Significamus tenore praesentium etc., quod cum ex ducatu Osvienczimensi subditi nostri de Brzeszcie1) Byelany2), Lanki3) aliarumque villarum nostrarum in dicto ducatu nostro Oswianczimensi incolae gravi in querela coram nobis exposuissent se a capitaneo nostro praefati ducatus nostri Oswianczymensis vel potius eius vicecapitaneo et aliis officialibus multifariis oneribus et servitiis gravari necnon ad laboresintolerabiles compelli, nos volentes eis provideregratiose et huiusmodi gravitatibus eis illatis vel inferendis circa labores vel servitia nobis in posterum faciendos et subeundos obviando et viam praecludendo statuere et decernere nobis visum est, prout praesentibus statuimus et decernimus perpetue, ne subditi et incolae omnium villarum nostrarum in praelibato ducatu et terra Oswianczymensi de cetero ad labores eis minime tolerabiles compellanturr sed quod aut non alios labores laborare nobis et servitia subire teneantur, nisi quos et quot labores laborare et servitia subire subditi generosi Laurentii Miszkowski castellani Sanocensis aliorumque nobilium et terrigenarum in utroque ducatu nostro Zathoriensi et Oswianczimensi dominis suis laborare tenentur et solent, aut quod iuxta statutum commune regni nostri Poloniae nobis diem unam in septimana laborare, hora una post ortum solis ad labores veniendo et hora iterum una ante occasum solis a laboribus nostris recedendo, sint astricti. Quapropter capitanei nostri Oswiaczimensis discretioni et arbitrio committimus resciendi et eis iniungendi, quod horum cum maiore commodo nostro erit, [ut] aut more aliorum subditorum ducatus Oswianczimensis, ut supra expressum est, aut iuxta statutum regni Poloniae diem in septimana nobis laborare, quodque eis dictus capitaneus noster iniunxerit, subire, laborare et exequi teneantur perpetuo sine omni contradictione et sub gravissima indignatione nostra. Harum etc. Datum Cracoviae feria sexta post festum sancti Petri ad vincula (4 sierpnia) anno domini millesimo DXLII. Relatio magnifici Pauli de Vola regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 57 k. 326v—327: Decretum occasione laborum inter subditos S. R. M. ex ducatu Osvienczimensi. 1) Brzeście wieś, par. Oświęcim, pow. bialski. 2) Bielany, wieś par. pow. bialski, 3) Łęki wieś, par. Bielany, pow. bialski. 44. Kraków, 11 września 1542 r. Król Zygmunt I określa wskutek skarg mieszkańców wsi Rozembarku, Racławic i Sitnicy ciężary, jakie mają ponosić, i powołuje sie co do robocizny na konstytucyę toruńską.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 53 Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum incolae villarum nostrarum Rozembark, Raczlawicze et Sythnycza l) tenutae generosi Iohannis Tharlo de Sczekarzowycze incisoris nostri de eodem suo tenutario nobis conquesti essent, variis se affectos esse iniuriis et quod cogerentur ad plures dies laborandos, quam novem, ad quos ex antiquo essent obligati, nos, ut querelis istis finem faciamus, innitentes statuto Thorunii de laboribus cmetonum sancito et edito, decrevimus et perpetuis temporibus ita observandum decernimus, quatinus unusquisque incola villarum praefatarum nostrarum non plus, quam unum diem in qualibet septimana laborare teneatur et sit obligatus ita, quod omnes qualescunque labores ad septimanales dies computari debeant. Ceterum, quod attinet id, quia homines nostri queruntur de praefato tenutario nostro, quod ratione quarundum ducturarum, vulgariter przewozow, exigeret ab eis et eorum quolibet per metretam avenae et unum grossum singulis annis vel pro his decem grossos pecuniae, nos attendentes onerosum id esse ipsis nostris hominibus invitis dare, decernimus praesentibus, quod praefato tenutario ad pendendum et dandum huiusmodi avenam deinceps minime teneantur, verum ducturas ipsas, si quae ex veteri consuetudine in eisdem fuerunt, facere et obire sint obnoxii. Postremo ad querelam eorundem cmetonum nostrorum de porcis et suibus in silvas nostras regales agi et dari solitis volumus et decernimus, quatinus praefatus tenutarius noster, dum silvae nostrae fuerint germinantes, extunc ratione pascuorum pro veteri more ab eis recipiat; quod si vero in nostris silvis pascua non fuerint alias zyru ob sterilitatem anni, licebit tunc praefatis nostris cmetonibus in alienis silvis pascua porcis seu suibus convenire et appretiare sine tenutarii ulla contradictione. kem de receptione agrorum quatuor hominibus nostris, ex quo praefatus tenutarius fassus est aliquibus agros se solvisse et quibusdam non, decernimus, quatinus reliquis eosdem exsolvat. Item si alias nunquam vere seu pensum exercere fuerunt obligati, Similiter si nunquam acervos straminibus propriis tegere et praeparare et perticas vulgariter brozyny facere et comparare ipsi coloni nostri non tenebantur, volumus, ut a talibus praemissis de cetero sint liberi, si vero praecedentibus tenutariis antiquitus id de consuetudine praestabant, ut et huic praestent, decernimus. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae feria secunda infra octavam Nativitatis Beatissimae Virginis Matris Mariae (11 września) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo secundo, regni vero nostri anno trigesimo sexto. Sa­muel episcopus Ploczensis et vicecancellarius subscripsit. [Relatio] reverendissimi in Christo patris domini Samuelis Maczieiowski episcopi Ploczensis et regni Poloniae vicecancellarii. Oblatowany ten akt przez kmieci wsi Rozembarku, Racławic i Sitnicy, w grodzie bieckim dnia 19 września 1542 r. Castr. Biec. t. 10 str. 629—30. 1) Ob. dopiski do następnego aktu.

STANISŁAW KUTRZEBA 45. Kraków, 4 października 1542 r. Król Zygmunt 1 wydaje na prośbę włościan z wsi Rozembarku, Racławic i Sitnicy odpis konstytucyi toruńskiej o robociznach kmieci. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quod cum nobis esset nomine subditorum nostro­rum villas Rozembark1), Raczlawycze2) et Sythnycza3) incolentium supplicatum, ut eis statutum de laboribus cmetonum Thorunii latum ad notitiam deduceremus, eorum supplicationi annuentes, illud de verbo ad verbum hic describi mandavimus, quod est tale: Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia commoditatibus subditorum nostrorum consulentes de omnium consiliariorum nostrorum status utriusque [ac] nuntiorum terrarum regni nostri consilio et consensu statuimus et decernimus perpetuo observandum, quod omnes et singuli coloni seu cmetones omnium et singularum [villarum] tam nostrarum quam subditorum nostrorum cuiuscunque status existentium, qui prius diem in septimana non laboraverunt, nobis et dominis ipsorum de quolibet laneo unum diem septimanatim laborent et ad laborandum sint astricti. demptis iis colonis, qui censu pecuniario vel dactia dominis suis labores iam antea compensarunt; hoc tamen in arbitrio dominorum suorum remanere debet. Et hoc etiam specialiter proviso, quod haec constitutio non extendit se contra hos colonos, qui plures dies in septimana nobis et dominis suis laborare consueverunt, nam haec lex pro illis tantum est constituta, qui minus quam diem in septimana nobis et do­minis eorum laborare soliti erant. Datum Thorunii etc.4). Quod quidem statutum ab omnibus servari et manuteneri districte volumus et praecipimus harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum subappressum est. Datum Cracoviae feria quarta in festo s. Francisci (4 paź-dzićrnika) anno domini MDXLII, regni nostri tricesimo sexto. Oblatowauy ten akt przez poddanych wsi Rozembarku, Racławic i Sitnicy w grodzie bieckim dnia 8 października 1542 r. Castr. Biec. t. 10 str. 634. 1) Rozembark wieś par., pow. gorlicki. 2) Racławice wieś, par. Rozembark, pow. gorlicki. 3) Sitnica wieś, par. Rozembark, pow. gorlicki. 4) Ob. Balzer, Corpus iuris polonici t. III, str. 567 i 5Ó3. 46. Kraków, 14 lutego 1543 r. Król Zygmunt I określa wskutek skarg ciężary, jakie mają po­nosić mieszkańcy wsi, należących do Czorsztyna, i pozwala ewentualnie

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 55 na zamianę tych ciężarów na robociznę jednego dnia w tygodniu według statutu toruńskiego. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lythuaniae, Russiae, Prussiae Masoviaeque etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, harum notitiam habituris, quod cum hic questi essent coram nobis incolae villarum nostrarum ad castrum Czorsthin1) pertinentium adversus magnificum Petrum Kmitha de Wysznicze palatinum et capitaneum generalem Cracoviensem ac regni nostri supremum marsalcum, Premisliensem, Scepusiensem Colensemque capitaneum, sincere nobis dilectum, eiusque factores, quod ipsi insolitis et insuetis quibusdam laboribus et operibus per eosdem gravantur, frumenta empta ex eodem castro Czorsthin vehere alio plerumque coguntur, demum ad convehenda robora ad molendinum seramque, quae non ita pridem erecta esse per eos dicitur, non sine iniuria et gravitate illorum adstringuntur, porro ex adverso ipse magnificus Petrus Kmitha palatinus et capitaneus illorum praesens hic coram nobis retulit se a suscepto ipso capitaneatu ad nullos alios labores et onera, quam ea, quae nunc sunt, ipsos incolas impulisse et arctasse, sed nec in eos quicquam novi statuisse aut decrevisse, seram etiam non per ipsum, sed per praedessorem eius erectam esse, tamen et eos labores antiquos praetermittereta iibenter, si unum diem in hebdomada iuxta statutum regni de hoc editum laborare submittere se vellent, nos vero cognitis tam ipsorum incolarum ad Czorsthin pertinentium querimoniis, quam ipsius magnifici palatini responso ac relatione audita, volentes incolis praedictis de indemnitate et quiete eorum hac in parte consultum esse, decreto nostro mediante et praesentibus statuimus ac decernimus, quod deinceps villarum praedictarum incolae praesentes et futuri non erunt obligati nec adstricti frumenta empta ex castro in alia loca transvehere, solum ea, quae nobis ratione contributionis frumentariae quotannis dant et pendunt, eadem tantummodo ac de praediis ad praedictum castrum, prout ex antiquo consueverunt, ducere et convehere erunt semper obligati et adstricti. Alia vero onera et labores, si volent, vel more antiquo praestabunt vel unum diem in ebdomada iuxta statutum praedictum regni laborabunt eum laborem, quicunque eis per ipsum magnificum Petrum palatinum seu eius factores iniungetur, et ita a laboribus antiquis erunt liberi. Harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum est impressum. Datum Cracoviae feria quarta ante dominicam Reminiscere proxima (14 lutego) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo tertio, regni vero nostri anno tricesimo septimo. Correctum in cancellaria. Z transumptu króla Zygmunta III z daty: Kraków, dnia 15 czerwca 1591 r., oblatowanego przez Mikołaja wójta i Jana Paszinthek z Maniowy w grodzie sądeckim dnia 25 lipca 1591 r. Castr. Sand. t. 100 str. 770—772. 1) Czorsztyn wieś, pow. nowotarski. a w tekście: permitteret.

STANISŁAWKUTRZEBA 47. Kraków, 6 kwietnia 1543 r. Wyrok sądu asesorskiego między Wojciechem Kijewskim i Sta­nisławem Sprowskim w sprawie korzystania z pastwisk wsi Rząski przez ich kmieci i robocizny, jaką z tego powodu ci kmiecie dają. In causa inter venerabilem Albertum Kiiewski Vladislaviensem et Varmiensem canonicum, altaristam altaris tituli Decem Milium Martyrum in ecclesia parochiali Sanctae Mariae Virginis in circulo Cracoviensi sita, sortis suae in villa Rząska l) heredem tanquam actorem ab una et generosum Stanislaum de Sprowa, sortis etiam suae in eadem villa Rząska heredem occasione prohibitionis et denegationis subditis eiusdem Alberti Kiiewski, villae Rząska praefatae colonis, pascuorum liberorum in hereditate eiusdem villae Rząska ipsi Stanislao cum praefato Alberto Kiiewski communium existentium eorundemque subditorum ipsius sortis suae villae Rząska colonorum coactionis et compulsionis ad laborandum ipsi Stanislao quotannis dies tredecim et seorsum ad pratum quoddam ipsis opere seu labore eorum omni anno conflciendum idque ratione pascuorum praefatorum intra limites villae Rząska existentium, quorum usum tanquam in villa communi et intra unius eiusdemque villae limites ipsi liberum et commune habent cum ipso Stanislao et ipsius subditis, citatum ex altera partibus in termino hodierno ex vi citationis secundae litteralis regalis proveniente et hucusque continuato partibus praefatis utrisque personaliter comparentes ac in sententia ac decreto iudicii assessorii regii, quidquid inter ipsas partes occasione praefatorum pascuorum adinvenerit, stare et permanere perpetuo volentes et consentientes recedentesque praefatas partes ad invicem a citationibus et processu iuris quovis occasione prae­fatorum pascuorum inter se quomodolibet habitis et hucusque continuatis, easdemque praesentibus mortificantes, cassantes et in nihilum redigentes, iudicium assessorium regium viso et audito partis utriusque praesentaneo consensu, auditis quoque propositionibus et responsis utriusque partis et illis debite intellectis ita decrevit, quod praefatae partes, tam venerabiiis Albertus Kiiewski, quam generosus Stanislaus de Sprowa sortium suarum in villa Rząska heredes ac ipsorum subditi, de praefata villa Rząska coloni, debent de iure et consuetudine regni Poloniae communi habere utrinque libera et communia pascua in hereditate eiusdem villae Rząska nunc et perpetuis temporibus nec aliqua pars alteri potest seu aliis subditis praefata pascua prohibere et denegare aut eos ad angarias aut solutiones sive labores aliquos occasione eorundem pascuorum adigere, compellere et inducere poterit nec debebit perpetuo, sed ipsa pascua praefata partes praefatae et subditi partium eorundem inter se absque omni impedimento et quibusvis angariis aut solutionibus vel laboribus communia et libera iuxta iuris formam et terrestrem consuetudinem habere debebunt sine tamen damno alicuiusvis tam ipsius Alberti, quam ipsius Stanislai et subditorum suorum et hoc ex eo,

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 57 quia ipsa pascua praefatarum partium in villa Rząska sunt et continentur intra unius eiusdemque villae Rząska limites. Et proinde ipsae partes subditique earum, de villa Rząska coloni, praefatorum pascuorum usum communem et liberum, sine tamcn damno, uti praedictum est, alicuius perpetuo habebunt et habere debent, decreto praesente mediante. Quod decretum partes praefatae pro rato et grato habendum susceperunt et praesentibus suscipiunt per­petuo tenendum et inviolabiliter observandum. Acta in conventione generali Cracoviensi feria sexta proxima ante dominicam Misericordiae (6 kwietnia) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo tertio. Iohannes de Ocieschino succamerarius et notarius Cracoviensis. Z transsumptu króla Zygmunta I z daty: Kraków, 9 kwietnia 1543 r., oblatowanego w imie­niu Adama Misiowskiego w grodzie krakowskim dnia 12 sierpnia 1642 r. Rel. Castr. Crac. t. 68 str. 601—606. 1) Rząska wieś, par. u św. Szczepana w Krakowie, pow. krakowski. 48. Kraków, 26 listopada 1544 r. Król Zygmunt I postanawia w sprawie sporu co do wymiaru ro­bocizny między klasztorem staniąteckim a jego poddanymi z wsi Wę-grzec, Ostrowa i Klimontowa, iź według zwyczaju mają ciż poddani ro­bić po dwa dni w tygodniu z łanu. licząc w to robociznę na rzecz króla. Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. Significamus tenore praesentium quorum interest universis, quod cum nobis subinde molesti essent subditi deodicatarum virginum abbatissae et conventus monasterii Staynyaczczensis de villis Vegrcze1), Ostrow2), Clymunthow3), conquerentes cogi se ab illis ad labores obeundos, quos antiquitus sustinere non soleant, nos etsi inter subditos subditorum nostrorum ius decernendi nobis sumere nunquam volumus, tamen quod isti villarum praedictarum coloni ad labores operasque nostras sunt etiam specialiter obligati, ad quos minus se idoneos fore affirmant, si ad inconsuetas monialium operas defatigentur, vocatis ad nostram praesentiam tam monialibus praedictis quam subditis illius monasterii auditisque et istorum querelis et illarum excusationibus intelleximus villarum praedictarum incolas inniti cuidam decreto a praedecessoribus nostris lato, quo ad quatuordecem duntaxat dierum labores quotannis sunt obligati, reliquos vero labo­res duodecem grossis redimerent, monialibus aftirmantibus nec duodecem grossi ab illis solvi nec labores more et consuetudine reliquorum regni colonorum seu cmetonum sustineri, decrevimus, ut quandoquidem statutum publicum regni nostri est, ut cmetones dominorum status et conditionis cuiuslibet de manso uno agri duos dies in septimana dominis laborent, praedicti etiam villarum Vegrcze, Ostrow, Clymunthow incolae eadem ratione singuli de manso uno dies duos, de manso medio diem unum in septimana omnes labores. quos iussi fuerint, laborent et sustineant. Oui ut pleno iure, dominio

STANISŁAW KUTRZEBA et authoritate eis tanquam veris subditis suis moniales gaudeant et utantur, volumus, nemine eas prohibente, more et consuetudine aliorum omni in regno nostro dominorum, qui in subditos ius imperiumque habent. Ceterum, quoniam antiquitus institutum est, ut labores quosdam nostros praedictarum villarum incolae obeant, statuimus, ut quocunque anni tempore in laboribus nostris fore illos occupatos contigerit, tot dies, quot nobis laborando consument, ex numero dierum dominis suis debitorum subducant immunesque et liberi a labo­rando sint, donec numerus dierum, quibus nobis laboraverunt, completus fuerit. Prohibemus autem, ne deinceps unquam ad nos subditi praedicti de dominis suis questum venire audeant, sed ut huic decreto nostro omnino pareant. Harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria quarta in crastino festi sanctae Catherinae (26 listo­pada) anno domini MDXL1V, regni vero nostri XXXVIII. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis Maczeiowski episcopi Plocensis, regni Poloniae vicecancellarii. Metr. kor. t. 68 k. 277—279: Decretum in causa incolarum monasterii Stainyatczensis. 1) Węgrzce wieś, par... Goźlice, gm. Klimontów, pow. sandomierski. 2) Ostrów wieś, gm. Klimontów, par. Kościelec, pow. miechowski. 3) Klimontów wieś, gm. tamże, par. Proszowice, pow. miechowski. 49. Kraków, 24 lutego 1545 r. Król Zygmunt August orzeka w sporze o wymiar robocizny między włościanami z Horożany a tenutaryuszem Mikołajem Dziado­szyckim, iż mają robić jeden dzień w tygodniu z półłanka. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, supremus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus praesentibus litteris quorum interest universis, quod cum conquererentur coram Maiestate Nostra Regia homines villae nostrae Horoszana1) cogi se ad obeundos [labores] per generosum Nicolaum Dziadoszycki tenutarium eorum singulis prope diebus, cum ex privilegio advocati eorum statutis anni temporibus laborare teneantur, ipso contra negante se aliquid contra consuetudinem et statuta regni nostri in eos statuere exhibenteque privilegium advocati, in quo nihil de laboribus scriptum erat, nos ex sententia consiliariorum nostrorum secuti consuetudinem nostram in eiusmodi controversiis decernendis pronunciavimus et decrevimus pronunciamusque et decernimus praesentibus litteris, ut ipsi homines nostri Horozanenses, qui dimidium laneum agri colunt, singulis septimanis unum diem, cum iussi per tenutarium aut factorem eius fuerint, laborent eo modo, ut cum origente sole laborare coeperint, occidente dimittantur, sub meridiem autem ad curandum corpus et iumenta duae horae illis concedantur. In ceteris vero rebus eos secundum veterem consuetudinem conservari volumus

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 59 hac nostra sententia mediante. Haram testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria tertia post dominicam Invocavit proxima (24 lutego) anno domini milłesimo qumgentesimo quadragesimo quinto, regni nostri trigesimo nono. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis Maczieowski episcopi Plocensis et regni nostri vicecancellarii. Metr. kor. t. 91 k. 487v—490, z dopisaną drugą datą (potwierdzenia zapewne) 27 grudnia 1558 r. 1) Horożana wieś, pow. rudecki. 50. Kraków, 27 maja 1545 r. Król Zygmunt rozstrzyga spór miedzy poddanymi wsi Brzeźna, Nowejwsi i Dębołęki a klasztorem w Imbramowicach o robociznę na niekorzyść poddanych, przypominając konstytucyę toruńską i poprzedni swój wyrok, mocą których są obowiązani do robocizny jednego dnia w tygodniu z łanu licząc w to robociznę na rzecz króla. Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. Significamus praesentibus litteris quorum interest universis, quod cum subditi deodicatarum virginum conventus Imbramoviensis villarum Brzezina1), Nowawiesz2) et Dembovalaka3) questi coram nobis essent magnis et gravibus se affici iniuriis a nobili Luca Valiszewski, qui eos iure advitalitatis obtinet, atque illud inprimis proponerent, quod in agris desertis, et secundo plebanali praeter consuemdinem veterem laborare cogerentur, contra vero ipso Luca Valiszewski dicente nullam a se praedictarum villarum hominibus fieri iniuriam, si agros desertos et alios quoscumque colere illis iubeat, cum non plus, quam unum diem in septimana iuxta statutum regni et decretum nostrum inter praedictas deodicatas virgines et omnes earum subditos latum4) laborare cogantur; quod decretum cum nobis exhibuisset, animadvertimus et recens a nobis latum esse et statuto regni nostri Bidgostiae lato inniti. Quam ob rem ex sententia consiliariorum nostrorum decrevimus ita, et decernimus praesentibus litteris nostris, ut praedictarum villarum homines secundum decretum nostrum, quicquid iussi et ubicunque fuerint, unum diem in septimana laborent, deductis tamen diebus, quibus ad arcem nostram Siradiensem laborare tenentur, quos etiam secundum hoc ipsum decretum nostrum laborabunt. Harum etc. Datum Cracoviae feria quarta post festa Pentecostes proxima (27 maja) anno domini MDXLV, regni vero nostri XXXX. Metr. kor. t. 69 k. 115: Decretum in causa subditorum conventus Imbramoviensis. 1) Brzeźno, par. i gm. tamże, pow. sieradzki. 2) Nowa Wieś wieś, par. i gm. Brzeźno, pow. sieradzki. 3) Dębołęka wieś, par. Brzeźno, pow. sieradzki. 4) Ob. nr. 42.

60 STANISŁAW KUTRZEBA 51. Kraków, 6 czerwca 1545 r. Król Zygmunt 1 określa ciężary, zwłaszcza robocizny, poddanych wsi Złotowy, Bielaw i Dzwonowa, powołując się na dawniejszą ich ugodę z dzierżawczynią Beatą Tarnowską. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, supremus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus. tenore praesentium quibus expedit universis et singulis, quia cum rursus inter generosum Iohannem Tharlo de Sźczekarzowicze mensae nostrae incisorem et oppidi nostri Pilsno villarumque Slothowa, Byelowy et Szwanowa1) ad illud pertinentium tenutarium ab una et incolas villarum praefatarum respective parte ab altera hic coram nobis suborta esset differentia et quaedam ambiguitas occasione expletionis laborum et certorum onerum ad praedium nostrum Sthrzegoczicze2) dictae tenutae eiusdem Pilsnensis per ipsos incolas, primo ex certa concordia inter ipsos et generosam olim Beatam de Thęczin relictam olim generosi Iohannis de Tharnow castellani Sandecensis eorundem protunc tenutricem facta et postremo litteris nostris ad supplicationem memorati Iohannis Tharlo ad nos pro eis factam praedictae concordiae inhaerendo obtentis 3), debitorum, supplicaveruntque nobis, quatenus eam differentiam et ambiguitatem sic, ut praefertur, subortam amputare et tollere dignaremur, ne scilicet postea inde quicpiam insoliti et intolerabilis illis accedat. Nos itaque supplicationibus ipso­rum clementer annuentes, ne amplius illis aliquid in dubio fiat, prioribus no­stris litteris innitentes de consensuque ipsius Iohannis Tharlo tenutarii hac ratione praefatarum villarum Slothowa, Byeliowy et Szwanowa incolis eosdem labores et onera, de quibus negotium partibus praedictis est obeundum, declaramus: Primo quod idem incolae omnes agros praedii curiae nostrae Strzegocensis praedictae in continentiis et circumferentiis suis arare et disponere alias sprawiacz et frumento omnis grani, prout ab ipso tenutario pro tempore existenti illis mandabitur, conseminare, metere et in horreum conducere, prata etiam dicta obrite sita in hereditate Sthrzegocensi et Byeloviensi falcare, curare, acervos pro feno parare et illud in horreum convehere, item per quatuor currus iustae capacitatis lignorum et per unam trabem alias drzewo de silvis ab eodem tenutario indicatis quisque illorum singillatim quoiibeta anno illuc advehere, insuper virgultorum seu viminum alias chrosthu, palorum, tignorum alias zerdzi pro sepicione et acervorum constructione, ubi praedii eiusdem Strzegocensis necessitas postulaverit, adducere, ex quibus iam convectis hortulani villae praedictae Strzegoczicze illa omnia, ad quae convecta sunt, conficere tenebuntur eruntque astricti, et hoc modo et or­dine, prout iam in memoratis litteris a nobis gratiose ipsis incolis prius concessis abunde est descriptum, iuxta quarum tenorem et omnem complexum nihil prorsus immutando praefatos incolas conservandos duximus et prae- a w tekście: quoto quolibet.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 61 sentibus nostris litteris eorundem declaratoriis conservamus. Quare tibi generoso loanni Tharlo incisori et tenutario nostro praefato mandamus, ut posteaquam ad notitiam praesentium Sinceritas Tua devenerit ac ubi pro re et occasione per memoratos incolas ad et iuxta earundem tenorem sese conservari postulando requisita fuerit, volumus omnino, ut illa, prout iam priores et praesentes nostrae litterae abunde declarant, labores et onera idem incolae expleant nec ad inusitatos et ab eorum iure alienos labores cogantur et cogi permittantur, pro gratia nostra et officio suo secus non factura. Datum Cracoviae sabbato infra octavas Corporis Christi (6 czerwca) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo quinto, regni nostri tricesimo nono. Ex commissione Sacrae Regiae Maiestatis propria. Metr. kor. t. 70 k. 89 — 91: Declaratło litterarum superioribus annis infrascriptarum villarum colonis pro laboribus et oneribus obeundis datarum etc. 1) Ob. nr. 25, dop. 1, 2 i 3. 2) Ob nr. 25, dop. 6 3) Ob. nr. 34. 52. Kraków, 10 lipca 1545 r. Król Zygmunt 1 określa na podstawie sprawozdania komisarzy ciężary, jakie mają ponosić na rzecz tenutaryusza Jana Tarły przedmieszczanie dembowieccy, oraz włościanie z wsi: Woli Dembowieckiej, Zarzecza i Łazów. Sigismundus dei gratia rex Poloniae, supremus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus praesentibus litteris quorum interest universis, quod cum subditi nostri suburbani Dambowicensesl) ac villarum Wolya dambowyeczka 2), Zarzecze 3) et Lazy 4) questi coram nobis fuissent, quod novis et gravibus iniuriis a generoso Iohanne Tharlo structore nostro et capitaneo Pilznensi, tenutario ipsorum, factoribusque illius afficerentur, nos de eo certius cognoscere volentes, designaveramus commissarios nostros, qui de his ipsis iniuriis inquirerent, et quae comperissent, ea conscripta ad nos mitterent. A quibus cum essent ad nos allata acta, in quibus omnes iniuriae, quibus subditi nostri affici se dicebant, et responsa, nomine ipsius Iohannis Tharlo facta, descripta erant, nos illis cum consiliariis nostris diligenter revisis et intellectis ita de singulis decrevimus praesentibusque decernimus: Primum quod piscinam in agris et pratis villae nostrae Wolya dambowyeczka extruxisse ipse generosus Iohannes Tharlo incisor noster dicitur, quando quidem ea res in commodum nostrum cessit, volumus, ut piscina haec, ita ut extructa est, permaneat, ita tamen, ut tantundem agrorum et pratorum, aeque etiam bonorum his, qui a agri et prata hac piscina occupata sunt, dentur ac praesentibus commissariis nostris, quos ad alias quoque res designabimus, illis tradantur. Ouod autem suburbani Dambowyeczenses ad labores et alia quaedamb onera cogi se dicebant, quandoquidem incisor noster affirmat de ea re decretum nostrum inter eos ipsos suburbanos et te- a w tekicie: quibus. b w tekście: alia et quedam.

62 STANISŁAW KUTRZEBA nutarium eorum Gromnyczski latuin fuisse, designabimus commissarios nostros, qui de eo cognoscant, et si nullum decretum nostrum coram illis exhibitum fuerit, quo ad eos ipsos labores et alia onera suburbani ipsi condemnati sint, quidquid illis iustum visum fuerint, decernant. Quoniam vero et suburbani ipsi et omnium aliarum villarum homines novos et exquisitos labores quosdam et onera imponi sibi a generoso lohanne Tharlo et eius factoribus queruntur, statui mus, ut ipsi subditi nostri de uno laneo unum diem in septimana nobis et tenutario nostro, qui a nobis ea bona obtinebit, laborare teneantur, ita tamen, ut cum ad laborandum convenire iussi fuerint, sole oriente domo exeant, ante occasum solis una hora dimittantur, in meridie autem una hora libera illis ad quietem necessaria detur. Quo quidem die, quidquid iussum illis fuerit, laborare tenebuntur. Praeter eum autem diem unum in septimana ad nullos alios labores, sed nec ad itinera -et subvectiones cogi debent, abrogantes illas ordinarias exactiones, quas non ita pridem propter itinera et subvectiones institutas esse comperimus, ut sci­licet singuli homines suburbii et villarum praedictarum singulas metretas avenae et unum grossum. quem byczowe vocabant, tenutario praedicto darent, abrogantes itidem et illud, quod recens inventum quoque est, ut nuptiarum nomine singuli coloni aliquid conferrent, cum hoc in nullis aliis bonis nostris observetur. Quod autem caules, vinum, lardum et alia quaedam in Dukla5), Pylzno 6) et etiam in Ungariam vel ad alia quaecunque loca devexisse se subditi nostri dicebant in eamque rem non parum impendisse, quod cum equi illorum ad eas res devehendas impares essent, vectores conducere coacti sunt, cum generosus Iohannes Tharlo incisor noster dicat nulla vi ad eam rem eos adactos, sed factorem suum ab ipsis hoc impetrasse, iis vero, cum quibus pactus de pretio fuisset, solutum totum esse, si quidem probaverit coram commissaris nostris ultro eos id suscepisse, nihil praestare hominibus ipsis nostris tenebitur. sin minus, quidquid se in eam rem impendisse legitime coram ipsis commissariis comprobaverint, id totum refundere illis ibi­dem tenebitur. Quod ipsum de iis, qui de pretio pacti fuerant, intelligi volumus. In posterum autem ad nulla eiusmodi itinera et subvectiones teneri eos pronuntiamus, nisi forte pro diurno labore, praestare id iussi fuerint. Ligna quoque, posteaquam duos currus quilibet eorum ad diem Natalis Do­mini et alios itidem duos ad festum Paschae adduxerint idque ex silvis no­stris vicinis, amplius ducere, nisi pro diurno labore non tenebuntur. Acervos vero ita demum facere tenebuntur, si stramen illis a tenutario detur. Ouod autem querebantur honorarias collationes gallorum, quas poczthy vocant, pecunia praestare se adigi neque cervisiam sibi secundum veterem consuetudinem tum dari, eum eiusmodi honorariam collationem adferrent, statuimus, ut non pecuniam, sed gallos (secundum veterem consuetudinem) dare tenean­tur, ipsis vero cervisia ita, ut solebat, detur. Illud autem, quod de canapo querebantur cogi, scilicet se illud in fila ducere, abrogandum putavimus, ita

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 63 ut abrogamus praesentibus litteris, neque teneri ad id eos, nisi pro diurno labore decernimus. A singulis porcis prae erea, quod duos grossos exigi queruntur, quandoquidem pro glande exigi ab illis generosus Iohannes Tharlo incisor noster adfirmat, decernimus, quod quicunque pascere porcos in silvis nostris voluerint, illi de pretio cum ipso tenutario conveniant, liberum tamen illis sit, ubi velint, etiam in alienis silvis porcos pascere, quo tempore nihil tenutario nostro pendere tenebuntur. Quod autem ea damna, pro quibus contra generosum olim Martinum Myschkowski castellanum Wyelunensem iuraverant, resarcita nondum sibi fuisse homines praedicti aiunt, ipse autem generosus Iohannes Tharlo incisor noster dicat ea damna per nos filiis ipsius Myschkowski remissa omnia fuisse, et si maxime remissa non fuerint, omnia tamen sibi per eos subditos nostros donata, quod quidem nos attinet, meminimus nos cum filiis Myschkowski de nostris tantum damnis transegisse, quod si subditos nostros donasse sibi ipse Iohannes Tharlo ea damna probaverit, refundere illa eis non tenebitur, sin minus, ibidem apud eosdem commissarios solvere illis debet. De eis item acervis, quos corrosos a muribus emere subditi nostri a tenutario seu eius factore coacti sunt, quantum damni ex eo percepisse si legitime probaverint, solvere id illis totum tenutarius ibidem tenebitur, poenas etiam, quas iniuste exactas esse a se coram eisdem commissariis. probaverint, omnes restituere tenebitur. De aliis itidem omnibus iniuriis, de quibus subditi nostri questi sunt, isti ipsi commissarii nostri cognoscent et decernent. Qui quicquid decreverint, id nos ratum et firmum sumus habituri, decernentes, ne quid novi praeter haec, quae in decreto nostro descripta sunt, per tenutarium illorum statuatur hac nostra sententia mediante. In cuius fidem et testimonium sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria sexta ante festum sanctae Margarethae (10 lipca) virginis proxima anno do­mini millesimo quingentesimo quadragesimo quinto, regni nostri trigesimo nono. Samuel episcopus Ploczensis et vicecancellarius subscripsit. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis Maczieyowski episcopi Ploczensis et regni Poloniae vicecancellarii. Oblatowany ten akt przez przedmieszczan dembowieckich i kmieci wsi Woli, Zarzecza i Ła­zów 30 lipca 1545 r. w grodzie bieckim. Castr. Biec t. 11 str. 428—431. 1) Dembowiec miasteczko, pow. jasielski. 2) Wola dembowiecka, wieś, pow. jasielski. 3) Zarzecze wieś, pow. jasielski. 4) Łazy wieś, pow. jasielski. 5) Dukla miasteczko, pow. krośnieński. 6) Pilzno, miasto powiatowe w Galicyi. 53. Kraków, 7 grudnia 1545 r. Król Zygmunt 1 rozstrzyga spór co do robocizny między podda­nymi wsi Ulana i Janem Zieleńskim, tenutaryuszem, powołując sie na poprzedni dekret komisarzy i zwyczaj innych wsi.

STANISŁAW KUTRZEBA Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. Significamus praesentibus lit— teris quorum interest universis, quod cum apud nos quererentur incolae villae nostrae Ulan 1) de generoso Iohanne Zielenski tenutario eorum, quod ad in- suetos labores adigerentur et gravibus iniuriis afficerentur, contraque nomine illius exhibitum esset nobis decretum commissariorum nostrorum de his ipsis laboribus et iniuriis inter partes praedictas latum, iuxta quod labores et alia onera ab eis exigere ipse Zielienski dicebatur nos eo decreto diligentur reviso illud autoritate nostra regia approbavimus ita, ut approbamus praesentibus litteris, cum hac tamen declaratione et melioratione, quod ad labores incolae villae Ulan non aliter. quam aliarum villarum nostrarum in capitaneatu Lu- koviensi incolae, neque plures ex dimidio laneo ad laborandum mittere iube- antur, quam quot aliarum villarum incolae consueverunt, podwodas autem seu odwos non longius dare teneantur, quam quo uno die pervenire possint, quas ad rationem diei, quam laborare in septimana tenentur, computari illis volumus, sed et ex reservatis diebus secundum decretum commissariorum praedictorum non plures, quam duos dies singulis septimanis laborare tene- buntur. Robora quoque, quae ducere debent iuxta decretum commissariorum nostrorum praedictorum, exserta et parata esse debent prius, quam ea ducere cogantur. Quam ob rem generoso Iohanni Zielenski praedicto mandamus ha- bere omnino volentes, ut praedictos incolas villae Ulan secundum decretum hoc nostrum conservet neque aliquid contra illud facere audeat sub gravi in- dignatione et animadversione nostra aliter non facturus. In cuius rei fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Cracoviae pridie festi Conceptionis Mariae (7 grudnia) anno domini MDXLV, regni vero nostri XL. Metr. kor. t. 69 k. 300v: Decretum in causa incolarum villae Ulan. 1) Ulan wieś. par. i gm. tamże, pow. łukowski. 54. Kraków, 13 stycznia 1546 r. Król Zygmunt I określa ciężary wsi Rogozińca, zmieniając je na czynsze. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Solent reges et principes, quorum memoriam volunt esse sempiternam, ea litterarum monumentis commendare. Quam ob rem nos Sigismundus dei gratia rex Po­loniae significamus praesentibus litteris quorum interest universis, qui nunc sunt et qui in futurum erunt, quia nos volentes commoditati subditorum no­strorum, villae Rogoszieniecz1) ad praefecturam Miedzirzeczensem 2) pertinentis colonorum, prospicere, quandoquidem longius a praedio nostro villa Rogozieniecz distat, quam ut coloni illius absque difficultate et incommodo

MATERYALY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 65 labores, quos nobis statis diebus debent, praestare possint, omnes eos labores illis et eorum successoribus villae superius scriptae colonis remisimus ita, ut remittimus praesentibus litteris atque ipsos ab eis absolvimus et liberamus perpetuo et in aevum, ea tamen conditione, ut ad duos aureos hungaricos in anno, quos census nomine annui ex singulis laneis, quos sshady vocant, nobis ad arcem nostram Miedzirzeczensem pendunt, aureum unum hungaricum in auro boni et iusti ponderis et unum numisma argenteum, quod Ioachimtaler vocant, itidem boni ponderis singulis annis addant atque ita annui census nomine tres aureos hungaricos in auro et unum Ioachimtalerum probae monetae et boni ac iusti ponderis ex singulis laneis, quos sshady vocant, nobis et successoribus nostris solvant. Tabernator autem praeter hoc, quod ex laneo, ut cetcri coloni, etiam duos hungaricos aureos in auro ex taberna numerabit. Hortulani vero singuli annui census nobis sex grossos polonicos repraesentabunt ac praeterea annis singulis in aestate duodecem dies singuli laborare ad arcem nostram tenebuntur, ita scilicet, ut non plures, quam duos dies singulis septimanis laborent, usque totos duodecem dies exegerint, si autem tertiam diem metere iussi fuerint, decimam ex eo unusquisque, quod eo die demessuerita), accipiet, hieme vero, si triturare frumenta iussi fuerint, undecimam eius partem, quod trituraverint, accipient, ceterum neque ad alios labores et onera per aliquem cogi porerunt, nisi fortasse volenter pretio pacti fuerint. Quaequidem omnia a praefectis nostris Miedzirzeczensibus firmiter observari neque ad alia onera colonos, hortulanos et tabernatorem villae praedictae Rogoszieniedz per eos cogi volumus. In cuius rei fidem sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Cracoviae in conventione gene­rali feria quarta in octava Trium Regum (13 stycznia) anno domini MDXLVI, praesentibus... Metr. kor. t. 71 k. 4: Yiilae Rogoszieniecz labores et pensiones praescriptae. 1) Rogoziniec wieś, par. Chociszew, pow. międzyrzecki. 2) Międzyrzecz, miasto powiatowe w Poznańskiem. 55. Dembowiec, 17 kwietnia 1546 r. Ugoda, zawarta przed radą miejską Dembowca między Macie­jem Gogolińskim w imieniu Jana Tarły, starosty pilzneńskiego, a mie­szkańcami wsi: Woli, Zarzecza, Majscowy i Laz co do robocizn, jakie mają ciż mieszkańcy pełnić. Actum in praetorio Dembowiensi sabbato ante dominicam Ramispalmarum (17 kwietnia) anno domini miilesimo quingentesimo quadragesimo sexto. Yeniens personaliter coram residentia nostra consulart nobilis Mathias Gogolvnski vicecapitaneus Pylznensis et generosi domini Iohannis Tarło de Szczekarzowyczea a w tekście : demetierit. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 5

STANISŁAW KUTRZEBA incisoris regni Poloniae et capitanei Pylznensis, omnium bonorum procurator una cum incolis villarum Wolya1), Zarzecze2), Mayssczowa3) et Lazy4), qui venientes unanimiter ratione laborum talem concordiam mutuam fecere (sic) non compulsi neque coacti animo bene deliberato recognoverunt: Imprimis incolae villae Wolya agros in tres campos arare et conseminare communi grano, prout ipsi agri conseminationem postulabunt, qui agri incipiunt a limite agri Hubinska usque ad viam, quae tendit ad horreum praediale, ad latitudinem et longitudinem a fluvio dicto Wolka usque ad fluvium Dambownycza; item incolae villae Zarzecze una cum incolis villae Mayssczowa alios agros in tres campos incipiendo, ab illa via, quae tendit ad praedium, usque ad limitem quartae Andrysskowska, ad latitudinem et longitudinem ab horreo usque ad viam, quae tendit ad Dulabianka post fluvium Dambownycza; item incolae villae Lazy tertios agros, etiam in tres campos dividendo, ab illo limite quartae Andrysskowska usque ad limitem quartae Pyrczowska, ad latitudinem et longitudinem a piscina molendinali usque ad illam viam, quae tendit ad Dulabianka post fluvium Dambownycza, arare et conseminare, prout necessitas temporum postulabit, tenebuntur et sic tenebuntur arare et conse­minare, prout boni cmetones sibi ipsis arant et conseminant. Item acervos quaelibet vill a ex suis roboribus " et lignis unicuique frumento comparare et facere tenebitur, sed tamen dominus stramen ad acervos tenebitur ipsis dare. Item omnes fimos praediales ad agros, ubi necessitas postulabit, tenebuntur evehere quolibet anno. Item quolibet anno et quilibet cmeto robora alias bierzno unum bonum ad longitudinem duodecem cubitorum tenebitur adducere. Item per unum par roborum alias na krokwy. Item per quatuor tignos alias lathy. Item palos [et] rubeta ad sepes, ubi necessitas postulabit, adducere et etiam ipsi cum eis sepire tenebuntur. Item ad piscinas rubeta et palos, quantum necessitas postulabit, adducere tenebuntur, alias na baschthy et tarassy, et ipsi comparabunt et component, sed quod attinet ad demissoria alias upusti, dominus suo sumptu tenebitur reformare, solum ipsi cmetones rubeta [et] palos ad demissoria tenebuntur advehere. Item omnes cmetones, qui equos et pecora apta ad laborandum non habent, ipsi omnes in subsidium dimissi sunt. Item ligna per quatuor currus quilibet cmeto secundum decretum Regiae Maiestatis tenebitur quolibet anno secundum capacitatem currus adducere. Item prata, quae inter agros praefatos sunt posita, quaelibet villa falcastrare et componere et ad praedium conducere tenebitur, alias kazda wiess na swym wzorze. Item prata, quae sunt post fluvium Wysloka5), ista omnia defalcastrare, congregare et ad praedium domini tenebuntur conducere et etiam huic feno acervos extruere tenebuntur, sed cum haec prata falcastrabuntur, tunc dominus pro falcastratione eorum achtualia cervisiae duo tenebitur ipsis dare. Item quod attinet canapalia, quantumcunque seminabunt, iarn peramplius ad laborandum ea non debent compelli. Item etiam quantum attinet ad eradicationem herbarum inutilium de frumentis, hortis, alias na plywyenye, non

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 67 tenebuntur extirpare amplius. Item etiam de cetero ad laborandum et ad alia onera non debent astringi neque compelli, nisi tantum ad ea, quae sunt superius specificata et descripta. Z transsumptu Zygmunta I z daty: Kraków, 7 lipca 1546 r., oblatowanego przez podda­nych wsi Woli, Zarzecza, Łaz i Majscowy w grodzie bieckim 28 maja 1547 r. Castr. Biec. t. II, str. 1099—1100, także Metr. kor. t. 71 k. 250—251 i k. 369—370v; ten akt transsumował Zy­gmunt August 20 września 1558 r., ob. w oblacie Castr. Biec. t. 14, str. 14—19; następny transsumpt króla Stefana z daty: Niepołomice, 20 marca 1583 r., w oblacie Castr. Biec. t. 24, str. 604—606, transsumpt Zygmunta III z daty: Kraków, 1 grudnia 1603 r., w Castr. Biec t. 36 str. 358—359, Augusta III z r. 1757 Castr. Sand. t. 174, str. 187—196. 1) Wola Dembowiecka wieś, pow. jasielski. 2) Zarzecze wieś, pow. jasielski. 3) Majscowa wieś, pow. jasielski. 4) Łazy wieś, pow. jasielski. 5) Wisłoka, dopływ Wisły z prawego brzegu. 56. Kraków, 14 marca 1549 r. Król Zygmunt August określa z powodu skarg kmieci z Lubczy na Marcina Łyczkę, arendatora, ciężary, do jakich ta wieś jest obowią­zana, w szczególności zaś wymiar robocizny według statutu toruń­skiego. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Mazoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quorum interest universis, quia cum apud nos quererentur cme­tones villae nostrae Lubcza1) de nobili Martino Łyczko arendatore tenutarioque suo, quod illos stringit et cogit ad maiores labores obeundos, quam ipsi cmethones ex antiqua consuetudine teneantur, nempe non nisi certos agros ipsi cmethones arare et disponere soliti fuerunt, nunc vero alios laneos redemit et ipsos pro usu praedii convertit eosque cmetones laborare et disponere cogit et compellit, ex adverso magnifico Severino Bonar de Ba­lice casteliano Sandecensi, zuppario, burgrabio et magno procuratore Cracoviensi, Oswięcimensi, Zatoriensi, Biecensi Rabstinensique etc. capitaneo et eodem Martino Łyczko arendatore ipsorum comparentibus et allegantibus hoc ipsis pro meliori commodo bonorum ipsorum nostrorum Lubca facere bene licere, augere commoda in bonis ipsis et ab ipsis cmetonibus non exigere maiores labores, quam ex praescripto statuti communis unam diem in septimana, nos autem intelligentes ipsos cmetones non esse privilegiatos, ipsos et quemlibet eorum seorsum circa laborem unius diei in septimana reiinquimus, ita autem, quod agri ipsorum cmetonum debent commensurari, ut iuxta praescriptum statuti de quolibet laneo cmetones ipsi labores obirent. Agros tamen plebar.ales, quos ipse Łyczko arendator arendavit seu conduxit, cmetones ipsi non tenentur colere, tanquam alienos agros. Labores vero per ipsos magnificum castellanum Sandecensem aut eius arendatorem conduci 5*

68 STANISŁAW KUTRZEBA non debent cmetonibus, quos hi, qui eosdem non conducebant, implebant, sed omnes cmetones labores huiusmodi simul facere sive dare (?) tenebun­tur. Item quod ad contributionem frumentalium, quam ipsi cmethones dare vel quotannis contribuere assueverunt, extunc eandem contributionem mensura superfluenti extradere tenebuntur iuxta morem veterem. Deinde et frumenta resque alias ex praedio villae Lubca tenebuntur ad fora oppidorum vicinorum ad vendendum ducere, ducturas tum huiusmodi et ad forum ultra laborem diei facere tenebuntur, non alibi tamen, quam ad Tarnow2), Pilzno3) et Biecz4) vel ubilibet in spatio trium miliarium vecturas facere debent. Hortulani etiam et ipsi cmetones triturationem frumentorum ipso­rum praedii villae Lubcza pro labore diei facere tenebuntur sive, ut moris, ratione decimae mensurae. Item nonnulli cmetones villae praefatae questi sunt, quod agri ipsorum ad praedium huiusmodi villae Lubca essent accepti, quos ipsi cmetones maiori pretio apud alios cmetones villae praefatae vicinos suos emerunt, quam eis per ipsum magnificum castellanum Sandecensem soluti pecunia, nempe sex marcae, illi vero per viginti aliquot marcas agros huiusmodi emerunt, et petunt eis dari huiusmodi summas pecuniarum aut agros restitui, ipso magnifico castellano Sandecensi et arendatore praefato ex adverso respondente, quod si quidem ipsi cmetones agros huiusmodi maiori summa pecuniaria emerint, quam sex marcis, quas ipsis pro agris praefatis cmetonibus idem magnificus castellanus reposuit, tamen retulerunt cmetones praefati simul cum agris huiusmodi certa pecora et supellectilia domestica emisse, computando igitur pecora huiusmodi cum rebus supellectilibus et frumentis conseminatis allegant, quod non veniet maior summa eisdem dari, quam praefatae sex marcae pecuniarum. Nos itaque decrevimus et praesentibus decernimus, ut harum omnium rerum fiat aequa et iusta compensatio agrorumque ipsorum solutio. Item villagium alias nawsze non debet claudi sepibus, sed debet esse locus et transitus liber et sufficiens pro pellendis pecoribus et gregibus cmetonum ad aquam alias ku napawaniu. Sepes autem debebunt facere ex rubetis ad bona ipsa Lubcza pertinentibus, non autem per ipsos cmetones emptis. Et quia ligna in ipsis bonis non habent pro foco et necessitate curiae, proinde factor bonorum ipsorum tenebitur ligna acquirere huiusmodi aut emere apud aliquem vicinum, quae tamen ligna ipsi cmetones ducere ex rubetis huiusmodi emptis, sepes facere et sepire tenebuntur pro labore diei. Item tenebuntur ipsorum cmethonum uxores vere canapos et linum pro necessitate curiae, quemadmodum in aliis villis vicinis observari solitum est, neca) minori pondere fila huiusmodi a se facta reddere, quam lino vel canapis eis datum esset, ad pondus tamen ita, ut reddi iuste in aliis villis consuetum est. Item incolae villae praefatae tene­buntur pro labore diei incidere stramina pro equis et pecoribus alias sieckę a w tekscie: et.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 69 rzezac, curiam purgare, arbores plantare et alios id genus labores exercere, [qui] respectu diei quemlibet cmetonem et hortulanum spectant Iuvamina vero seu convivia dicta godne in superiori et inferiori Lubca facere omnes cmetones et villani debent, sicut ex antiquo facere consueverunt et ut in aliis villis observatur. In cuius rei testimonium sigillum nostrum praesentibus est subappensum. Datum Cracoviae feria quinta ante dominicam Reminiscere proxima (14 marca) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo nono. Relatio magnifici Nicolai Graba casteliani Chelmensis, regni Poloniae vicecancellarii et Lubomliensis capitanei etc. Nicolaus Grabia regni vicecancellarius mp. Z transsumptu Jana Kazimierza z daty: Kraków, 31 grudnia 1660 r., oblatowanego przez Jakóba Piatkowca, wójta, i Stanisława Labuzewicza w imieniu wsi Lubczy w grodzie bieckim 28 marca 1662 r. Castr. Biec. t. 190, str. 751—753. 1) Lubcza wieś, pow. pilzneński. 2) Tarnów, miasto powiatowe w Galicyi. 3) Pilzno miasto powiatowe w Galicyi. 4) Biecz miasto, pow. gorlicki. 57. Kraków, 19 marca 1549 r. Król Zygmunt August postanawia wskutek skarg poddanych sta­rostwa lanckorońskiego, uciskanych przez spadkobierców Mikołaja Wolskiego, że albo mają ponosić ciężary według dawnego zwyczaju, albo według konstytucyi toruńskiej, ale nie większe. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quod cum homines coloni capitaneatus Lanczcorunensis de villis omnibus ad praedictum capitaneatum pertinentibus ad nos confugissent quererenturque gravari se insolitis ac gravibus laborum ac aliarum angariarum servitutibus a factoribus generosorum magnifici olim Nicolai de Wolia casteliani Sandomiriensis etc. filiorum, eius legitimorum in tenuta Lanczcorunensi1) successorum, nos nolentes quemquam novis et inusitatis servitutibus opprimi, decrevimus, prout praesentium tenore decernimus, ut coloni villarum supranominatarum vel veterem consuetudinem in laboribus et servitutibus sustinendis sequantur, quam sunt tempore praenominati magnifici Nicolai de Volia casteliani Sandomiriensis secuti nec quicquarn praeterea tolerare angariarum teneantur, vel, si illis id tolerabilius videbitur, singuli coloni ex singulis laneis sive mansis unum diem in septimana laborare labores consuetos atque in regno nostro usitatos iuxta consuetudi­nem et statutum Thorunense sunt obligati. Itaque vobis, praedicti magnifici Nicolai de Yolia casteliani Sandomiriensis filiis, in tenuta Lanczcorunensi successoribus, id ad notitiam deducimus, mandantes, ut secundum hoc decretum nostrum praefatos praedictarum villarum colonos conservetis ac ma-

70 STANISŁAW KUTRZEBA nuteneatis. Pro gratia nostra secus non facturi. Harum testimonio litterarum, quibus sigillum nostrum est appressum. Datum Cracoviae XIX martii anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo nono, regni vero nostri vigesimo. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis episcopi Cracoviensis et regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 76 k. 346—346V : Decretum inter colonos villarum capitaneatus Lanckorunensis et tenutarios eorum. 1) Lanckorona miasteczko, pow. wadowicki. 58. Kraków, 3 maja 1549 r. Król Zygmunt August określa po zbadaniu sprawy przez komi­sarzy spór między mieszkańcami wsi Libuszy i Kryga a tenutaryuszem siepietnickim Janem Tarła o robocizny, powołuje sie przytem na konstytucyę toruńską. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quorum interest universis, quia cum subditi nostri, incolae villarum Lybusha1) et Krigi 2) in capitaneatu Bieczensi sitarum et ad bona nostra Wsyepietnicza 3) pertinentium, tenutae generosi Iohannis Tharlo de Sczekarzowycze capitanei nostri Pylznensis, quererentur coram nobis de eodem tenutario suo tum praesente de iniuriis et gravaminibus suis, quibus ab illo afficerentur, primum quod eos ad insolitos labores cogat non certis seu statis diebus, quemadmodum antea, sed quotidie, cum iussi fuerint, obeundos, deinde quod eos piscinam, quam in prato plebanali noviter extruxit, proprio sumptu reparare et noctu dieque contra impetum et violentiam aquarum custodire, vecturas cum lacticiniis et aliis rebus ex praediis in civitates et oppida ad nundinas et fora facere, uxores eorum nendi labores pro usu curiarum et praediorum exercere, acervos et holodia praedialia facere et sua propria stipula aut straminibus tegere cogat et compellat, quae omnia facere et obire de vetere consuetudine non essent obligati; nos commisimus certis consiliariis et iurisperitis nostris, qui eiusmodi praedictorum colonorum de Ly­busha et Krygi querelas ac tenutarii nostri praefati ad eas responsa exaudirent et cognoscerent ac nobis tandem referrent. Qui cum haec omnia ab utraque parte exaudivissent, cognovissent ac nobis tandem retulissent, nos ex eorum relatione inter ipsas partes ratione praemissorum ita decrevimus decernimusque praesentibus litteris nostris, primum de laboribus: Quandoquidem statuto regni Thoruniae de laboribus cmetonum edito cautum est, omnes cmethones, qui privilegiati non sint, de quolibet laneo unum diem in septimana laborare debere, ipsi etiam coloni villarum Libusha et Krygi

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 71 iuxta hoc statutum Thorunense conservari debent ita, ut non plus, quam unam diem in septimana de quolibet laneo laborare teneantur, sed quoniam earundem villarum lanei debite commensurati non sunt, nos eos commensurari faciemus et ad eam commensurationem certos commissarios nostros designabimus post tempora messium proxime futura. Quod vecturas attinet, cum is mos in aliis bonis et tenutis vicinis hucusque servatur, ut coloni lacticinia de praediis nostris ad oppida vicina et fora ac nundinas eorundem ducant, ipsi etiam coloni villarum Libusha et Krygi idem facere tenebuntur, non tamen ad remotiora oppida, quam quae tribus miliaribus ab illis distant, ad eiusmodi res ducendas cogi debebunt. De laboribus nendi, quos uxores suas praedicti coloni antea nunquam pro usu curiarum seu praediorum nostrorum exercuisse negant, id statuimus et decernimus, ut si idem coloni iuramento corporali hominum aliquot, quos e medio ipsorum generosus Iohannes Tharlo, eorum tenutarius, elegerit, comprobaverint uxores illorum de veteri consuetudine ad eiusmodi labores non fuisse obligatas, extunc ab eius­modi laboribus liberae esse debebunt. De piscinae vero reparatione et custodia id decernimus, quod contra vim et impetum aquae eam piscinam prae­dicti coloni custodire debent providereque, ne per violentiam aquae rumpatur. Si tamen eam rumpi contigerit colonis ipsis contra eiusmodi aquarum vim succurrere eamque defendere non valentibus, in hoc casu ad eam reparandam praefati coloni non erunt astricti, sed tenutarius ipse per alios homines sumptu suo reparare et reficere debebit. Praeterea acervos et holodia praedialia volumus, ut ipsi coloni villarum Libusha et Krigi faciant, sed pro diebus septimanalibus circa eos laborare et stipula non sua, sed nostra vel tenutarii tegere debebunt. Postremo quoniam questus est providus Petrus Bogdan de Lybusha, quod ei ipse generosus lohannes Tharlo tenutarius bona eius seu agros receperit nulla solutione seu satisiactione pro eis facta, quam factam esse idem tenutarius noster asserebat et ad acta eiusdem villae se recipiebat, proinde decernimus, ut si eiusmodi solutio in actis non fuerit inventa, bona recepta et non soluta Petro Bogdan idem tenutarius noster solvat solvereque debebit, hac nostra sententia mediante. Harum testimonio iitterarum, [quibus| sigillum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria sexta ipso die festi Inventionis Sanctae Crucis (3 maja) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo nono, regni vero nostri vigesimo. Nicolaus Grabia regni vicecancellarius subscripsit. Relatio magnifici Nicolai Grabia castellani Chelmensis, regni Poloniae vicecancellarii et Lubomliensis capitanei. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Libuszy i Krygów w grodzie bieckim 21 sier­pnia 1550 r. Castr. Biec. t. 12, str. 303—4. 1) Libusza wieś, pow. gorlicki. 2) Krygi wieś, pow. grybowski 3) Siepietnica wieś, pow. jasielski.

STANISŁAW KUTRZEBA 59. Kraków, 20 maja 1549 r. Król Zygmunt August nakazuje Janowi i Stanisławowi Bonerom, tenutaryuszom bieckim, by nie uciskali robociznami ponad zwyczaj mieszkańców wsi Wójtowy, powołuje sie przytem na konstytucyę to­ruńską. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generosis Iohanni castellano Osswyenczimensi et Stanislao aulico nostro Boneris, fratribus. tenutariis Bieczensibus, in absentia illorum Dobeslao Czyeklynski vicapitaneo Bieczensi, fidelibus dilectis, gratiam nostram regiam. Generosi fideles dilecti. Questi sunt hic nobis graviter coloni villae nostrae Woythowa1), quod per eosdem sive illorum vicecapitaneum multo plures agros arare cogantur, quam antea sunt soliti et debuerunt, et quos ipsi cum aliis villis arabant, nunc soli de Woy­thowa cmetones arare coguntur. Praeterea cum antea per annum tantum dies sex ex laneo laboraverunt et iuxta statutum Thorunense ad unam diem in septimana laborare sunt obligati ex laneo, quatuor diebus in septimana se cogi ad laborandum. Item quod cogantur ligna ex silvis longinquis, cavalia ac quercus ad curiam, item rubeta ad obstaculum alias yaz ducere rupturasque litorum fluvii Roppa2) reparare contra omnem debitum et veterem consuetudinem, insuper quod persolutis laboribus propriis dominis, extraneis ac civibus labores praestare cum summa illorum iniuria et praeiudicio compellantur, humiiiter a nobis supplicantes, ut ex benignitate nostra regia ab oneribus insuetis et indebitis illos vindicaremus. Quodsi quidem ita esset, non sine magna dictorum colonorum iniuria et praeiudicio id esse censeremus et nonnisi ingrato ferremus animo. Itaque Fidelitatibus Vestris omnino habere volentes mandamus, ne deinceps colonos praefatos ad insolitas et indebitas vecturas et onera aut ipsi cogant vel cogi permittant ad laboresque praestandos non plus, quam unam diem ex integro laneo, ex medio vero laneo diem medium singulis septimanis iuxta statutum Thorunii editum co­gant in ceterisque oneribus praestandis iuxta antiquam consuetudinem illos observent et nihil novi in eos statuant provideantque, ne iustam eisdem conquerendi de se et nos moiestia afficiendi occasionem in posterum praebeant, secus pro debito suo et gratia nostra non facturi. Datum Cracoviae feria secunda post dominicam Cantate proxima (20 maja) anno domini MDXLIX, regni vero nostri XX. Ad mandatum proprium Sacrae Regiae Maiestatis. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Wójtowy w grodzie bieckim dnia 15 czerwca 1549 r. Castr. Biec. t. 7, str. 520—22. 1) Wójtowa wieś, pow. gorlicki. 2) Ropa rzeka, dopływ Wisły z prawego brzegu. 60. Kraków, 18 czerwca 1549 r. Król Zygmunt August rozstrzyga spór o robocizny miedzy ja-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 73 nem Ocieskim, starostą sądeckim, a mieszkańcami wsi Ptaszkowy, Mszalnicy, Mystkowa i Królowy na niekorzyść tych ostatnich, nakakazując im pełnić robociznę według konstytucyi bydgoskiej. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum venissent ad praesentiam nostram incolae villarum nostrarum Ptaskowa 1), Msalnycza2), Myskow3) et Crolewa4), ad capitaneatum Sandecensem pertinentium, questi sunt de magnifico Iohanne Oczieski castellano Biecensi, burgrabio et succamerario Cracoviensi, serenissimae dominae Bonae reginae Poloniae, matris nostrae, curiae magistro Sandecensique capitaneo, quod illos ad laborandum diem unam in qualibet septimana iuxta statutum conventus Bidgostiensis cogat, exhibueruntque coram nobis decretum serenissimi olim principis domini Sigismundi regis Poloniae etc, parentis nostri desideratissimi, in quo per certum contractum loco dierum praedictorum, quos singulis septimanis laborare deberent, ad solvendum nobis aut illorum tenutario tres grossos communes polonicales eos esse obligatos continebatur; contra magnifico lohanne Oczieski allegante decretum istud, cum neque manu cancellarii aut Yicecancellarii est subscriptum neque, sub cuius relatione prodierat, constet, sola tantum sigilli applicatione eaque debili consignatum sibi videri suspectum neque aliter, quam surreptitie, ex cancellaria prodiisse; nos itaque auditis primum propositis et responsis visoque decreto, in quo neque relatio neque manus cancellarii aut yicecancellarii con­tinebatur, insuper quod, [cum] ex mandato nostro in regestris cancellariae fuisset quesitum, ibidem non est repertum, decernendum duximus praesentibusque decernimus praefatos incolas villarum nostrarum Ptaskowa, Msalnycza, Myslkow et Crolewa iuxta statutum Bidgostiense ad laborandum diem unam in qualibet septimana ex laneo teneri et debere esse obligatos temporibus perpetuis et in aevum et decretum praefatum in hac parte, quod ad labores attinet, in toto cassamus et nullius roboris ac momenti esse volumus. Ouia vero in eodem decreto de coitione scrutinii facienda alias rugu annis sin­gulis continebatur, eam nos volumus et decernimus, ut incolae praefatarum villarum annis singulis semel celebrare teneantur et sint obligati, ita tamen, ut duabus septimanis, priusquam celebrari dicta coitio scrutinii debeat, capitaneus seu tenutarius ipse de illa celebranda eos admoneat seu admoneri faciat. In ceteris vero rebus volumus, ut dictos colonos tenutarius iuxta antiquam consuetudinem servet et nihil novi aut insueti in illos statuat, hac nostra sententia mediante et harum testimonio litterarum, quibus in fidem sigillum nostrum praesentibus est subimpressum. Datum Cracoviae feria tertia proxima post festum Sanctissimae et Individuae Trinitatis (18 czerwca) anno domini millessimo quingentesimo quadragesimo nono, regni nostri vigesimo.

STANISŁAW KUTRZEBA Relatio magnifici Nicolai Grabia castellani Chelmensis, regni Poloniae vicecancellarii Liubomtiensisque capitanei. Nicolaus Grabia regni vicecancellarius subscripsit. Oblatowany ten akt w grodzie sądeckim 5 lipca 1549 r. Castr. Sand. t. 4, str. 797. 1) Ptaszkowa wieś, pow. grybowski. 2) Mszalnica wieś, par. Mystków, pow. grybowski. 3) Mystków wieś par., pow. grybowski. 4) Królowa ruska wieś, pow. grybowski. 61. Kraków, 5 lipca 1549 r. Król Zygmunt August zarządza na skargi mieszkańców wsi Poremby, iż mają pełnić robociznę jednego dnia w tygodniu według zwyczaju i konstytucyi toruńskiej. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc., quod nos subditis nostris villae Poremba 1), qui sese ad insuetos labores cogi et compelli per magnificum Petrum Opalienski castellanum Gneznensem, Costensem Olstinensemque capitaneum et tenutarium eiusdem villae nostrae multoties graviter questi sunt, consulere volentes, ac ne in futurum aliis quibusvis laboribus et oneribus gravarentur, constituendum duximus approbantes divi parentis nostri mandata ea quoque de re ad tenutarium eiusdem villae nostrae data, ut videlicet praefati incolae villae Poremba non nisi unum diem in septimana laborare essent obligati et astricti iuxta acceptam consuetudinem et statutum regni nostri, ita ut constituimus tenore praesentium, ne postea et perpetuis temporibus a tenutariis eiusdem villae ad quosvis alios labores insuetos, quam ad unum diem laborandum. quem, ut iustum laborent, volumus in septimana, adigantur et compellantur. Harum quibus sigillum etc. Datum Cracoviae feria sexta post festum Yisitationis Mariae (5 lipca) anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo nono, regni nostri vigesimo. Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis episcopi Cracoviensis et regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 77 k. 29—29v: Littera pro parte incolarum villae Poremba. 1) Nie wiadomo, o którą Porembę chodzi. 62. Kraków, 20 lipca 1549 r. Zygmunt August zakazuje Andrzejowi Stadnickiemu domagać sie od mieszkańców wsi Mytarza większych ciężarów ponad te, które określił przywilej Zygmunta I. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Andreae Stadnyczski de Zmigrod heredi et bonorum nostrorum Mytharz1) tenutario, fi-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 75 deli dilecto, gratiam nostram regiam. Generose fidelis dilecte. Questi sunt coram nobis gravi et lacrimabili querela subditi nostri de villa Mytharza, tenutae Fidelitatis Tuae, quod Fidelitas Tua contra ius et decretum inter Woyschik tenutarium eorundem bonorum Mytharz et incolas eiusmodi villae per serenissimum olim Sigismundum regem Poloniae, patrem nostrum desideratissimum, latum ac contra mandata nostra ad te aliquotiens missa, in quo decreto clare constat, quod non nisi in agros ad praedium spectantes et pertinentes laborare debent et praeangariam alias odwos tantum semel in anno tenentur in Byecz facere, lignorum etiam tantum per duos currus in anno debent ponere, trabes vero tantum ad sartam ducere debent ac contributiones, quantum quolibet anno solvere teneantur, ad alios autem labores et praeangarias ductionesque lignorum et roborum a) ac ad quidpiam aliud solvendum non sunt astricti, prout decretum praefatum serenissimi parentis nostri latius desuper obloquitur. Fidelitas autem Tua contra hoc Sacrae Regiae Maiestatis decretum eosdem subditos nostros ad labores insolitos et per Sacram Regiam Maiestatem ab eis absolutos et liberatos adigit et compellit compellereque non cessat ac ab eis contributiones insolitas alias po­klony extorquet, supplicaruntque, ut ipsis de remedio iustitiae opportuno clementer providere dignaremur. Nos aequum censentes subditis nostris in eorum oppressionibus subvenire, Fidelitati Tuae serio mandamus, omnino id habere volentes, ut Fidelitas Tua eosdem subditos nostros iuxta hoc ipsum [decre­tum] nostri parentis conservet conservarique a suis faciat, ad nullos amplius labores ac ad contributiones seu praeangarias eos compellendo et adigendo, pro gratia nostra debitoque suo officio Fidelitas Tua aliter non factura. Quod si Fidelitas Tua id minime curaverit et amplius subditos nostros ad insolitos labores cogere et impellere voluerit, extunc mandamus tibi, quatinus coram no­bis feria secunda post festum sancti Egidii proxima (2 września) Cracoviae aut ubi protunc cum curia nostra feliciter constituemur, personaliter compareas et nihilominus ad querelam praefatorum subditorum iudicialiter [sisj responsurus. Quod sive comparueris sive non; nos ad ea, quae pro officio nostro incumbunt, contumacia tua non obstante procedemus. Datum Cracoviae XX die iulii anno domini MDXLIX, regni nostri XX0. Ad mandatum Sacrae Maie­statis Regiae proprium. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Mytarza w grodzie bieckim 17 lipca 1549 r. Castr. Biec. t. 7, str. 551 — 552. 1) Mytarz wieś, pow. jasielski. 63. Kraków 21 kwietnia 1550 r. Król Zygmunt August nakazuje janowi Tarle, tenutaryuszowi siepietnickiemu, na skargę wsi Libuszy i Kryga, by ściśle przestrzegał a w tekście: roborum ducendorum.

STANISŁAW KUTRZEBA dekretu króla, tyczącego sie wymiaru robocizn, spełnianych przez te wsie. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae etc. dominus et heres. Generoso Iohanni Tharlo de Sczekarzowycze, capitaneo nostro Pilznensi et bonorum nostrorum Swyepyethnycza 1) tenutario, fideli nobis dilecto, gratiam nostram regiam. Generose fidelis dilecte. Yenerunt hic ad nos incolae villarum nostrarum Lybusha2) et Krygi3) graviterque de Fidelitate Tua questi sunt, quod eos ad labores insuetos et intolerabiles Fidelitas Tua adigat contra decretum nostrum inter Fidelitatem Tuam et illos de laboribus latum4). Quod si ita sit, moleste ferimus, in quem enim usum decreta nostra ferrentur, si per tenutarios nostros deberent violari. Mandamus itaque Fidel itati Tuae, ne incolas praefatos ad alios labores praeter hos, qui in decreto nostro expressi sunt, cogat, nec de­cretum hoc nostrum violet, aliter pro gratia nostra non factura. Datum Cracoviae XXI aprilis anno domini MDL, regni vero nostri XX [I]. Ad mandatum Sacrae Maiestatis Regiae proprium. Iohannes Przerempski. Oblatowany ten akt przez poddanyeh wsi Kryga i Libuszy w grodzie bieckim 24 kwietnia 1550 r. Castr. Biec. t. 22 str. 221. 1) Siepietnica wieś, pow. jasielski. 2) Libusza wieś, pow. gorlicki. 3) Kryg wieś, pow. grybowski. 4) Ob. nr. 58. 64. Kozienice, 3 czerwca 1551 r. Król Zygmunt August wydaje wyrok w sprawie między Piotrem Firlejem i mieszkańcami wsi Suchy, jego tenuty, a to w sprawie uciążania kmieci, reguluje przytem różne ich powinności. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quia cum quererentur coram nobis coloni villae nostrae Szucha 1) ad castrum Radomiense pertinentis, quod magnificus Petrus de Dambrovicza terrarum Russiae palatinus ac Radomiensis Casimiriensisque noster capitaneus praeter eorum consuetudinem oneraret illos cura devehendi huc atque illuc ad bona sua hereditaria, cum tamen nulla alia devectio vulgo odwosz deberet illis mandari, quam quae fit ex villa Sucha ad bona nostra regalia, addentes insuper nonnullas querelas, nominatim vero de bobus ipsis a) per eundem magnificum palatinum ablatis ac de custodia in oppido Zwolyen2) laboribusque diurnis obeundis, ex adversoque praedictus magnificus Petrus de Dambrovicza palatinus respondisset se procuratori bonorum villae praedictae nunquam commisisse, ut praeter debitum devectionibus eosdem stringeret, bovesqueb) se ab illis auferri iussisse verum eo nomine, quod cum culpa omnibus esset obiecta [a] venatione furtiva ac prohibita nolle eos desistere, et quidemc), quod statuerunt laqueos, quibus a w tekście: sibi. b w tekscie: boves quod. c w tekscie: siquidem.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE XVI W. 77 capiebantur ferae, in nemoribus extensos, argumento tuisse, quos cum hoc no­mine omnes iuramentum praestitisse intellexissemus restareque duos, ad quos facti suspicio transferatur, decrevimus praesentibusque decernimus, ut ii, qui reperiuntur suspecti, ad solvendos boves illis, quibus nullo merito sunt adempti, compellantur. Volumus insuper, ut nulla alia devectione onerentur, quam quae ex villa Sucha fit ad bona nostra tantummodo regalia vicina. In laboribus vero obeundis ita se debent gerere: propterea, quod praedium Zwolyen oppidi, in quo labores obire solent, duabus miliaribus ab eorum villa distat, decernimus, ut cum diurnum laborem sunt obituri, semper pridie eius diei tempore vespertino aut noctu ad praedium veniant, cumque sol oriri coeperit, laborem ineant. Debebunt autem a labore dimitti tanto tempore ante solis occubitum, quantum illis sufficeret ad redeundum eadem die in domos suas. Volumus insuper ac decernimus, ut pro nostro et capitanei in Zwolyen adventu custodiam praestare sint astricti, hac nostra sententia mediante. Harum quibus sigillum nostrum est subappressum testimonio litrerarum. Datum in Kozienicze oppido feria quarta infra octavas Corporis Christi (3 czer­wca) anno domini MDLI, regni nostri 22. lohannes Oczieski R. P. vicecancellarius subscripsit. Relatio magnifici Iohannis Oczieski R. P. vicecancellarii, succamerarii et burgrabii Cracoviensis, Sandecensisque ac Olstinensis capitanei. Metr. kor. t. 80 k. 14: Decretum inter colonos villae Szucha ad castrum Radomiense pertinentis et magnificum Petram de Dambrowicza paiatinum terrarum Russiae generalem ac Radomiensis Casimiriensisque capitanei (sic) ratione certorum gravaminum et iniuriarum latum. l) Sucha wieś par., gm. Suskowola. pow. kozienicki. 2) Zwoleń dawniej miasteczko, pow. kozienicki. 65. Gdańsk, 21 lipca 1552 r. Król Zygmunt August odracza rozstrzygnięcie sporu między wsiami Libuszą i Krygiem a tenutaryuszem Janem Tarlą w kwestyi wymiaru ról. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis et singulis, quia nos causam et actionem, quae generoso Iohanni Tharlo. capitaneo nostro Pilznensi, cum subditis et incolis villarum nostrarum videlicet Libussa1) [et] Krigi 2) occasione emensurationis agrorum in praedictis villis nostris coram certis nosrris commissariis per nos ad id deputatis intercesserat motaque fuit ac vertebatur et quae per viam appellationis a decreto commissanorum nostrorum ex parte dictorum cmetonum de villis praefatis in commune interposita ad Majestatem Nostram ad diem et terminum hodiernum per limuationes generales omnium causarum hucusque continuata, devoluta et deducta est, ex certis et legitimis rationibus animum nostrum ad id moventibus tum et de consensu ambarum partium

STANISŁAW KUTRZEBA coram nobis hic legitime comparentium hinc post felicem nostrum Cracoviae adventum et ingressum, die ingressus excluso, ius utrique parti in toto ac per omnia salvum et in robore conservando, ad sex septimanas suspendimus et prorogamus et reiiciendam putavimus, prout praesentibus suspendimus et prorogamus et limitamus in eodem vigore, prout hodie fieri debuit, ubi partes ipsae habent ac habiturae sunt terminum iuxta ipsarum partium controversias, munimenta, appellationes totumque causae processum in suo tenore latius obloquentem, nullius partis iure laeso, immo integre conservato, adiicientes, quod praefati incolae villarum praedictarum nostrarum interea temporis, antequam inter capitaneum nostrum ipsosque de praemissis per nos non fuerit cognitum et ad vivum resecatum, labores, quos nobis vel eidem capitaneo nostro iuxta consuetudinem moremque diutius observatos obibant atque exercebant, eosdem et non alios obire et exercere ad hoc usque tem­pus debebunt atque tenebuntur. In quorum omnium fidem [etj testimonium sigillum praesentibus est subimpressum. Datum Gedani feria quinta ante festum divae Mariae Magdalenae (21 lipca) proxima anno domini millesimo quingentesimo quinquagesimo secundo, regni vero XXIII. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Libuszy i Kryga w grodzie bieckim dnia 18 sierpnia 1552 r. Castr. Biec. t. 12, str. 955—6. 1) Libusza wieś, pow. gorlicki. 2) Kryg wieś, pow. grybowski. 66. Gdańsk, 29 lipca 1552 r. Król Zygmunt August kasuje wyrok komisarzy, wydany w spo­rze o robocizny między mieszkańcami wsi Bynarowy a Janem Tarła tenutaryuszem, i utrzymuje ich przy robociźnie ośmiu dni rocznie we­dług dawnego przywileju. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Mazoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis et singulis, quia quemadmodum causa et actio inter generosum Iohannem Tharlo capitaneum nostrum Pilznensem tanquam actorem ab una et laboriosos cmetones et incolas villae nostrae Biennarowa1) ad capitaneatum Bieczensem pertinentis. tenutae praefati Iohannis Tharlo, conventos ex altera partibus coram certis nostris commissariis, quibus inter partes ipsas negotium de exercendis et obeundis laboribus nobis vel ipsi tenutario nostro debitis cognoscendum commiseramus, verteretur ac mota fuit, in qua quidem causa ipsi commissarii nostri dictorum incolarum nostrorum privilegiis, ipsis a praedecessoribus nostris concessis2), quibus se ab annualibus et quotidianis laboribus exemptos fuisse allegabant ac vigore eorum octo dies duntaxat quotannis, sex videlicet cum iumentis et pecoribus, duos vero pedestraliter et non plus nobis vel nostro capitaneo iaborare debere

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 79 comprobabant ac se circa illa conservari petebant, non attentis, ipsis incolis singulis hebdomadis quotannis unum diem laborare decreverunt atque iniunxerunt, quod quidem decretum ipsi incolae pro rato non suscipientes ab eodem ab Maiestatem Nostram appellaverunt et provocaverunt, ut de praemissis decretum praefatum necnon causae huiusmodi processus in suo tenore latius disponit. In termino itaque hodierno hucusque continuato, dum partes ipsae coram nobis legitime comparerent et terminum appellationis attentarent ac prosequerentur, nos actis omnibus per consiliarios nostros revisis ac debite intellectis insuperque privilegio praefatorum incolarum coram nobis exhibito examinato, sententiam sive decretum commissariorum nostrorum retractandum duximus, prout retractamus cassamusque per praesentes, ac eosdem incolas nostros iuxta privilegia ipsorum, ipsos non plus nobis et successoribus nostris ac capitaneo pro tempore existentibus laborare debere, quam privilegiis ipsorum est expressum, declarando, conservamus perpetue et in aevum hac nostra sententia diffinitiva mediante. Harum quibus sigillum nostrum est subimpressum testimonio litterarum. Datum Gedani feria sexta post festum sancti Iacobi apostoli proxima (29 lipca) anno domini milesimo quingentesimo quinquagesimo secundo, regni nostri vigesimo tertio. Relatio magnifici lohannis de Ocziessino regni Poloniae cancellarii, succamerarii, burgrabii nostri Cracoviensis, Sandeczensis Olstinensisque etc. capitanei. Iohannes Oczieski regni Poloniae cancellarius subscripsit. Oblatowany ten akt przez mieszkańców wsi Bynarowy w grodzie bieckim 14 kwietnia 1553 r. Castr. Biec. t. 12 str. 1074—1075. W transsumptach: króla Stefana z daty: Warszawa, 27 sty­cznia 1581 r. i Zygmunta III z daty: Kraków, 27 czerwca 1591 r., oblatowany w grodzie bieckim 4 lipca 1591 r. Castr. Biec. t. 28, str. 1378-1379. 1) Bynarowa wieś, pow. gorlicki. 2) Ob. nr. 7 i 40. 67. Siemiatycze, 26 grudnia 1554 r. Stanisława Tęczyńskiego dwie ugody co do danin i robocizn z poddanymi wsi: 1) Dubowy i Kłody, 2) Sowina(?). Stanisław grabia na Tenczynie, wojewoda Sendomirski, lubelski, bełzki, urzendowski, parczowski etc. starosta oznajmujem tem to naszem listem, komu należy wiedzieć, żeśmy postanowili z poddanemi 1. K. M. z Dubowa1), Kloda2), ku starostwu parczowskiemu 3) należące, iź przerzeczeni poddani winni będą płacić na każdy rok na święty Szymon Iudy gołego czynszu z półłanku dwie grzywnie i groszy dwanaście a kaczmarze po dwie grzy­wnie na rok a nic więcej, a sepny owies, kapłony i inne podatki winni będą na każdy rok wedle starego zwyczaju dać i też stacyą królewską. I też winni będą z każdego półłanku ośm dni na rok robić do Parczowa i jeden powóz do Kazimierza4) z dziesięcią korcy zboża a nic więcej. Gdzie my obiecujemy do żywota naszego nie wyciągać ich na więtszy czynsz i na inne wszelakie

80 STANISŁAW KUTRZEBA roboty, ale wedle tego przywileju we wszytkich rzeczach zachować. Stało się w Siemiatyczach w dzień św. Szczepana (26 grudnia) roku Bożego MDLIV. Idem manu propria subscripsit. Stanisław grabia na Thęczynie wojewoda Sendomirski, lubelski, bełski, urzendowski, parczowski etc. starosta oznajmujem tem to naszem listem, komu należy wiedzieć, iżeśmy postanowili z poddanemi I. K. M. [z] Schownina5) ku starostwu parczowskiemu należącemi, iź przerzeczeni poddani winni będą płacić na każdy rok gołego czynszu z półłanku dwie grzywnie i dwanaście groszy, osep, owies, kury i inne podatki wedle starego zwyczaju winni dać i też stacyą królewską i też winni do Parczowa robić ośm dni w rok i powoz do Kazimierza z dziesiącią korcy żyta z półłanku. Kaczmarze dwie kopie winni płacić, zagrodnicy po półtora złotego a nic więcej. Gdzie my obiecujemy do żywota naszego nie wyciągać ich na więtszy czynsz albo na wszelaką inną robotę, ale wedle tego przywileja we wszystkich rzeczach za­chować. Stało się w Siemiatyczach w dzień św. Szczepana (26 grudnia) roku bożego MDLIV. Idem manu propra subscripsit. Z transsumptu Zygmunta Augusta z daty: Krasnystaw 10 lipca 1558 r. Metr. kor. t. 91 k. 273 — 274: Confirmatio litterarum infra descriptarum pro parte incolarum villarum Dubowa, Kłoda et Schuwnina 1) Dubowa wieś, par. Biała, gm. Lubianka, pow. bialski. 2) Kłoda wieś, par. Piszczac, gm. Dobryń, pow. bialski. 3) Parczew miasteczko, pow. włodawski. 4) Kazimierz miasto nad Wisłą, pow. nowoaleksandryjski. 5) Może Sowin wieś, pow. włodawski. 68. Piotrków, 19 czerwca 1555 r. Król Zygmunt August określa wskutek skarg na ucisk robociznę mieszkańców wsi Klonowy, a to na jeden dzień w tygodniu z łanu. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc., quod cum venissent ad nos questum coloni villae nostrae Klionowa1) capitaneatus nostri Siradiensis de generoso Stanisjao de Tarnow castellano Zawichostensi et Siradiensi Ostrzessoviensique capitaneo, quod illos ad labores insolitos et intolerabiles adigeret, nos auditis utriusque partis propositis et responsis per curiae nostrae iuris peritos tale inter eos tulimus decretum, quod videlicet coloni praefatae villae Kiionowa diem unum laborare tenebuntur de quohbet laneo possesso in una septimana ea ratione, ut cum robora quaecumque tam pro necessitate castri Syradiensis quan; ad molendinum seratile ducent, a labore eiusdem diei septimanalis liberi esse debebunt. Ouod si vero temporis successu praefati coloni in fundo villae Klionowa vel in aliquo alio propinquo labore iussi fuerint laborare, tum ipsi coloni more aliarum villarum regiarum diem in se­ptimana laborare tenebuntur et erunt astricti temporibus perpetuis hac nostra sententia mediante. In cuius rei etc. Datum Piotrcoviae feria quarta infra

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 81 octavas Corporis Christi (19 czerwca) anno domini millesimo quingentesimo quinquasimo quinto, regni nostri yigesimo sexto, praesentibus... Metr. kor. t. 87 k. 4lv— 42: Decretum inter capitaneum Siradiensem et colonos villae Kloniowa. 1) Klonowa wieś par., gm. tamże, pow. sieradzki, 69. Warszawa, 30 listopada 1556 r. Król Zygmunt August rozstrzyga spór między mieszkańcami wsi Brzezinek a Janem Lezenskim, stolnikiem sandomierskim, w sprawie danin i robocizn i określa je dokładnie. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quod cum questi essent coram nobis incolae villae Brzezinki1) ad dapiferatum Sendomiriensem pertinentis esse se diversis iniuriis per generosum Iohannem Lezenski dapiferum Sendomiriensem affectos, nos auditis ipsorum colonorum per curiae nostrae iuris peritos propositionibus eiusmodi ac querelis, tum et ipsius lohannis Le­zenski responsis, ex controversiis eiusmodi partium ac ex sententia certorum consiliariorum nostrorum decernendum duximus, uti quidem decernimus praesentibus litteris nostris: et primo cum se ingentibus ac insuetis laboribus ultraque modum remotioribus ducturis opprimi quererentur, quod quidem ex recognitione dictorum colonorum cognovimus eos eiusmodi ducturas in sin­gulos annos certis frumentorum modiis redimere consuevisse, ne nos quidem necessitatem eiusmodi ab eis tollimus, immo ad ea praestanda eos obligatos reddimus. Labores vero eo modo eos obire volumus, quo alii coloni villarum nostrarum et ex praescripto statuti regni nostri et ex decretis in similibus per nos latis obire debent ac tenentur, ita scilicet, ut possessor lanei integri duos dies, dimidii vero unum singulis septimanis iuxta receptum morem laboret. Areama) praeterea, quam ipsum generosum Iohannem Lezenski sibi ademisse retulerunt, eam pecunia ut exolvat, statuimus. Sed et poenas de­cem marcarum a tribus colonis acceptas, a duobus ob non statuitionem fratrum in oppidum Zwolien 2) fugitivorum et [a] tertio ob certa verba in possessorem suum prolata, has restitui [per] possessorem iis, a quibus eas percepit, volumus ac decernimus. Contributionem vero frumentariam sep vulgariter dictam secundum mensuram antiquitus observatam, mellis vero iuxta consuetudinem in aliis bonis nostris regiis servari solitam possessorem villae Brze­zinki exigere volumus. Sed et in custodiis obeundis veterem morem et consuetudinem eos observare debere statuimus. Modum propinandae ac coquendae in villa dicta cervisiae interdictoque edicendum, ne coloni ipsi ad aliena molendina frumenta ad molendinum vehere praesumant, arbitrio possessoris permittimus. Exactionem vero humuli nullam prorsus ex eo tempore fieri volumus ac decernimus praesenti decreto nostro mediante. In cuius rei fidem a w tekscie: avenam. Archiwum Komisyi prawnicjej T. IX. 

STANISŁAW KUTRZEBA etc. Datum Varsseviae feria secunda post festum sanctae Catherinae (30 listo­pada) a. d. MDLVJ, regni nostri XXVII. Relatio reverendi lohannis Przerembski R. P. vicecancellarii et Gnesnensis, Cracoviensis, Vilnensis etc. praepositi. Metr. kor. t. 89 k. 73—74: Decretum inter generosum Iohannem Liezenski dapiferum Sendomiriensem et cmetones villae Brzezinki ad dapiferatum pertinentis. 1) Brzezinki wieś, par. i gm. Tczów, pow. kozienicki. 2) Zwoleń miasteczko, pow. kozienicki. 70. Piotrków, 4 stycznia 1558 r. Król Zygmunt August nakazuje Stanisławowi Bonarowi, staroście bieckiemu, wypuścić z więzienia czterech poddanych z Wójtowy, któ­rych uwięził za to, że sie wobec króla o krzywdy skarżyli na niego. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussoviae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Stanislao Bo­nar de Balicze capitaneo nostro Biecensi, fideli dilecto, in absentia illius vicecapitaneo, gratiam nostram. Generose fidelis dilecte. Expositum est nobis et legitime commonstrarum Fidelitatem Tuam villae nostrae colonos quatuor: Vittum Wainarowicz, Gregorium Klosz et Iacobum Windisz et Iohannem Broda propterea, quod suo et aliorum incolarum villae Woithowa1) nominibus de iniuriis sunt coram nobis questi, in vincula coniicere iussisse eosque in eis adhuc indigne detineri. Quod nos moleste ferentes, mandamus Fidelitati Tuae serio omnino habere volentes, ut mox visis praesentibus ipsos libere e vinculis dimittat, neque deinceps aliis hoc iniuriarum genus inferat, sed et erga praedictae villae incolas iuxta priores mandati nostri litteras se gerat2), pro gratia nostra aliter non factura. Datum Petricoviae quarta ianuarii anno domini millesimo quingentesimo quinquagesimo octavo, regni nostri vigesimo nono. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez woźnego ziemskiego Hieronima Limaka z Szerzyn i Bartłomieja Cromera mieszczanina bieckiego w grodzie bieckim 11 stycznia 1559 r. Castr. Biec. t. 14 str. 169—170. 1) Wójtowa wieś, pow. gorlicki. 2) Ob. nr. 59. 71. Piotrków, 19 listopada 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi, staroście bieckiemu, pociągać mieszkańców wsi Wójtowy do niezwyczajnych ro­bocizn i danin. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Stanislao Bonar de Balicze capitaneo Biecensi, fideli dilecto, gratiam nostram regiam. Generose

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 83 fidelis dilecte. Queruntur nobis graviter et cum lacrimis subditi nostri villae Woythowa1) praefecturae Fidelitatis Tuae, quod Fidelitas Tua eosdem ad labores praediales quotidie obeundos, etiam dierum festorum rationem non habendo, cogit a singulisque eorum per duos gallos, caponem, anserem ac per corum seu modium avenae necnon ab omnibus bovem valoris quatuor fiorenorum et viginti duorum grossorum contra decretum nostrum2) et liber­tatem illorum nomine nuptialium violenter recepit pro custodiisque unius quartualis anni septem fertones pecuniae ab eisdem extorsit, pisum et alia legumina sua propria illis invitis et reluctantibus vendit, pretiumque iuxta arbitrium et voluntatem suam ipsis imponit et statuit, vecturis longinquis et frequentibus ad bona sua propria hereditaria, ad quas obeundas non tenentur, illos afficit aliisque oppressionibus et gravaminibus eosdem premit, prout id ex supplici illorum libello nobis est expositum. Quod si ita est, indigne id a Fidelitate Tua in subditos nostros fieri censemus, quapropter eidem mandamus, ut praefatos subditos nostros in exercendis laboribus septimanalibus, tum et in custodiis ac vecturis obeundis iuxta veterem morem et consuetudinem conservet nihilque in eos novi et inusitati statuat, praeterea pro eis­dem rebus nomine nuptialium receptis ipsis satisfaciat ac eandem pecuniam ratione custodiarum violenter receptam restituat nec deinceps ullam occasionem de se iuste querendi apud nos illis praebeat. Alias si se Fidelitas Tua in praemissis gravatum senserit, extunc eidem mandamus, ut coram nobis et iudicio nostro feria secunda post festum Purificationis Mariae proxima (6 lu­tego) Petricoviae, vel ubi protunc cum curia nostra feliciter constituemur, peremptorie compareat, rationes iustas et legitimas, cur et quare praemisssa fieri non debeant, allegatura, pro gratia nostra et debito suo aliter non factura. Datum Piothrkowiae XIX novembris anno domini MDLVI1I, regni vero nostri XXIX. Ad mandatum Sacrae Maiestatis Regiae proprium. Oblatowany ten akt przez Jerzego Stanka i Wacława Krudnara poddanych wsi Wójtowy, w grodzie sądeckim 21 grudnia 1558 r. Castr. Sand. t. 8, str. 130—131, oraz (z datą 18 listopada) przez Stanisława Kossekacza, woźnego ziemskiego, i Michała Strachoczkiego, mieszczanina bieckiego, w imieniu wsi Wójtowy w grodzie bieckim 3 grudnia 1558 r. Castr. Biec. t. 14, str. 94—95. 1) Wójtowa wieś, pow. gorlicki. 2) Ob. nr. 59. 72. Piotrków, 16 grudnia 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi uciążać ponad zwyczaj robociznami i daninami mieszkańców wsi Harklowy i Głębokiej. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae dominus et heres. Generoso Stanislao Bonar de Halicze capitaneo nostro Biecensi, fideli nobis dilecto, in absentia illius vicecapitaneo, gratiam nostram regiam. Generose fidelis dilecte. Oueruntur nobis 6*

84 STANISŁAW KUTRZEBA subditi nostri, incolae villarum Harthliowa 1) et Glemboka 2) capitaneatus Biecensis, praefecturae Fidelitatis Tuae, se ad laborandum ultra dies antiquitus debitos cogi, frumento scaphas onerare, ad subministrandas vecturas longinquas et custodias indebitas astringi, antea vero loco praefatarum custodiarum a singulis eorum per grossos duodecim extorsisse dicitur, ac certo tempore praedicti incolae duos boves, capones et per duos coros avenae singuli Fidelitati Tuae dare coacti sunt, factores etiam Fidelitatis Tuae ab eis exactionem pecuniariam absque causa exigere aliisque iniuriis et angariis eosdem opprimere dicuntur atque ob id pene ad extremam egestatem se esse redactos asserunt. Quae res, si ita est, cum praeiudicio ipsorum coniuncta esset. Quare mandamus Fidelitati Tuae serio omnino habere volentes, ne eos deinceps ad laborandum, vecturas et custodias aliaque onera, ad quae non sunt obligati, adigat nec quicquam ab eis ultra debitum ipsorum exigere et extorquere praesumat, pisces vero, quos Fidelitas Tua ab eis accepisse dicitur, et omnia ab eis indebite exacta et ablata restituat. Et quia verentur idem sub­diti nostri, ne hoc nomine incarcerentur, quod ad nos de iniuriis suis questum venerunt, mandamus Fidelitati Tuae, ne eos incarceret nec quicquam duri in eos statuat, liberum enim volumus subditis nostris ad nos de iniuriis suis questum venire, pro gratia nostra aliter non factura. Datum Petricoviae die XVI decembris anno domini MDLVIII, regni nostri XXIX. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez Jakuba Szmorowicza z Harklowy i Alberta Chelpę z Głębokiej imieniem tychże wsi w grodzie sądeckim 3 stycznia 1559 r. Castr. Sand. t. 8, str. 169—170. 1) Harklowa wieś pow. nowotarski. 2) Głęboka wieś, par. Harklowa, pow. jasielski. 73. Piotrków, 19 grudnia 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi, staroście bieckiemu, uciążać robociznami i daninami mieszkańców wsi Bystry, którzy robocizny dają tylko sześć dni na rok. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Stanislao Bonar a Balicze capitaneo nostro Biecensi, fideli nobis dilecto, in absentia illius vicecapitaneo, gratiam nostram regiam. Generose fidelis dilecte. Ex supplicatione, quam nobis incolae villae Bystra 1) exhibuerunt, accepimus, quod eos Fidelitas Tua seu factor illius ad insolitos labores cogat, quos singulis diebus in septimana ab eis exigit, cum non amplius, quam sex dies in anno antiquitus laborabant, poenas pecuniarias in eos statuit extorquetque, verberibus gravibus et intolerabilibus eos afficit, ad subministrandas vecturas et custodias insolitas ferendas adigit atque unum bovem, capones, anseres et alias contributiones

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 85 indebitas certo tempore conferri et dari sibi iussit ac aliis iniuriis et angariis eos opprimit. Quae res, si ita est, cum praeiudicio ipsorum coniuncta esset. Ouare mandamus Fidelitati Tuae, ne villae praedictae incolas ad insolitos labores, vecturas et custodias indebitas cogat cogive permittat neque poenas pecuniarias ab eis praeter ius et aequum exigere praecipiat nec quicquam insoliti in eos statuere iubeat et ea, quae sunt ab eis indebite exacta et ablata, restituat neque solum ipsa ab opprimendis subditis abstineat, sed et a potentiorum iniuriis inferendis eosdem tueat et defendat. Ceterum accepimus generosum Nicolaum Iordan certam bonorum nostrorum partem ademisse et in fundo eorundem cmetones suos locasse; mandamus eidem, ne bona nostra a quoquam adimi patiatur ac pro eisdem ex debito officii sui agat, alias pro gratia nostra non factura. Datum Petricoviae die XIX decembris anno domini MD LVIII, regni vero nostri XXIX. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez Jana Prissaka i Piotra Żele poddanych wsi Bystry w grodzie sądeckim 6 stycznia 1559 r. Castr. Sand. t. 8, str. 174 — 175. 1) Bystra wieś, pow. gorlicki. 74. Kraków, 1 marca 1559 r. Król Zygmunt August zakazuje Janowi Strzezowskiemu tenuta- ryuszowi uciskać ponad miarę poddanych wsi królewskiej Jodłowy, gdyż według dekretu obowiązani są do robocizny tylko jednego dnia na tydzień i do podwód do trzech mil odległości. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Iohanni Strzezowski tenutario villae nostrae Iodlowa1), fideli nobis dilecto, gratiam nostram. Generose fidelis dilecte. Queruntur nobis graviter incolae villae nostrae Iodlowa se a Fidelitate Tua ad labores singulis diebus in septimana praestandos, vecturas longinquas subministrandas, tum quod eosdem equos eorum proprios, quando ei videtur, subministrare et pro libitu suo negotia sua disponere, cum unam diem in septimana laborare ac vecturas [in] distantia trium miliiarium obire nec equos subministrare iuxta decretum, quod nobis exhibuerunt2), teneantur, cogit. Insuper se praeter ius et aequum incarcerari ac diebus etiam sacris laborare compellit. Quo factum esse referunt, quod liberi ipso­rum in alienas ditiones migrare coacti sunt. Quae res si ita esset, cum prae­iudicio ipsorum coniuncta esset. Quare mandamus Fidelitati Tuae, ut in exigendis laboribus ac vecturis et equis subministrandis iuxta iura ipsorum eos­dem conservet et ab incarceratione ipsorum praeter ius et aequum se absti­neat. Ouod si vero aliquos labores eis obire contigerit, extunc id ad rationem dierum septimanaHum computetur neque illis deinceps occasionem querendi de se praebeat. Pro gratia nostra secus non factura. Datum Cracoviae die

STANISŁAW KUTRZEBA prima martii anno domini milłesimo quingentesimo quinquagesimo nono, regni vero nostri anno trigesimo. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Z obiaty, podanej do grodu bieckiego 9 marca 1559 r. Castr. Biec. t. 14, str. 237. 2) Jodłowa dziś miasteczko, pow. pilzneński. 3) Ob. nr. 35. 75. Kraków, 4 kwietnia 1559 r. Król Zygmunt August określa wskutek skarg na tenutaryusza Mikołaja Cikowskiego wymiar robocizny poddanych wsi królewskiej Prusieka na dwa dni w tygodniu z łanu, a jeden dzień z półłanka. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Generoso Nicolao Czikowski castellano Zarnoviensi et capitaneo nostro Sanocensi, fideli nobis dilecto, in absentia ilłius vicecapitaneo, gratiam nostram. Generose fidelis dilecte. Questi sunt nobis subditi nostri villae Prussiek l), incolae capitaneatus Sanocensis, praefecturae Fidelitatis Tuae. se a Fidelitate Tua ad labores ultra debitum ipsorum cogi et compelli supplicaruntque nobis, ut eis provideremus. Nos itaque statuimus, ut praefati incolae de medio manso agri unam diem in septimana, de integro vero laneo duos dies labores quoscumque sibi designatos ferre et obire teneantur, ita tamen, quod eosdem labores propter longam loci distantiam, ubi laborare solent, a villa, in qua resident, non ab ipso ortu solis, sed eo praecedente post lapsum unius horae incipere et in occasu solis desistere requie meridiana interiecta erunt astricti. Quae praemissa omnia a Fidelitate Tua observari et manuteneri volumus et mandamus. Pro gratia nostra aliter non factura. Datum Cracoviae IV die aprilis anno domini MDLIX, regni vero nostri XXX. Ad mandatum Sacrae Regiae Maie­statis proprium. Z obiaty, podanej do grodu krakowskiego dnia 5 kwietnia 1559 r. Inscr. Castr. Crac. t. 78 str. 498—499. 1) Prusiek wieś, pow. sanocki. 76. Kraków, 3 maja 1559 r. Król Zygmunt August pozwala Mikołajowi Tarle, tenutaryuszowi dembowieckiemu, na jego zażalenie, by przed mieszczan dembowieckich oraz poddanych wsi królewskich Woli, Łazów, Zarzecza i Majscowy pociągnął do robocizny dwóch dni z łanu i podwód je­dnodniowych. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiae etc. dominus et heres. Generoso Ni-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 87 colao Tharlo de Sczekarzowicze vexillifero Sandomiriensi tenutarioque bonorum nostrorum oppidi Dembowiecz, fideli dilecto, gratiam nostram regiam. Generose fidelis dilecte. Perfertur ad nos suburbanos oppidi nostri Dembo-. wiecz1) ac villarum Volya2), Lazy3), Zarzecze 4) et Mascsowa 5) tenutae Fidelitatis Tuae recusare ad bona praediorum nostrorum labores simulque vecturas more aliorum subditorum nostrorum subire eoque fieri, quod commodis bonorum nostrorum multum decedat. Quare mandamus Fidelitati Tuae, ut incolas bonorum superius recensitorum de laneo uno duos dies in septimana, de medio vero laneo unum diem et sic deinceps quantitatis agrorum, quos idem coloni possident, ratione habita labores obire iubeat. Porro quod ad vecturas attinet, Fidelitas Tua non ad maiores vecturas cum frumentis aliisque rebus faciendas eos adigat, praeterquam ad eas, quae uno die in eundo et redeundo confici poterint. Quod si vero lanei commensurati non fuerint, volumus nihilominus, ut interim, priusquam commensuratio agrorum per commissarios nostros facietur, se a laboribus et vecturis prorsus non excipiant, sed iusta ratione habita quantitatis agrorum, quos possident, labores atque vecturas praestent. Factura Fidelitas Tua pro debito suo et gratia nostra. Datum Cracoviae die tertia maii anno domini MDLIX, regni nostri anno trigesimo. Ad mandatum Sacrae Maiestatis Regiae proprium. Z oblaty, podanej w grodzie bieckim dnia 5 kwietnia 1560 r. Castr. Biec. t. 14, str. 683. l) Dembowiec miasteczko, pow. jasielski. 2) Wola dembowiecka wieś, pow. jasielski. 3) Łazy wieś, pow. jasielski. 4) Zarzecze wieś, pow. jasielski. 5) Majscowa wieś, pow. jasielski. 77. Lwów, 17 grudnia 1561 r. Piotr Barzy, starosta lwowski, zamienia niektórym poddanym z Nawozu ich świadczenia na czynsze. Piotr Barzy z Bloznyc, kasztelan przemyslski, a lwowski i ziem ru­skich pospolity etc. starosta. Oznajmuiemy tym to niniejszym listem na­szym wszem wobec, komu tego wiedzieć będzie potrzeba, iż my, chcąc przyczynić pożytków Króla I. Mci w starostwie lwowskim, takeśmy po­stanowili z Aleksandrem poponem z Borszowych i Pawłem Iwanem Oniskiem i z Terentim Szidorowiczem z Nawozu1) poddanymi Króla I. Mci, iż ci to przerzeczeni pop i kmiecie, co wedle staradawnego zwyczaju dawali korzec miodu na zamek od łasa, to jest od barci, i od roli, tedy będą powinni da­wać i ich potomkowie ośm grzywien pieniędzy monety i liczby polskiej na każdy rok, a tych to ról, lasu i barci używać będą po staremu, a od robót będą wolni. A dla lepszej wiary i pewności pieczęć nasze przyłożyćeśmy ka­zali i ręką swą podpisali. Dan i pisan na zamku ruskim lwowskim we środę

STANISŁAW KUTRZEBA przed św. Tomaszem apostołem (17 grudnia) roku pańskiego tysiącznego pięćsetnego sześćdziesiątego pierwszego. Idem qui supra manu propra subscripsit. Z transsumptu Zygmunta Augusta z 4 kwietnia 1563 r. Metr. kor. t. 96 k. 83v—84v: Confirmatio litterarum per capitaneum Leopoliensem quibusdam villae Nawoss incolis super census constitutionem dataruna. 1) Nawoz wieś, par. i gm. Nielisz, pow. zamojski. 78. Piotrków, 3 marca 1563 r. Król Zygmunt August zakazuje Mikołajowi Tarle, tenutaryuszowi dembowieckicmu, uciskać robocizną mieszczan i przedmieszczan dembowieckich ponad normę, którą określił zwyczaj i dekret Zygmunta I. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lythuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae, Samogitiaeque etc. dominus et heres. Generoso Nicolao Tharlo vexillifero Sandomiriensi et oppidi nostri Dembowiecz 1) tenutario, fideli nostro dilecto, gratiam regiam. Generose fidelis dilecte. Venientes huc ad nos subditi nostri, Dembowiecz oppidi incolae, coram nobis iterum questi sunt, quod licet oppidani ipsi ad nullos alios labores quam ad refectionem obstaculi in fluvio Wisloka2) consistentis una cum suburbanis et ad fossae seu alvei emundationem cum eisdem suburbanis et villarum incolis ex antiqua consuetudine et praescriptione decreti per divum parentem nostrum eo in negotio lati et per nos confirmati3) teneantur, suburbanis praedictis ultra id obstrictis ad colendum hos agros, nempe medium laneum Kloszowski dictum et duas quartas, quarum altera Iendrzichowszka, altera Lechowszka vocatur, inter piscinam consistentem sub oppido et viam communi appellatione Dulębienska nuncupatam iacentes. Quos quidem agros idem suburbani asserunt se arare, semente Fidelitatis Tuae conseminare metereque ac in acervos conducere et perticas ad eos extruendos advehere necnon iuvamina alias thloky singulis annis bis praestare, quamvis illis sub eo tempore panis cum cerevisia non detur iuxta continentiam litterarum eiusdem decreti, nihilominus tamen se a Fidelitate Tua ad alia insueta et gravia onera ac quosvis labores eidem Fidelitati Tuae necessarios singulis fere diebus contra hoc ipsum decretum et in vim executionis illius mandati nostrorum4) ad Fidelitatem Tuam, ut asserunt, destinati cogi atque ob non tolerationem eiusmodia) laborum insolitorum duris carceribus et vinculis mancipari. Cuius mancipationis protestationes autenticas coram nobis produxerunt. Ouae omnia, si ita se haberent, iniqua et cum iniuria eorundem subditorum nostrorum convenit censeri aegreque et moleste ferimus, [quod] decreti eiusdem et mandatorum nullamb) Fidelitas Tua in re iudicata habere rationem. Itaque volumus et a w tekscie: eiusdem. b w tekscie: multa.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 89 denuo mandamus Fidelitati Tuae, ut praedictos oppidanos eum suburbanis oppidi nostri Dembowiecz in refectione obstaculi suprascripti et fossae seu alvei emundatione per ipsos oppidanos cum suburbanis et villarum incolis facienda, suburbanos insuper in laboribus tantum circa agros praefatos iuxta continentiam decreti praemissorum nomine subsecuti sustinendis conservet conservarique iubeat neque ipsos ad alios labores rusticos, quandoquidem ius civitatis in commune obtinent oneraque civilia more aliarum civitatum et oppidorum praestant, tollendos, quae dissertis verbis in eodem decreto nostro sunt expressae, mulctis aut carceribus adigat adigique patiatur, alioquin coram nobis Piotrcoviae, aut ubi tunc [eum] curia nostra feliciter constituti fuerimus, feria secunda post festum sanctorum Philippi et Iacobi apostolorum proxime fu­tura (3 maja) personaliter, legitime et peremptorie Fidelitas Tua compareat allegatura causas, quas habuerat, rationabiles, quam ob rem id facere non debeat. Pro gratia nostra secus ne fecerit. Datum Piotrcoviae feria quarta post dominicam Invocavit proxima (3 marca) anno domini MDLX1II, regni nostri XXXIV. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Z obiaty, podanej do grodu bieckiego 20 kwietnia 1503 r. Castr Biec. t. 17, str. 74. 1) Dembowiec miasteczko, pow. jasielski. 2) Wisłoka rzeka, dopływ Wisły z prawego brzegu. 3) Ob. nr. 55. 4) Ob. nr. 76. 79. Warszawa, 7 kwietnia 1564 r. Król Zygmunt August zakazuje Zofi Ocieskiej, tenutaryuszce, uciążać mieszkańców wsi Bynarowy. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Masoviaeque etc. dominus et heres. Magnificae Zophiae de Marschowicze, olim magnifici Iohannis de Oczieszino regni Poloniae cancellarii relictae, villae nostrae Bynnarowa1) in capitaneatu Biecensi tenutrici, sincere nobis dilectae, gratiam nostram regiam. Magnifica sincere nobis dilecta. Questi sunt nobis secundario graviter subditi nostri de villa praefata Binnarowa, quod praetextu pignoris duos equos ab eisdem receperis, iidem vero, cum ad eliberandum tam equos, quam subditos cum ministeriali Sinceritatem Tuam adierunt, eosdem in carceres curiae Scherzini 2) privata autoritate coniicere procurasti, ad onera insolita et labores citra aequum ac privilegia coram nobis exhibita, illis clementer a nobis concessa, vi adigit aliisque iniuriis ac praeiudiciis in dies gravari et opprimi videntur. Ouod vero cum non mediocri iactura subditorum eorundem aestimamus, Sinceritati Tuae mandamus, ut sese a praemissis abstineat incarceratosque et in hucusque detentos libere mittat, nullamque vim et iniuriam de cetero inferre audeat, eosdem circa iura in obeundis laboribus conservet nec occasionem querendi, cum id moleste ferimus, impost praebeat, pro gratia nostra Sinceritas Tua aliter non factura.

STANISŁAW KUTRZEBA Datum Warschawiae VII mensis aprilis anno domini MDLXIV, regni vero nostri XXXV. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez poddanych Bynarowy w grodzie bieckim 17 kwietnia 1564 r. Castr. Biec. t. 17. str. 97—98. 1) Szerzyny miasteczko, pow. jasielski. 80. Piotrków, 10 stycznia 1565 r. Król Zygmunt August zakazuje Hieronimowi Bużyńskiemu żądać większej robocizny od poddanych wsi Dupic jak dwa dni z łanu na tydzień, oraz innych niezwyczajnych świadczeń. Sigismundus Augustus etc. Significamus praesentibus litteris nostris quorum interest, quod cum quererentur nobis subditi et incolae nostri villae Dupicze1) ad oppidum Brzerznica 2) tenutae generosi Hieronymi Buzinski zupparii nostri Cracoviensis contra eundem praefectum suum seu potius illius vicesgerentem, quod scilicet eosdem subditos nostros villae Dupicze ad insolitos labores singulis diebus in qualibet septimana perferendos astringat, insuper ad vecturas lignorum ultra antiquam consuetudinem illos compellat, excubias denique seu custodias curiae nostrae in eodem oppido Brzeznicza, quas non nisi in adventu nostro seu capitanei nostri Brzezniczensis antiquitus obibant, singulis diebus illis demandet aliisque oneribus insolitis illos praegravet et afficiat; in contrarium generosus Hieronimus Buzinski tenutarius noster Brzeznicensis allegabat nihil quicquam novi et inusitati in eosdem sub­ditos nostros statuisse, sed iuxta veterem consuetudinem et inventarium descriptionis omnium proventuum tenutae suae Brzeznicensis in omnibus erga eosdem subditos nostros se conservari referebat; nos itaque cum consiliariis et iuris peritis curiae nostrae allegationibus et deductionibus eiusdem tenutarii nostri Brzeznicensis atque subditorum nostrorum villae Dupicze auditis et bene intellectis decernendum duximus. prout praesentibus decernimus, eosdem subditos nostros villae Dupicze in qualibet septimana non amplius nisi per unum diem ex medio laneo agri, ex integro vero laneo tantum duos dies per eundem tenutarium nostrum modernum et alios pro tempore existentes ad obeundos et perficiendos labores esse stringendos, quos dies septimanales in aliud tempus praefectus illorum transponere et transferre non debebit laboresque illorum non reservabit, scilicet eosdem singulis septimanis ab illis more aliarum vicinarum villarum nostrarum exiget, interea pro meridie hora scilicet meridiei integra pro sumendo cibo et pascendis iumentis illo­rum, et altera hora ante occasum solis a labore soluta et libera illis reservata. Ouantum vero vecturam lignorum, tum et vigilias seu custodias curiae in oppido Brzeznicza aliaque onera insolita attinet, decernimus eosdem sub­ditos nostros eiusmodi vecturis lignorum ineonsuetis et custodiis seu excubiis

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 91 nocturnis curiae nostrae aliisque oneribus exquisitis, quae antiquitus per łllo.s non praestabantur, praegravari et molestari non debere, sed iuxta antiquam consuetudinem et inventarium praenominatus tenutarius noster Brzeznicensis modernus et pro tempore existens erga eosdem subditos nostros sese gerere in praerogativisque illorum eosdem conservare et manutenere semper tenebitur et erit astrictus, nihil novi et inusitati in eosdem statuendo, hac nostra sententia mediante. In cuius rei fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Petricoviae feria quarta intra octavas Epiphaniarum (10 stycznia) proxima anno domini MDLX quinto, regni vero nostri XXXVI. Relatio magnifici Valentini Dembienski de Dembno R. P. cancellarii Lubomliensisque capitanei. Metr. kor. t. 99 k. 146—147: Decretum pro oppidanis Brzeznicensibus ratione laborum et aliorum onerum. 1) Dupice wieś, par. Brzeźnica, gm. Dworszowice, pow. noworadomski. 2) Brzeźnica dawniej miasto, pow. noworadomski. 81. Lublin, 26 czerwca 1566 r. Król Zygmunt August nakazuje wskutek skarg poddanych z Czajkowa, by ich nie zmuszano do większej robocizny, jak dwa dni z łanu na tydzień. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc., quod cum subditi nostri, incolae villae Czaikow l) ad capitaneatum Sandomiriensem pertinentis, coram nobis questi essent se ab administratoribus praedictae villae insolitis laboribus onerari metuereque, ne, si ad eos labores ferendos ulterius cogantur, ad summam deveniant egestatem, supplicassentque nobis, ut illis hac in parte clementia nostra regia prospicere dignaremur, nos prospectum illis esse voientes, inhaerentes statutis regni de ferendis per subditos nostros laboribus sancitis et laudatis, statuimus et decernimus, quod praefati villae Czaikow incolae non amplius quam duos dies singulis septimanis ex uno integro laneo, unum vero ex dimidio laneo laborare in praediis nostris tenebuntur, id quoque illis caventes, quod plerumque evenire solet, ne per administratorem vel factorem dies eiusmodi laborum, ad quos septimanatim vigore statuti et huius decreti nostri astricti erunt, ex una septimana in aliam differantur neve a brevioribus diebus in longiores reiiciantur, quod magnifico Iohanni Christophero comiti a Tarnow castellano Voinicensi et Sandomiriensi Striensique capitaneo et aliis pro tempore existentibus capitaneis Sandomiriensibus denunciamus et mandamus, ut dictos subditos nostros incolas villae Czaikow in ferendis laboribus iuxta praesens decretum nostrum conservent ab aliisque, quorum interest, conservari curent hac nostra sententia mediante. In cuius rei fidem etc. Datum Lublini in conventione regni generali die vigesima

STANISŁAW KUTRZEBA sexta iunii anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo sexto, regni vero nostri XXXVII. Metr. kor. t. 99 k. 324—324v: Conservatio incolarum villae Czaikow in solitis laboribus iuxta statutum regni. 1) Czajków wieś, par. Wiązownica, gm. Dąbroszyn, pow. sandomierski. 82. Lublin, 27 czerwca 1560 r. Król Zygmunt August nakazuje poddanym wsi Więzownicy da­wać robociznę po dwa dni z łanu na tydzień według zwyczaju, nie ośm dni na rok według przywileju króla Kazimierza. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quod subditi nostri, villae Wiezownicza1) incolae ad capitaneatum Sandomiriensem pertinentis, exhibuerunt coram nobis privilegium domini Casimiri praedecessoris nostri, quo praescriptum illis est, quomodo ferre labores in prediis nostris debeant. Quae praescriptio quoniam cum constitutionibus et statutis regni non convenit, nam in ea octo dierum labores singulis annis praescripti sunt, statutum vero sit, ut omnes subditi nostri et quilibet illorum singillatim ex integro manso agri dies duos, ex dimidio vero unum diem singulis septimanis in praediis et curiis nostris laborare teneantur, iamque passim in omnibus bonis mensae nostrae id observetur, ideo, ne diversus usus ferendorum laborum inter subditos nostros sit, statuimus et pronunciamus subditos nostros incolae Wiezownicza, quemadmodum aliarum villarum incolae, ferre debere labores iuxta statutum de integro videlicet manso duos dies, de medio vero unum diem in septimana, nec ad maiora onera illos adigi debere. Et quoniam ex eodem privilegio tenebantur idem incolae villae Wiezownicza ad reparandas piscinas, quoties necessitas postularet, ne hoc onere plus nimio onerati esse viderentur, demandatum esse duximus, prout demandamus praesentibus, ea ratione, quod iam non ipsi soli piscinas reparare erunt astricti, sed una cum aliis subditis nostris, incolis villarum eidem Wiezownicza vicinis. Iuxta quem modum labo­rum ferendorum per capitaneum Sendomiriensem modernum et alios pro tempore existentes conservari debebunt, quos nos quoque praesenti decreto nostro conservamus. In quorum fidem etc. Datum Lublini vigesima septima die iunii anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo sexto, regni nostri XXXVII. Relatio magnifici Valentini Dembinski R. P. cancellarii. Metr. kor. t 99 k. 330v: Decretum occasione laborum villae Wiezownica. 1) Więzownica wieś par., gm. Osiek, pow. sandomierski 83. Lublin, 22 stycznia 1569 r. Zygmunt August określa wskutek skarg ciężary wsi Łukowy, podnosząc przytem robociznę na dwa dni z łanu na tydzień.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 93 Zygmunt August etc. Oznajmujem wszem wobec, komu to wiedzieć na­leży, iż gdy się tu skarżeli przed nami poddani nasi ze wsi naszej Lukowej starostwa chełmskiego na szlachetnego Szczęsnego Lugowskiego, na ten czas sprawcę naszego starostwa tego, że je on na roboty nieznośne a ciężkie przy­musza, także powozami gwałtownemi one obciąża i insze krzywdy nieznośne onem czyni, na którą skargę iż tu przed nami stanął przerzeczony szlachetny Szczęsny Lugowski, takeśmy między nimi postanowili, jakoż tym dekretem naszym postanawiamy, aby ci to poddani nasi nie byli więcej powinni robić, tylko wedle pomiaru słusznego z łanu dwa dni w tydzień, a z pułłanku dzień jeden, a robotę mają poczynać od wschodu słońca aż do zachodu, a w po­łudnie mają mieć wedle zwyczaju odpoczynienie. Iż też się skarżyli, że na nich wyciągają po cztery korce owsa dannego, czegoby oni nie byli powinni da­wać, na co tento Szczęsny Ługowski powiedział, że tak zastał i tak jest opisano w rewizyi rewizorskiej, tedyż my tak rozkazali, aby to wszytko byli powinni czynić, co jest w rewizyi opisano. Ktemu iż skarżeli, iż im pobrał w ciąży kilka a dwadzieścia bydła, także suknie i insze rzeczy, rozkazaliśmy, aby im to wszytko było wrócono, gdy oni te cztery korce owsa, które są w rewizyi opisane, zupełnie dadzą. Co się tycze, ze się skarżyli o ciężkie powozy, tedy tak naleźliśmy, aby nie byli powinni powozów czynić, nadali siedmi mil do blisko przyległych miast, a dc jego dzierżaw aby nie ciągnęli. A iż sie też skarżyli, że od nich gwałtem biorą ostatki miodu, które zostawają od rączek, gdy miodową dań dawają, a przecie spisne od nich wycią­gają, tedyśmy tego zakazali, aby ani ostatków tych miodu ani spisnego tego nie byli dawać powinni okrom tego, ktoby to [z] swej dobry wolej chciał zo­stawić albo dać. Insze wszytkie rzeczy wedle opisania rewizorskiego czynić będą powinni. A dla świadectwa lepszego ten dekret pieczęcią naszą kaza­liśmy zapieczętować. Dan w Lublinie na sejmie walnym koronnym w sobotę pierwszą po świętej Agnieszce (22 stycznia) roku pańskiego 1569, panowania naszego 39. Relatio reverendi Francisci Craszinski R. P. vicecancellarii, praepositi Plocensis, Gnesnensis Cracoviensisque canonici. Metr. kor. t. 105 k. 8—8v: Decretum inter incolas viilae Lukowa et factorem capitaneatus Chelmensis. 1) Łukowa wieś, par. i gm. tamie, pow. biłgorajski. 84. Lublin, 8 marca 1569 r. Zygmunt August zatwierdza nową ordynacyą co do danin i ro­bocizn dla wsi Żukowa, wydaną za zgodą poddanych przez Jerzego Jazłowieckiego przy przejściu ich z prawa wołoskiego na ruskie. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quod nos ad intercessionem et promotionem magnifici Georgii lazlowieczki de Buczacz terrarum Po-

STANISŁAW KUTRZEBA doliae palatini ac Lubaczoviensis capitanei, sincere nobis dilecti, talem ordinationem et transactionem fecimus cum subditis nostris, incolis villae Zukow1) ad capitaneatum praefatum Lubaczoviensem2) pertinentis, occasione laborum, censuum, datiarum et quorumvis aliorum onerum nobis et serenissimis successoribus nostris regibus Poloniae in posterum praestandorum. Inprimis vero liberi atque immunes esse debebunt praefati incolae a quibusdam tributis seu datiis iuris et consuetudinis walachici antiquitus observatis, et primum a contributione seu datia verrium ad coquinam nostram seu capitanei nostri singulis annis praestari solitorum necnon a contributione rogowe de singulis pecoribus cornutis et suibus exigi solita; Similiter ab exactione tributi post demortuum incolam, patrem iamilias seu hospitem domus, ad arcem no­stram conferri soliti; et a tributo equi quolibet tertio anno per ipsos incolas nobis solvi solitis; Similiter a contributione stationis vulgo appellata et antiquitus ab illis exigi solita. Ab iis omnibus liberi et immunes perpetuo in futurum esse debebunt. Nobis autem et serenissimis successoribus nostris haec infrascripta praestabunt ex praescripto et consuetudine iuris ruthenici, in quod praedictos incolas transseribimus. Inprimis ex singulis quartis agri integri lanei sex grossos et avenae corum unum, ova quinque, gallum unum, fumalium more antiquitus recepto tres grossos a quolibet domo et nomine caseorum ac cincturarum alias popręgi quilibet incolarum seu pater familias ex domo sua quinque grossos annuatim contribuet. Item singulis septimanis ex quolibet integro laneo quilibet incola duos dies et ex dimidio laneo unum diem ad arcem, curiam aut praedium quodcunque nostrum ex eadem praefectura, quocunque obvertentur, praestabunt ita, ut ad obeundos huiusmodi labores in ortu solis in locis laboribus huiusmodi destinatis compareant, pomeridiano tempore conquiescant per horam, ante occasum vero solis per horam a labore discedent. Verum ad reparanda et munienda sua mellificia, quando tempus id postulaverit, quatuor septimanas singulis septimanis liberas habebunt, quibus a laboribus istis septimanatim illis praescriptis immu­nes erunt, sicut et antea fuerunt, ut et suae et nostrae rei, quae ex melliflciis ipsis locuples est, prospiciant. Ouoties etiam necessitas postulaverit, excubias in arce nostra iussi agent et per illud tempus ab aliis laboribus im­munes esse debebunt. In diluvio et inundatione aquarum ad piscinas nostras sibi viciniores [pro] auxilio ferendo et damno nostro praecavendo praesto semper esse debebunt. Similiter venatum ad capiendas feras cum retiis, quoties iussi fuerint, prodibunt et suas stationes, in quibus dispositi fuerint, diligenter obibunt. Quilibet etiam colonorum memoratorum ex domibus suis ternas arbores seu trabes aedificio aptas in usum et reparationem arcis nostrae Lubaczoviensis per annum devehent et praeterea ornnes alias utilitates et commoda antiquo usu recepta nobis praestabunt, quae hic non sunt specificata. In quibus omnibus et singulis superius descriptis tam oneribus et laboribus implendis, quam etiam censibus, tributis et pensionibus

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 95 nobis ac loco nostro capitaneis nostris Lubaczoviensibus pro tempore existentibus persolvendis praedicti incolae villae Zukow faciles prompti, et expediti semper esse debebunt sub poena arbitrio capitanei aut eius vicecapitanei ratione excessus et inoboedientiae illis imponenda, decernentes omnia et singula superius descripta et inter memoratum palatinum capitaneumque nostrum Lubaczoviensem ac dictos incolas Lukovienses de mutuo utriusque partis consensu conventa atque constituta robur debitae suae firmitatis obtinere semper debere. Harum testimonio etc. Datum Lublini in conventione generali Lublinensi octava martii anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo nono, regni vero nostri XXXIX. Relatio magnifici Valentini Dembienski de Dembiani regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 101 k. 277—278v: Constitutio laborum ac aliarum datiarum incolarum villae nostrae Zukow. 1) Żuków wieś, gm. Miączyn, par. Skierbieszów, pow. hrubieszowski. 2) Lubaczów miasteczko, pow. cieszanowski. 85. Lublin, 20 kwietnia 1569 r. Król Zygmunt August zatwierdza ordynacyę co do danin i ro­bocizn, nadaną wsi Laszki przez administratorów tenuty przemyskiej. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc, quod cum retulissent nobis generosi Andreas Owadowski aulicus noster et Nicolaus Łączinski thesauri nostri servitor, administratores bonorum nostrorum capitaneatus Premisliensis, nomine incolarum villae nostrae Laszkil) ad curiam nostram regalem Moscicensem2) pertinentis eos a multis annis onera podwodarum et reliqua servitia curiae nostrae praefatae Moscicensis sustinere solitos fuisse, sed quoniam eiusmodi onera podwodarum ante annos aliquot ex certis rationibus in oppidum nostrum Moscziska sunt transposita, ideo idem administratores nostri commoda et utilitates nostras capitaneatus nostri praefati promovere volentes, in locum eiusmodi podwodarum et servitiorum, quae antea obire solebant, eas infrascriptas datias, exactiones et onera per eosdem incolas ad curiam nostram Mosczicensem dandum et conferendum sustinendumque sanciverunt et constituerunt, quod videlicet memorati incolae villae Liaszki omnes et singuli tenebuntur eruntque obligati quotannis perpetuis temporibus ad curiam nostram Mosczicensem labores ipsi soli pedestres, et non aliter, in aestate duntaxat octo dierum subire atque censum ex quolibet medio laneo agri per quatuor marcas, ex quartis vero partibus laneorum agrorum per duas marcas pecuniae communis, monetae et numeri regni nostri conferre atque dare; praeterea omnes in universum incolae praefati ad eandem cu­riam nostram Similiter quotannis novem tunnas integras vulgariter kłod nuncupatas avenae ac decem octo gallos pro singulis festis divi Martini confessoris dare et conferre tenebuntur, ceterum ad ulla alia onera et exactiones

96 STANISŁAW KUTRZEBA ducturasque seu vectiones quocunque nomine et cognomine appellatas sustinendas et obeundas minime tenebuntur nec erunt obligati, praeterquam quae mellificia iuxta veterem consuetudinem ad curiam eandem Mosczicensem una cum aliis datiis memoratis pro tempore suprascripto dare conferreque tene­buntur, prout ea omnia in regestris inventariorum capitaneatus eiusdem coram nobis per eosdem administratores exhibitis continentur. Proinde nos animadvertentes eas datias et exactiones esse iustas aequitatique consentaneas necnon curiae nostrae Mosczicensi utiles et commodas, eandem constitutionem per eos ipsos administratores bonorum capitaneatus nostri PremisIiensis legitime factam in regestrisque inventariorum coram nobis exhibitorum contentam, ratam, gratam et firmam habemus, decernentes eam robur debitae et perpetuae firmitatis obtinere debere. Quod ad universorum et singulorum capitaneorum tenutarum Premisliensis ac Mosczicensis eorumque loca tenentium, praesentium et pro tempore existentium, notitiam deducentes mandamus, ne memoratos incolas villae nostrae Liaszki ad alia maiora onera, exactiones datiasque sustinendas et conferendas amplius cogant nec astringant, sed eos iuxta praescriptum praesentium litterarum et inventariorum per nos confirmatorum omnino conservent ab aliisque conservari curent, alioquin quicquid in contrarium fecerint, id nullius roboris et momenti esse volumus et pronunciamus. In cuius rei fidem etc. Datum Lublini in conventu regni generali die vigesima mensis aprilis anno domini 1569, regni nostri 40. Yalentinus Dembienski R. P. cancellarius subscripsit. Relatio magnifici Valentini Dembienski de Dąbiany regni Poloniae cancellarii. Metr. kor. t. 101 k. 4I4V—4I5V: Privilegium super datias et exactiones incolis villae Laszki concessum. 1) Laszki wieś, pow. mościski. 2) Mościska miasto powiatowe w Galicyi. 86. Lublin, 3 maja 1569 r. Król Zygmunt August określa, z powodu skarg królewskich pod­danych z Łopani na Zofię Ocieską o ucisk, ich powinności, zwłaszcza co do robocizny. Zygmunt August z bożej łaski król polski, wielki ksiądz litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki etc. pan i dziedzic. Oznajmujemy wszem wobec komu to wiedzieć należy, iź gdy tu przyszli do nas poddani nasi ze wsi Lopunia1), przedmieścia wojnickiego, skarżąc się na wielmożną Zofią z Marszowic, niegdy wielmożnego Jana Ocieskiego kanclerza naszego koronnego małżonkę, na ten czas przy nas będącą, albo barziej na urzędniki jej, że je do robót cięż­kich i niepowinnych przymuszają przeciwko zwyczajowi dawnemu i prawu pospolitemu, to jest, że im każą robić na każdy dzień, dzień w dzień, bez

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 97 przestanku, do inszego folwarku jej własnego, a nie naszego, a iż im też dla­tego, iż nie chodzą do folwarku jej własnego robić, woły i konie w ciąży biorą i do więzienia sadzają, dlatego iżby pocztya) z nich brali; także się też skarżyli, że je na wielkie podróże wdają nie na nasze potrzeby, ale na swoje własne, i muszą jeździć tam, kędy im każą, by też i najdali, a iż też dawają pieniądze za kury i za owies, to jest szesnaście złotych, nad obyczaj staradawny; i o obronę od inszych sąsiad także się też skarżyli, że ich nie chcą bronić ani o nie mówić. Na którą skargę ich, gdy tu przed nami sta­nęła ta to wielmożna Zofia z Marszowic, my przysłuchawszy z obu stron tej sprawy, takeśmy między niemi naleźli i postanowili, jakoż tem listem naszym postanawiamy i najdujemy, aby ci to poddani nasi wedle statutu pospolitego koronnego z łanu całego dwa dni w tydzień, a z półwłoczka dzień jeden do folwarku naszego własnego robili, a nie mają ich ciągnąć na roboty, tak kmieci, jako i zagrodników albo też komorników, nigdzie indzi, jedno do folwarku naszego własnego. Wszakże aby na robotę wychodzili od wschodu słońca a robili aż do zachodu, a w południe odpocznienie bydłu i sobie wedle pospolitego zwyczaju mieć mają. Co się tycze o podróże, tedy tak najdujemy, że wedle staradawnego zwyczaju po sól i po inne potrzeby jeździć mają telko na nasze potrzeby do naszych imion albo folwarków, a nie gdzie indzi. Co się tycze około dawania pieniędzy za kury i za owies, tedyśmy tak postanowili, że postaremu kury i owies dawać mają, a nie pieniądze. Rozkazujemy też, aby im to było wrócono, cokolwiek im w ciąży pobrano, i co im popsowano, aby im było nagrodzono i wrócono. Także też rozkazu­jemy, aby ci to poddani nasi mieli wolnie wyganiania dla bydł swoich, jako przedtym miewali. A iż sie też skarżą, że dla tego urzędnicy je sadzają i biją, że do nas na skargę się uciekają, tedy tego zakazujemy, aby ich o to nie sadzono, ani im ciężkości żadnej o to nie czyniono, gdyż to żadnemu na­szemu poddanemu nie ma być broniono. A w inszych wszytkich rzeczach zachowani być mają wedle staradawnego zwyczaju i od wszelkich krzywd, któreby mieli od przyległych sąsiad, bronieni być mają. A na świadectwo tego pieczęć naszą przycisnąćeśmy kazali. Dan w Lublinie, dnia trzeciego miesiąca maja, roku bożego MDLXIX a panowania naszego czterdziestego. Relacya księdza Franciszka Craszinskiego, podkanclerzego koronnego i pro­boszcza płockiego. Stanislaus Osszowski referendarius Regiae Maiestatis subscripsit. Z obiaty, podanej do grodu krakowskiego 21 lipca 1509 roku przez Wojciecha Woliaka, poddanego z Łopani. Incr. Castr. Crac. t. 98 str. 338—341. 1) Łopań wieś tuż pod Wojniczem, pow. brzeski. 87. Lublin, 14 maja 1569 r. Król Zygmunt August nakazuje Andrzejowi Gnoińskiemu, sta- a w tekscie: podsthy. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IX. 7

STANISŁAW KUTRZEBA roście nowomiejskiemu korczyńskiemu, by w stosunku do mieszkań­ców wsi Czubrowic przestrzegał postanowienia Zygmunta I z r. 1521, którem tenże zamienił robocizny na czynsz. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lythwaniae, Russiae, Prussiae, Mazoviae Samogitiaeque etc. dominus et heres. Generoso Andreae Gnoienski capitaneo nostro Novae civitatis Corczin, fideli dilectc, gratiam nostram regiam. Generose, fidelis noster dilecte. Questi sunt coram nobis incolae villae nostrae Czubrowicze1) ad oppidum Zarnowiecz2) pertinentis super Fidelitatem Tuam, quod eadem contra constitutionem divi olim parentis nostri Cracoviae in anno domini millesimo quingentesimo vigesimo primo 3) cum ipsis incolis ratione laboris septimanalis factam et per Fidelitatem Tuam eiusque antecessores hucusque conservatam nuper coepit eos cogere ad labores septimanales praeter ius et aequum ac contra antiquam conservationem eorum, cum ipsi ex compositione ipsius divi parentis nostri non teneantur labores ipsos, tantummodo certam pensionem pecuniarum, videlicet singuli singulos quindecim grossos quotannis circa solutionem censuum annuorum praestare ac persolvere, supplicaveruntque nobis sibi hac in parte de remedio aequitatis ac iustitiae provideri. Quare nos considerantes ipsos incolas in usu ac possessione ipsarum litterarum compositionis sive constitutionis divi parentis nostri hucusque pacifice a Fidelitate Tua et ab antecessoribus eiusdem esse conservatos nolentesque eandem ordinationem parentis nostri irritam vel inanem esse, serio Fidelitati Tuae mandamus, ut cum praesentibus eo nomine per ipsos incolas subditos nostros requisita fuerit, eosdem iuxta ipsam compositionem divi parentis nostri conservet, manuteneat ac defendat conservarique, manuteneri ac defendi ab aliis, quorum interest, curet nec ordinationes divi parentis ipsius in dubium vel irritas facere praesumat, ita, quomodo ea de re deinceps coram nobis conquerendi non habeant necesse, factura Fideiitas Tua pro gratia nostra. Datum Lublini in conventu generali regni XIV die mensis maii anno domini MDLXIX, regni vero nostri XL. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt przez Walentego Frączka, poddanego wsi Czubrowic w grodzie krakow­skim 26 maja 1569 r. Inscr. Castr. Crac. t. 100, str. 168—169. 1) Czubrowice wieś, gm. Rabsztyn, par. Racławice, pow. olkuski. 2) Żarnowiec, dawniej miasteczko, pow. olkuski. 3) Ob. nr. 14. 88. Lublin, 23 czerwca 1569 r. Król Zygmunt August znosi wskutek skarg na tenutaryusza ojcowskiego Stanisława Płazę różne nieprawnie przez wsie królewskie Jerzmanowice i Gołkowice ponoszone ciężary, zastrzega przytem, iż nie wolno od nich żądać robocizny, jak długo za nią płacą czynsz.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 99 Zygmunt August z łaski bożej król polski, wielkie książę litewskie, ruskie, pruskie, mazowieckie, żmudzkie etc, pan i dziedzic. Oznajmujemy tym listem naszym, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli do nas pod­dani nasi ze dwu wsi z Irzmanowic1) i Gołckowic2), do starostwa naszego ojcowskiego3) należących, skarżąc się na urodzonego Stanisława Płazę, sta­rostę naszego ojcowskiego 3), dzierżawcę swego, iż [je] do robót ciężkich i niepowinnych przeciwko zwyczajowi dawnemu i prawu pospolitemu przymusza i na każdy dzień w tydzień je od nich wyciąga, a jednak przecie imo to namni z nich za roboty po półtory grzywny z łanu na każdy rok bierze, także i grodzą, której nie powinni byli grodzić, tylko za dzień, na nie pod­bił, także iż ich od postronnych sąsiad z urzędu swego bronić nie chce i winy z nich niesłusznie bierze, na którą skargę tych to poddanych naszych iż tu przed nami stanął ten to wyżej pomieniony Stanisław Płaza, starosta nasz ojcowski, takeśmy między nimi postanowili i tym listem naszym posta­nawiamy, aby tych poddanych naszych dotąd na dniowe roboty ich nie wy­ciągano, póki najem z nich brać będą, a na jednym z tego przestawano. A jeśliby więc kiedy tam na gruncie tym folwark być miał, a robót dnio­wych było potrzeba do tego folwarku, aby z nich najmów nie brano, a na roboty też dniowe aby nad statut i prawo pospolite, to jest nad dwa dni z łanu a nad dzień z półłanku, aby ich nie wyciągniono. Rozkazujemy temu wyżej pomienionemu dzierżawcy ich, aby onych od krzywd wszelakich bro­nił. Także win niesłusznych aby od nich nie brał i urzędnikom brać zakazał. Sep także zbożem a nie piniądzmi wedle zwyczaju starego miarą i korcem starodawnym na święty Marcin dawać będą powinni. Skarżyli sie ptasznicy z tychże wsi wyżej pomienionych, że z nich winy biorą, kiedy który z nich złowić albo dostać ptaków nie może; tedy my tego zakazujemy, aby to nie bywało, ani ich do tego przymuszano. Skarżeli sie też, że od nich dziesięcinę tenże starosta pieniędzmi odkupuje u księdza, którą oni pierwej odkupowali; tedy my tak najdujemy około dziesięciny, aby wedle starego zwyczaju byli zachowani. Skarżeli się też, że od nich tenże dzierżawca ich wziął poboru trzynaście złotych, a oni tak wiele dać byli niepowinni. Tedy tak najdujemy i rozkazujemy, aby to wszystko, coby od nich nad wzwyż było wzięto, przy­wrócono im było. Skarżeli sie też na podstarościego albo urzędnika jego, iż gdy po śniegu ślad zajęczy znajdzie, a tymto poddanym naszym ślad ukaże i zająca onego szukać i łowić każe, tedy jeśli go nie najdą i nie dostaną winę z nich po groszy dwanaście za to bierze; tedy my tego zakazujemy, aby to nie bywało, żeby ich na tak niepodobne rzeczy nie wyciągano ani przymuszano. A starosta nasz z urzędnikiem albo podstarościm sprawiedliwość o to i o insze krzywdy wszytkie tym poddanym naszym, o któreby sie skar­żyli, powinien będzie uczynić, i jeśliby z którego winę jaką wziął, zasię aby przywrócić rozkazał, a dlatego też, iż tu do nas na skargi chodzili, aby nie sadzał, ani winami żadnemi karał, gdyż to wolno ma być każdemu podda- 7*

STANISŁAW KUTRZEBA nemu naszemu w krzywdach swych do nas się uciekać. A w innych rzeczach wszytkich mają być wedle zwyczaju starodawnego zachowani. A dla lepszej wiary i świadectwa ten list nasz i pieczęcią naszą zapieczętowaćeśmy rozka­zali. Dan w Lublinie na sejmie walnym koronnym we środę przed św. Janem Chrzcicielem (28 czerwca) roku pańskiego MDLXIX a panowania naszego roku XL. Relatio reverendi Krasiński praepositi Plocensis, Gnesnensis, Cracoviensis canonici et regni Poloniae vicecancellarii. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Z transsumptu Jana Kazimierza z daty: Kraków, l8 lutego 1649 r., oblatowanego dnia 3 sierpnia 1649 r. w grodzie krakowskim przez Adama Pogana i Wawrzyńca Siudego, poddanych, z Jerzmanowic w imieniu tejże wsi i Gołkowic. Rei. Castr. Crac. t. 76, str. 1474—1476. 1) Jerzmanowice wieś par., gm. Ojców, pow. olkuski. 2) Gołkowice wieś, par. Sułoszów, gm. Jerzmanowice, pow. olkuski. 3) Ojców wieś, par. Smardzewice, gm. Cianowice, pow. olkuski. 89. Lublin, 12 lipca 1569 r. Król Zygmunt August nakazuje Andrzejowi Gnoińskiemu, sta­roście nowomiejskiemu korczyńskiemu, przestrzegać w stosunku do mieszkańców Czubrowic postanowienia Zygmunta I z r. 1521, któ­rem im robociznę na czynsze zamieniono, i wogóle ich nie uciskać. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Mazoviae Samogitiaeque etc. dominus et heres. Generoso Andreae Gnoinski capitaneo nostro Novae Civitatis Corczin, fideli dilecto, in absentia eius vicecapitaneo Novae Civitatis Corczin, gratiam nostram regiam. Generose fidelis noster dilecte. Questi sunt iterum1) coram nobis incolae villae nostrae Czubrowicze2) ad oppidum Zarnowiecz3) pertinentis super Fidelitatem Tuam, quod eadem contra constitutionem divi olim parentis nostri Cracoviae in anno domini millesimo quingentesimo vigesimo primo 4) cum ipsis incolis ratione laboris septimanalis factam et per Fidelitatem Tuam eiusque antecessores hucusque conservatam nuper coepit eos cogere ad labores septimanales praeter ius et aequum et contra antiquam conservationem eorum, cum ipsi ex compositione ipsius divi parentis nostri non teneantur labores ipsos, tantummodo certam pensionem pecuniarum, videlicet singuli singulos quindecim grossos quotannis circa solutionem censuum annuorum praestare ac persolvere. Questi sunt praeterea, quod illis Fidelitas Tua agros ipsorum, quos ibidem reemptitios ex antiquo obtinebant, nulla etiam summa pecuniaria hoc nomine illis exsoluta, violenter adimeret, supplicaveruntque nobis sibi hac in parte de remedio aequitatis ac iustitiae provideri. Quare nos considerantes ipsos incolas in usu ac possessione ipsarum litterarum compositionis sive constitutionis divi parentis nostri hucusque pacifice a Fidelitate Tua et

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 101 ab antecessoribus eiusdem esse conservatos nolentesque eandem ordinationem parentis nostri irritam vel inanem esse, serio Fidelitati Tuae iterum mandamus, ut cum praesentibus eo nomine per ipsos incołas subditos nostros requisita fuerit, eosdem iuxta ipsam compositionem divi parentis nostri conservet, manuteat ac defendat conservarique, manuteneri ac defendi ab aliis, quorum interest, curet nec ordinationes divi parentis nostri in dubium vel irritas facere praesumat, praeterea eosdem subditos nostros in possessione et usufructu agrorum superius memoratorum conservet conservarique omnino faciat provideatque, ne deinceps coram nobis occasionem ratione praemissorum conquerendi habeant. Alioquin, quod si Fidelitas Tua praesentibus mandati nostri litteris satisfacere noluerit aut eius rei aliquam causam praetexerit, extunc mandamus Fidelitati Tuae, ut coram nobis in duabus septimanis ab exhibitione praesentium litterarum, ubicunque locorum pro tunc cum curia nostra constituti fuerimus, ad instantiam praefatorum subditorum nostrorum compareat ac sese eisdem subditis nostris occasione praemissorum iustificet. Pro gratia nostra sub gravi animadversione nostra aliter non factura. Datum Lublini in conventu regni generali die XII mensis iulii anno domini MDLXIX, regni vero nostri XL. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w grodzie krakowskim 6 sierpnia 1569 r. Inscr. Castr. Crac. t. 98, str. 415—417. 1) Ob. nr. 87. 2) Czubrowice wieś, gm. Rabsztyn, par. Racławice, pow. olkuski. 3) Żarnowiec, niegdyś miasteczko, pow. olkuski. 4) Ob. nr. 14. 90. Stryj, 19 października 1569 r. Mikołaj Sieniawski starosta stryjski określa ciężary, jakie pono­sić mają poddani wsi Dolhego. Mikołaj Sieniawski z Sieniawy, starosta stryski etc. Wyznawani i czynię wiadomo każdemu z osobna i komuby to napotym wiedzieć przynależało tym pisaniem moim, iż ja nie chcąc nic przyczyniać nowego, coby być miało z ciężkością i krzywdą poddanych w starostwie stryskim1), przypatrzywszy się wsi Dulhe2) do tego, która jest w milach piąci od zamku i za niebez­piecznymi brody, tedym ich wyciągać nie chciał na żadne inne powinności, jedno które oni dawali antecesorom moim. Acz na to noty żadnej nie mieli, jedno zwyczaj, tym obyczajem płacili czynszu starego złotych szesnaście, za powozy złotych szesnaście, wiardunków złotych sześć groszy dwanaście, poczty złotych dwa, za sarnę groszy dwanaście, za kury groszy trzydzieści dwa a powołoszczyzny z chleba po groszy dwadzieścia każdego roku, za owies z łanu po groszy trzydzieści sześci, podymnego złoty jeden groszy dwa, spisnego złoty jeden groszy dwa, czopowego z karczmy złotych trzy, które Zacharka

STANISŁAW KUTRZEBA winien opłacać a używać, podatków po groszy dziesięć za dwadzieścia i trzy serów stacyjnych i pserąznych (r), każdy ser po groszy sześci płacą na każdy rok, a od innych podatków i robót zamkowych i folwarkowych są wolni, także też i od kniaskich robót i podatków, które kniaziowie wedla wolej swej zwykli byli wyciągać na nich, baranów sto i jeden za roboty i stacyą tę dawać winni każdego roku, dziesięcinę pszczelną i barany dziesięcinne powinni dać będą i płacić na każdy rok, tak jako inne wsi dają, przy któ­rych ich wolnościach ja ich zostawuję, tak przy rolach lasiech, łąkach i sta­rożytnych ich czertozach, miary żadnej na nie i przysady nie podnosząc. Na co wszystko ma im być list króla I. Mci zjednan. Co dla lepszego świade­ctwa i wiary ten im list dawam pod pieczęcią swą z podpisaniem ręki swej własnej. Dan z zamku stryskiego dnia dziewiętnastego października roku MDLX1X. Mikołaj Szieniawski starosta stryjski ręką własną. Z transsumptu Zygmunta Augusta z daty: Warszawa, 6 sierpnia 1571 r. Metr. kor. t. no, k. 212—213: Approbatio ordinationis ratione laborum villae Dulhae. 1) Stryj, miasto powiatowe w Galicyi. 2) Dołhe wieś, pow. stryjski. 91. Kraków, 6 kwietnia 1570 r. Protestacya poddanych z Królówki przeciw faktorowi Wawrzyń­cowi Gabańskiemu, że ich uciąża ponad przywileje królów Kazimierza i Zygmunta Augusta. Protestatio subditorum de villa Kroliewka. Ministerialis terrestris terrae Cracoviensis, providus Stanislaus Zagorski de Soboliow, coram officio et actis castrensibus capitanealibus Cracoviensibus recognovit, quia in praesentia nobilis Casparis Zagorski feria quinta post festum sancti Martini pontificis (17 listopada) in anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo nono proxime praeterito in scultetia seu curia bonorum villae dictae Kroliewa Wolia1), tenutae protunc generosi Nicolai Laski de Lasko incisoris Sacrae Regiae Maiestatis est [protestatum] eisdem ministeriali et nobili praefato nomine et ex parte totius communitatis incolarum villae praeiatae Kroliowa Wolia in et contra nobilem Laurentium Gabanski factorem villae praefatae Kroliowa Wolia, quia ipse ultra litteras privilegii per serenissimum olim divae memoriae Cazimirum regem Poloniae et per serenissimum Sigismundum Augustum regem Poloniae confzrmatas, praefatae communitati villae Kroliowa Wolia datas et concessas, census insolitos et inconsuetos ab eisdem incolis villae eiusdem Kroliowa Wolia extorquere vult et eosdem ad id faciendum violenter compellir, faciendo praemissa in derogationem et vilipendium praefati privilegii Sacrae Regiae Maiestatis ac in iniuriam ac praeiudicium non mediocria praefatae communitatis villae Kroliowa Wolia, quae praemissa sic et non aliter fieri et ipsis, ut supra, protestata esse ministerialis

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 103 praefatus coram officio et actis castrensibus capitanealibus Cracoviensibus recognovit et attestatus est. Inscr. Castr. Crac. t. 101 str. 515. 1) Królówka wieś par., pow. bocheński. 92. Warszawa, 29 kwietnia 1570 r. Zygmunt August nakazuje Stanisławowi Płazie, staroście ojcow­skiemu, przestrzegać co do ciężarów, jakie ponoszą poddani wsi Szklar, dekretu królewskiego, a zakazuje karać tych, którzy sie na niego do króla skarżą. Zygmunt August z bożej łaski król polski, wielki ksiądz litewski, ruski, pruski, mazowiecki etc. pan i dziedzic. Urodzonemu Stanisławowi Plazie, sta­roście naszemu ojcowskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony, wiernie nam miły. Przyszli są do nas poddani nasi ze wsi Skliari1), ku starostwu ojcowskiemu należący, dzierżawy waszy, skarżąc się na was, iż ich nie chcecie zachować wedle dekretu naszego lubelskiego około robót między wami a tymi to poddanymi naszymi przy bytności waszej uczynio­nego i ktemuście te poddane nasze posadzać kazali, gdy do Lublina na skargi do nas chodzili, i wypuścić onycheście nie chcieli, aż się wam zarę­czyć musieli winami. Także się też skarżyli na urzędnika waszego, że im czeladź, gdy na robocie bywają, bije i suknie z nich pobrał. A tak was napominamy, rozkazując wam, żebyście te to poddane nasze wedle dekretu naszego i praw ich we wszytkim zachowali i nic nowego na nie nie podbijali ani wymyślali i urzędnikom swym tego zakazali. Także też rozkazujemy, żeby ci to poddani nasi byli wolni od tych win, co sie ręczyli, gdy je było posadzano, to co im pobrano, żeby im zasię było powracano, iż do Lublina na skargę chodzili, gdyż to nie ma być nikomu broniono do nas jako do pana swego zwierzchniego na skargi chodzić, o co iż snać i teraz, jako oni tu przed nami sprawę dawali, im grozicie gardłem je karać i dlatego nie śmieją do domów swych się wrócić. A tak wam rozkazujemy, żebyście im tego nie bronili, ani je o to karali, ani sadzali, ani grozili i do takich skarg na sie abyście im wiący przyczyny nie dawali, boby to już nas trzeci raz nie pomału obchodzić musiało. Także też rozkazujemy, żebyście swym urzęd­nikom zakazali, aby sie nad tymi poddanymi naszymi, abo sługami ich, gdy na robocie bywają, biciem nie pacwieli, a inaczej pod łaską naszą żebyście nie czynili. Dan w Warszawie dnia XXIX miesiąca kwietnia roku bożego MDLXX, panowania naszego XLI. Z rozkazania króla Jego Mości własnego. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Szklar w grodzie krakowskim 27 raaja 1570 r. Inscr. Castr. Crac. t. 101 str. 1205—6. 1) Szklary wieś, par. Racławice, gm. Ojców, pow. olkuski.

STANISŁAW KUTRZEBA 93. Warszawa, 7 lipca 1570 r. Król Zygmunt August zakazuje Mikołajowi Łaskiemu pod karą 1,000 zł. nie uciskać mieszkańców wsi Królewki i Leszczyn. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prussiae, Mazoviae Samogitiaeque etc. dominus et heres. Generoso Nicolao Lasky, mensae nostrae incisori, Mariemburgensi, Crasnostaviensique capitaneo ac bonorum nostrorum regalium, villarum videlicet: Kroliewka1) ac Liescinia2) tenutario, fideli nobis dilecto, gratiam nostram regiam, in absentia eius factori villarum praefatarum Krolyewka ac Liescinia. Generose fidelis nobis dilecte. Saepius iam atque saepius querelis subditorum nostro­rum, incolarum villae nostrae Krolyewka, molestamur, qui ad nos graviter contra factores Fidelitatis Tuae conquerentes veniunt eo, quod iidem Fidelitatis Tuae factores ab illis dationes et census maiores, quam antea pendere consueverant, contra privilegium eorum et morem antiquitus conservatum exigant et recipiant et aliis multis et gravioribus angariis premunt et aggravant. Et si iam ea de re mandatorum nostrorum litteras ad Fidelitatem Tuam dederamus, ut a tam magna et inconsueta datione et censu ab eis exigendo factorem suum temperare mandet, tamen Fidelitas Tua litterarum nostrarum ratione nulla habita nedum mandatis et voluntati nostrae parere et obtemperare curaverat, multoque maioribus gravaminibus et oppressionibus ipsis minatur. Quae res, si ita est, cum praeiudicio eorum coniuncta esset, quam et nos aequo animo ferre non possumus. Quare hortamur Fidelitatem Tuam eidemque serio omnibus modis id habere volentes mandamus, ne villae praedictae incolas ad insolitas et tam graves dationes et census solvendum cogi permittat neque ab eis exigere praecipiat, immo se in omnibus privilegio eorum et anterioribus mandatorum nostrorum litteris accommodet ita, ut eiusmodi querularum in posterum omnis tollatur occasio, aliter Fidelitas Tua pro gratia nostra et sub poena mille fiorenorum ungaricalium fisco nostro persolvenda non factura. Datum Warsaviae die VII iulii anno domini MDLXX, regni vero nostri XLI. Ad mandatum Sacrae Regiae Maiestatis proprium. Oblatowany ten akt w imieniu wsi Królówki i Leszczyny w grodzie sądeckim 20 lipca 1570 r. Castr. Sand. t. 12 str. 923. 1) Królówka wieś par., pow. bocheński. 2) Leszczyna wieś, par. Trzciana, pow. bocheński. 94. Kraków, 20 kwietnia 1574 r. Król Henryk zakazuje Jerzemu Mniszkowi, by poddanych wsi starostwa sanockiego: Białobrzegów, Suchodoła, Krościenka i Gło­ wienka nie zmuszał do kupowania brogów i do niezwyczajnych po­ wozów.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 105 Henryk z bożej łaski król polski, wielki ksiądz litewski, ruski, pruski, mazowiecki, żmudzki, inflancki etc, andegaweńskie, borbońskie, alwerneńskie książe. Urodzonemu Jerzemu Mniszkowi krajczemu stołu naszego i staroście naszemu sanockiemu, wiernie nam miłemu, a w niebytności jego podstaro-ściemu sanockiemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Skar­żyli się są przed nami poddani ze wsi naszych Bialobrzegi, Kroszienka, Szuhodu, Glowienka1), dzierżawy waszej ku starostwu sanockiemu należącej, iż je przymuszacie a przyniewolacie, aby u was w starostwie waszem po fol­warkach naszych kupowali brogi wszelakiego zboża w gumnich naszych za nieznośne pieniądze i wielką sumę, czemu oni zdołać nie mogą z wielką swoją szkodą i zniszczeniem majętności swych i z krzywdą swoją, wyciągając na nich wielką sumę pieniędzy za te brogi, co my baczymy to być prze­ciwko prawu pospolitemu i zwyczajowi pospolitemu i z krzywdą a zniszcze­niem tych poddanych naszych i niewdzięcznie to od was przyjmujemy, że te poddane nasze przyniewolacie do takiego kupowania, gdyż takie kupo­wanie brogów nie zachowuje się w inszych dzierżawach naszych i żadnego z poddanych naszych nie mają przymuszać do takiego kupowania, bo to jest na woli każdego kupić albo nie kupić. Także też skarżyli się, że im na po­wozy dalekie rozkazują i do tego je przymuszają nad starodawny zwyczaj, których oni nie są powinni. A tak my, chcąc każdego poddanego naszego zachować podług staradawnego zwyczaju, rozkazujemy wam, chcąc tak mieć koniecznie, abyście odtychmiast tych poddanych naszych już dalej nie przy­muszali ani przyniewolali, żeby u was te brogi kupować mieli, ale to ma być na woli każdego poddanego naszego, którzyby dobrowolnie chcieli ku­pować. Także też rozkazujemy, żebyście ich na takie powozy nie przymuszali, których staradawno nie byli powinni, a we wszystkich inszych rzeczach że­byście wpodług staradawnego zwyczaju zachowali, nic na nie nie podwyższa­jąc ani podbijając, coby było ku krzywdzie ich. A iż nam sprawę dawali, żeby im miano grozić biciem i sadzaniem dlatego, że tu do nas na skargę przyszli, tedy wam tego zakazujemy, żebyście im tego nie bronili, ani tych poddanych naszych sadzali abo ich ciemiężyli, gdyż to jest wolno każdemu poddanemu naszemu chodzić do nas na skargi w doległościach swych. A gdziebyście temu naszemu rozkazaniu dosyć nie czynili, tedy wam składamy czas i rok pewny przed nami ku usprawiedliwieniu tych poddanych naszych od podania tego listu naszego za cztery niedziele, a inaczej pod łaską naszą że­byście nie czvnili. Dan w Krakowie dnia 20 miesiąca kwietnia roku bożego MDLXXIV. Z rozkazania Króla jego Mości własnego. Z obiaty, podanej 20 kwietnia 1574 r. przez poddanych wsi Białobrzegów, Suchodoła i Kro­ścienka do grodu bieckiego, Castr. Biec. t. 18, str. 361—362. 1) Białobrzegi, Krościenko, Suchodół i Głowienko. Ob. nr. 30, dop. 1, 2, 3 i 4.

STANISŁAW KUTRZEBA 95. Kraków 20 kwietnia 1574 r. Król Henryk zakazuje burmistrzowi i rajcom miasta Krosna, by poddanych królewskich z wsi Białobrzegów, Suchodoła, Krościenka i Głowienka nie pociągali do robót w mieście ponad te, do których zdawna są obowiązani. Henryk z bożej łaski król polski... Sławnym burmistrzowi z rajcami miasta naszego Krosna, wiernie nam miłym, łaskę naszę królewską. Sławni wiernie nam mili. Skarżyli sią są przed nami poddani nasi ze wsi Bialobrzegi Krosienka, Szuchodu, Glowienka1) starostwa sanockiego, dzierżawy urodzo­nego Jerzego Mnyska, krajczego stołu naszego, na was obciążliwie, iż jako są powinni staradawna niektóre pewne roboty do miasta naszego Krosna robić około murów i około jazu do młyna naszego własnego, te poddane nasze przymuszacie, sadzając je, do więtszych robót swych własnych, których oni nie są powinni, z wielką krzywdą tych poddanych naszych i których na sobie znosić nie mogą, chcąc to po niech mieć, żeby oni nad to, co staradawna są powinni, więcej wam robić mieli. A tak wam rozkazujemy, abyście na te poddane nasze więcej nie przyczyniali ani ich przymuszali nad to, co staradawno są powinni, chcecieli, abyście i tego nie stracili, coście za pomocy od nich do tego czasu miewali, bo gdzie ich przytym nie zachowacie, a więcej nad zwyczaj dawny na nie podbijać będziecie, tedy my i tego im czynić nie każemy, co wam staradawna powinni. A inaczej pod łaską naszą abyście nie czynili. Dan w Krakowie XX dnia miesiąca kwietnia roku bożego MDLXXIV. Z rozkazania Króla Jego Mości własnego. Z obiaty, podanej przez poddanych wsi Białobrzegów, Krościenka, Suchodoła i Głowienka dnia 20 kwietnia 1574 r. do grodu bieckiego, Castr. Biec. t. 18 str. 362. 1) Ob. nr. 30. dop. 1, 2, 3 i 4. 96. Kraków, 26 kwietnia 1574 r. Król Henryk nakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, by nie uciążał poddanych wsi królewskich Hoczewa, Iskrzyni i Kro­ścienka wyżnego zmuszaniem do kupowania brogów, powozami, na­prawą jazu i Ł d. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Jerzemu Mnyskowi krajczemu stołu naszego i staroście naszemu sanockiemu, wiernie nam mi­łemu, a w niebytności jego podstarościemu sanockiemu łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Skarżyli się są przed nami poddani ze wsi na­szych z Hoczowa1), z Iscrczyna2) i z Gorniego Kroszienka3) dzierżawej waszej ku starostwu sanockiemu należący, iż je przymuszacie i przyniewolacie, aby u was w starostwie naszym po folwarkach naszych kupowali brogi wszela-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 107 kiego zboża w gumnich naszych za nieznośne pieniądze i wielką sumę, czemu oni zdołać nie mogą z wielką swoją szkodą i zniszczeniem majętności swych i z krzywdą swoją, wyciągając na nich wielką sumę pieniędzy za te brogi, co my baczymy to być przeciwko prawu pospolitemu i z krzywdą a znisz­czeniem tych poddanych naszych, gdyż takie kupowanie brogów nie zacho­wuje się w inszych dzierżawach naszych i żadnego poddanego naszego nie mają przymuszać do takiego kupowania, bo to ma być na woli każdego ku­pić albo nie kupić. Także też skarżyli się, że im na powozy dalekie rozka­zują i do tego je przymuszają nad staradawny zwyczaj, których oni nie są powinni. Skarżyli się także, że je poniewolają robić do jazu do Sanoka na wielkiej wodzie, gdzie sie sami topią i konie swe z wielką ich trudnością i z wielką szkodą i muszą tam mieszkać, zajechawszy do tego jazu, kilka dni i czasem tydzień, czego oni przedtym nie byli powinni. Skarżyli sie także, że im każą z dalekich lasów drzewo ciężkie wozić we złą drogę, mieniąc to być drzewo na potrzebę naszą ku budowaniu, a sami je obracacie do inszych imion swych własnych dziedzicznych, za którym wożeniem drzewa konie sobie psują i w niwecz się obracają, bo go zwozić nie mogą dla wielkości z wielką ich szkodą a zniszczeniem i nad staradawny zwyczaj, czego przedtem nie po­winni byli A tak my, chcąc każdego poddanego naszego zachować podług staradawnego zwyczaju, rozkazujemy wam, chcąc tak mieć koniecznie, aby­ście odtychmiast tych poddanych naszych już dalej nie przymuszali ani przyniewolali, żeby u was te brogi kupować mieli, ale to ma być na woli każdego poddanego naszego, którzyby chcieli dobrowolnie kupować. Także też rozkazujemy, żebyście ich na takie powozy nie przymuszali, których staradawna nie byli powinni. A we wszytkich inszych rzeczach żebyście je podług staradawnego zwyczaju zachowali, nic na nie nie podwyższając ani podbijając, albo też przyniewolając, coby to było ku krzywdzie ich i nad powinność ich. A iż nam sprawę dawali, żeby im miano grozić biciem i sa­dzaniem dlatego, że tu do nas na skargi przyszli, tedy wam tego zakazu­jemy, żebyście im tego nie bronili ani tych poddanych naszych sadzali abo ich ciemiężyli, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu chodzić co nas na skargi w doległościach swych. A gdziebyście temu naszemu rozka­zaniu dosyć nie uczynili, tedy wam składamy rok i czas pewny przed nami ku usprawiedliwieniu tych poddanych naszych od podania tego listu naszego za czterzy niedziele, a inaczej pod łaską naszą żebyście nie czynili. Dan w Kra­kowie dnia XXVI miesiąca kwietnia roku bożego MDLXXIV. Z rozkazania Króla Jego Mości własnego. Stanislaus Ossowski referendarius scripsit. Z obiaty, podanej przez poddanych wsi starostwa sanockiego 6 maja 1574 r. do grodu bieckiego, Castr. Biec. t. 18, str. 390—397. 1) Hoczew wieś par., pow. lisiecki. 2) Iskrzynia wieś, par. Krościenko wyżne, pow. krośnieński. 3) Krościenko wyżne wieś par., pow. krośnieński.

STANISŁAW KUTRZEBA 97. Kraków, 28 kwietnia 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg na starostę bieckiego Mi­kołaja Ligęzę ciężary poddanych wsi Bystry, a w szczególności robociz ę w wysokości dwóch dni z łanu na tydzień. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli do nas poddani nasi ze wsi Bystrej1) z starostwa bieckiego, skarżąc się na urodzonego Mi­kołaja Ligęzę, kasztelana zawichojskiego i starostę naszego bieckiego i żydaczowskiego, albo raczej na urzędniki jegoż, że je przymuszają na roboty nie­zwykłe, każąc im robić dzień w dzień na każdy tydzień nad zwyczaj i po­winność ich, także też skarżyli sie o stróżą, że je przymuszają do tego, aby strzegli ustawicznie po dwu na każdy tydzień, a iż po całym tygodniu strzegają zamku bieckiego nie schodząc; skarżyli sie ciż poddani nasi wyżej omienieni, iż je przymuszają do tego, aby do jazów bieckich robili, czego oni przedtym, jako to nam sprawę dali, nie powinni byli; także też skarżyli sie, że je przymuszają do tego, aby powidła trześniowe dawali z tych trześni, które w lesie rodzą; a iż się też skarżeli, że na nich podstarości biecki wy­ciągnął albo je przymusił do tego za niewolą, aby mu dali szesnaście zło­tych pługowego, iże nie orali przez trzy lata, do czego je on przymuszał i to na nich wyciągał, czego oni przedtym za innych starostów nie powinni byli; tedy my, wysłuchawszy tak skarg tych poddanych naszych wyżej omienionych, jako też odpowiedzi pana zawichojskiego, który tę sprawę dawał, że nie może folwarku zarabiać naszego dla niesforności tych poddanych naszych, że nie rychło na roboty wychodzą aż po południu i dlatego im cały tydzień każą robić, my bacząc to rzecz niesłuszną, aby poddani nasi na każdy dzień robić mieli, i przychylając sie też statutowi koronnemu, w którym jest grun­townie opisano około roboty, postanowieliśmy, że ci poddani nasi nie mają być na większe roboty przymuszani, jedno z łanu całego dwa dni w tydzień, a z półłanka dzień jeden, a wszakże tak roboty mają zaczynać, że od wschodu słońca aż do zachodu robić, a w południe mają mieć słusznie odpocznienie wedle obyczaju, a mają na roboty słać ku zrabianiu potocznych robót od siebie czeladź godną ku robocie, nie odbywając ladajako, albo sami mają bywać, jeśliby który kogo godnego od siebie nie miał posłać, tak jako sobie zarabiają, a na roboty mają wszyscy wychodzić razem, kiedy im z dworu oznajmią, a nie po jednemu. Co się tycze o straż, tedy nam będą powinni, ale kiedy na straży który będzie, już ode dnia wolen być ma. Także też co sie tycze około jazów, tedy też będą powinni iść na robotę, kiedy tego bę­dzie potrzeba, ale także za dzień z drugiemi równo a powidła te z leśnych trześni, które na nich wyciągano przedtym, gdyż to boża rosa, tedy ich nie mają z nich już wyciągać. A te szesnaście złotych, które na tych poddanych naszych wyżej omieniony podstarości biecki albo arendarz wziął pługowego

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 109 jakiegoś, ma im zasię tenże podstarości biecki wrócić. A iż się też skarżyli, że je biją i wsadzają o to, że do nas na skargi w doległościach swych cho­dzą, tedy my tego zakazujemy, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu do nas chodzić na skargę, a niema im tego nikt bronić. A na świa­dectwo tego pieczęć naszą wycisnąćeśmy kazali. Dan w Krakowie dwudzie­stego i ósmego dnia miesiąca kwietnia roku pańskiego 1574, panowania na­szego roku pierwszego. Stanisław Ossowski, referendarz Jego królewskiej Mości. W transsumpcie Władysława IV z dnia 28 lutego 1636 roku oblatowany ten akt w grodzie bieckim 16 sierpnia 1685 roku. Castr. Biec. t. 207 str. 540 — 543, w transsumpcie zaś Włady­sława IV i Augusta II z dnia 13 października 1697 roku do obiaty podany do grodu bieckiego 23 stycznia 1782 roku. Castr. Sand. t. 281, str. 764—766. l) Bystra wieś, par. Szymbark, pow. gorlicki. 98. Kraków, 29 kwietnia 1574 r. Król Henryk nakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, by nie uciążał nad zwyczaj poddanych wsi królewskich Majscowy, Woli, Zarzecza i Łaz, a to robocizną, strażą, daniną owsa i t. d. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Jerzemu Mnyszkowi, krajczemu naszemu, staroście sanockiemu, wiernie nam miłemu, łaskę nasze królewską a w niebytności jego urzędnikowi albo arendarzowi jego. Uro­dzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze czterech wsi z Maiszowa, z Wolej, z Zarzicza i Lasz1) dzierżawy waszej, skarżąc sie ob­ciążliwie na was albo urzędnika waszego, iże je przymuszają na ciężkie i nie­zwykłe roboty, przyniewolając je do tego. aby na każdy dzień robili nad prawa i przywileje ich, które mają od przodków naszych sławny pamięci królów polskich. Skarżyli sie też, iże je podbijają na straże jakieś niezwykłe, których oni przedtym za inszych dzierżawiec przeszłych, przodków waszych, nie powinni byli; także sie też skarżyli, że je przymuszają do tego, aby owies dawali, którego oni, jako tu przed nami sprawę dali, nie powinni dawać; skar­żyli sie też ci poddani nasi, wyżej omienieni, iż tam niektórem pobrano role ich zakupne, za które im nic nie dano. Także sie też skarżyli, że je przymu­szają do tego, aby tramy wozili do piły więcej, niż powinni i niż w prawie ich jest opisano; skarżyli sie też ciż poddani nasi, wyżej omienieni. że je przymuszają do tego, żeby drwa wozili, kiedy im jedno rozkażą, do miasta na przedai, co jest rzecz niesłuszna, aby poddani nasi mieli drwa na przedaj wozić tylko na potrzebe wasze i to według powinności i praw ich, które mają. A tak wam rozkazujemy i to po was koniecznie mieć chcemy, abyście tych poddanych naszych, wyżej omienionych, nie wyciągali na większe ro­boty, jeno jako prawo pospolite uczy. A około rzeczy inszych, wyżej omie-

110 STANISŁAW KUTRZEBA nionych, o które się ci poddani nasi skarżyli przed nami, abyście je zacho­wali według praw i przywilejów ich, które mają od przodków naszych sła­wnej pamięci królów polskich. A iź się też skarżą, że im grożą karaniem srogiem o to, że tu do nas na skargi chodzą w doległościach swych, tedy my tego zakazujemy, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu do nas chodzić na skargi, a nie ma im tego nikt bronić. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili, a jeśli żebyście na ten list nasz dbać nie chcieli, a przyczyny jakie do tego dawali, tedy wam tu składamy rok od podania tego listu za dwie niedziele i o sobie tu nam sprawę dali. Dan w Krakowie dwudziestego i dziewiątego dnia miesiąca kwitnia roku pań­skiego MDLXXIV. Na własne rozkazanie króla Jego Mości. Stanislaus Ossowski referendarius scripsit. Z oblaty, podanej 5 maja 1574 r. przez poddanych wsi, należących do Dembowca, do grodu bieckiego, Castr. Biec. t. 18, str. 391—392. 1) Majscowa, Wola dembowiecka, Zarzecze, Łazy. Ob nr. 76, dop. 5, 2, 4 3. 99. Kraków, 4 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg" poddanych wsi Rogów, Miejsca i Lubatówki na starostę sanockiego Jerzego Mniszka ciężary, zwłaszcza robocizny, do których ci poddani są obowiązani, oraz niektóre ich prawa. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli poddani nasi ze wsi Rogow1), Mieyscza2) i Lubatowcza3) ku starostwu sanockiemu nale­żący, skarżąc sie na urodzonego Jerzego Mnyska krajczego stołu naszego i starostę naszego sanockiego, albo raczej na urzędniki albo też arendarze jego, że je przymuszają na roboty nieznośne i niepowinne, każąc im robić na każdy dzień w tydzień bez przestanku, zaczym odpoczynku nigdy nie miwają, skarżyli się także, że im ustawicznie drwa wozić każą do browaru, cza­sem je muszą kupować za swe własne pieniądze, i gdy też trzeba w gumnie brogów poprawiać, tedy im każą broziny wozić a nie ukażą im, gdzie je mają brać, że je muszą za swe własne pieniądze kupować, o powozy także się skar­żyli, że je na dalekie przymuszają, chociaj od nich za te powozy owies pewną miarę odbierają, przed się oni muszą i powozy i owies dawać, nie przestając na jednem nad obyczaj staradawny, że im bronią wygonu do rzeki dla na­pawania bydła i ugoru także bronią, żeby nie pasali, chociaj na robocie fol­warkowy robiają nad staradawny zwyczaj; o strażą tyż skarżyli się, że je przymuszają przyszedszy z robot po kilkanaście chodzić na nie do dwora; na którą skargę tych poddanych naszych od urodzonego Jerzego Mnyska, starosty naszego sanockiego, dawał tę sprawę szlachetny Michał Krzikawski,

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 111 arendarz jego, że co się dotycze około robót, dlatego im każą na każdy dzień robić, że inaczej na godzinę albo na dwie wychodzą na roboty. A tak my przesłuchawszy tych wszystkich skarg, jakoteż i odpowiedzi arendarza ich, postanowiliśmy między niemi, że co się dotycze robót, przychylając się w tej mierze zwyczajowi pospolitemu i statutowi koronnemu, skazaliśmy, że nie mają być na większe roboty przymuszeni, jedno z łanu całego dwa dni w tydzień a z półłanku dzień jeden, wszakże na roboty mają rano o wschodu słońca wychodzić a robić aż do zachodu, w południe mają mieć odpoczynek dwie godzinie dla siebie i dla bydła swego. A na robotę nie mają słać chło­piąt, jedno rosłe, albo sami iść, a nie po jednemu, albo po dwu mają sie . wyrywać, ale wszyscy społem na jeden dzień i gdy im robotę nakażą. Co sie tycze drew wożenia, jeśli im każą drwa wozić, tedy to za dzień ma być, jakoteż i insze roboty, i nie mają ich za swe pieniądze kupować, także tyż i brozin, jedno im mają okazać, skądby je mieli wozić, ale nie za swe pie­niądze kupować. Co się też tycze odwozów, że i odwozy i owies dawają, gdyż drugą dań owsową za dalszy powozy postąpili, tedy nie mają ich na inaksze odwozy przymuszać, jedno ze zbożem do targu do Krosna4) albo do Duklej5) i to raz w tydzień jednego dnia i nie na dwoją. Mają też mieć wolny wygon do rzeki dla napawania dobytków ich wedle staradawnego zwyczaju i nie ma im tyż bronić wolny paszej na ugorach, kiedy na robocie folwarkowy robią. Co sie też tycze strożej, na strażą nie mają ich wiele ra­zem, jedno po dwu koleją chodzić z zagrodniki. A iż sie skarżyli o łanowe, że za ni dali, rozkazaliśmy temu arendarzowi, żeby im do dwu niedziel za­płacił i wrócił to, co oni za ni dali, a wt: wszytkich inszych rzeczach żeby ich wedle staradawnego zwyczaju zachowali i to, co im staradawna powinno dawać, żeby im zawsze dawano, to jest beczkę piwa wszytkiej gromadzie od przędzenia przędze, które przędzenie powinny niewiasty albo żony ich. Co się też skarżyli, że kiedy się który z nich abo sam, abo syna ożenią, abo dziwkę wydaje, tedy im bronią na wesele wziąć piwa z miasta, co iżby była rzecz to nieprzystojna, rozkazujemy, aby im tego nie broniono. A iż się też skarżyli, iże im bronią drew w lesiech na opał i na ogrodzenie, tedy im tego bronić nie mają. Co sie też skarżeli, żeby im miano grozić karać je o to abo sadzać, że tu do nas na skargę teraz przyszli, tedy my tego zaka­zujemy, aby im tego nie broniono, ani biciem ani sadzaniem o to ich nie cie­miężono, gdyż to każdemu poddanemu naszemu ma być zawżdy wolno do nas na skargi sie uciekać. A na świadectwo tego pieczęć naszą przycisnąćeśmy kazali. Dan w Krakowie dnia IV miesiąca maja roku bożego MDLXX1V. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit Z oblaty, w imieniu poddanych wsi Rogów, Miejsca i Lubatówki w grodzie bieckim 11 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 401—402. Druga oblata w transsumpcie Zygmunta III z daty: Kraków 23 września 1602 r. Castr. Biec. t. 35, su. 1123.

STANISŁAW KUTRZEBA 1) Rogi wieś par., pow. krośnieński. 2) Miejsce wieś par., pow. krośnieński. 3) Lupatówka wieś, par. Rogi, pow. krośnieński. 4) Krosno miasto powiatowe w Galicyi. 5) Dukla miasteczko, pow. krośnieński. 100. Kraków, 12 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Jerzemu Mniszkowi, tenutaryuszowi dęmbowieckiemu zmuszać poddanych wsi Załęża do robocizny większej, niż dwa dni w tygodniu z łanu, i do niezwyczajnych powozów. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujem wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli poddani nasi do nas ze wsi Zaleza1) dzierżawy dembowiecki, skarżąc się na urodzonego Jerzego Mniska, krajczego naszego, starostę naszego sanockiego, abo raczej na urzędników jego, przy bytności jego samego, iż je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień; skarżyli sie też, iż je przymuszają na powozy dalekie, a iż na nich i powozy i po ćwiertni owsa wyciągają, także też, że je przymuszają do tego, aby tramy wielkie wozili, których konie ich zwozić nie mogą, tedy my, wysłuchawszy pilnie tak skarg tych poddanych naszych wyżej omienionych, jako też odpowiedzi starosty naszego, takieśmy postanowili: iż co sie tyczy robót, tedy ci poddani nasi wyżej omienieni nie mają być na większe roboty przymuszeni, jedno z łanu całego dwa dni w każdy tydzień, a z półłanka dzień jeden w każdy tydzień; a wszakże tak roboty mają zaczynać, że od słońca wschodu mają na robocie stanąć a aż do zachodu słońca robić, a w południe mają mieć odpoczynek sobie i bydłu dwie godziny; a mają na roboty słać ku zrabianiu potocznych robót od siebie czeladź godną ku robocie, abo sami mają bywać, jeśliby kto nie miał kogo godnego od siebie posłać, tak jako sobie zarabiają. A na roboty mają wszyscy razem wychodzić, kiedy im z dworu oznajmią, a nie po jednemu ani po dwu. A co sie tyczy o powozy, tedy nie będą powinni większych powo­zów czynić, jedno do przyległych bliskich miasteczek ze zbożem na targ albo z czym je jedno poszlą, a iż miasto dalszych powozów sami dawno już po­stąpili po ćwiertni owsa i to jest przez rewizory opisano, tak jako tu dawał przed nami sprawę sługa starosty naszego sanockiego, że nie jeżdżą na po­wozy dalej mili, tedy dalej nie mają jeździć jedno milę, jako ten to sługa sprawę dawał, tedy się mają sprawować według rewizorskich regestrów, jeśli to w nich opisano. A jeśliby to nie było w regestrech rewizorskich, aby tego na nich nie wyciągano. A co się tycze o wożenie tramów, tedy nie powinni będą więtszych tramów wozić, jedno takie, jakie będą mogły zmódz konie ich. A iż się też skarżą ci poddani nasi wyżej omienieni, że je biją i sadzają o to, że tu do nas w doległościach swych na skargi chodzą, tedy my tego

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 113 zakazujemy, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu do nas na skargi chodzić, a niema jem tego nikt bronić. A na świadectwo tego pieczęć naszą przycisnąćeśmy kazali. Dan w Krakowie dwunastego dnia mie­siąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Ossowski, refendarius scripsit. Z obiaty, podanej przez poddanych z wsi Załęża dnia 18 maja 1574 r. do grodu bieckiego, Castr. Biec. t. 18, str. 408. 1) Załęże wieś par., pow. jasielski. 101. Kraków, 16 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Ostruszy, a w szczególności żądać robocizny większej, niż dwa dni z łanu na tydzień. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Lygezie, kasztelanowi zawichojskiemu, staroście naszemu żydaczowskiemu i bieckiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską, a w niebytności jego podstaro-ściemu jego. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Ostruszy1) starostwa bieckiego, skarżąc się na was, albo raczej i na urzędniki wasze, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień, dzień podle dnia, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu przed nami sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością i doległością tych poddanych naszych. Skarżyli sie też, iże je na wielkie a ciężkie powozy wy­ciągają, także też, że je przymuszają do tego, aby jakieś plebańskie role zao­rywali swym własnym bydłem. Tedy was w tym napominamy i to po was mieć chcemy, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na więtsze ro­boty, jeno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje z łanu całego dwa dni w każdy tydzień a z półłanka dzień jeden w każdy tydzień, także też, żebyście nie wyciągali na dalsze powozy, jedno [do] bliższych przyle­głych miasteczek, ażebyście ich też nie przymuszali do tego, aby mieli robić na tych rolach plebańskich, telko do naszego własnego folwarku, a inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. A tych poddanych naszych, którzy tu do nas na skargę w doległościach swych przychodzili, żebyście ich o to nie karali ani karać kazali żadnem więzieniem ani kaźnią, gdyż to ma być wolno poddanym naszym do nas na skargi chodzić a niema im tego żadny bronić ani zagradzać. Dan w Krakowie szesnastego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Oblatowany ten akt, opatrzony sigillo minori S. R. M., w grodzie bieckim ze strony mie­szkańców wsi Ostruszy 29 maja 1574 roku. Castr. Biec. t. 15, str. 545—546. 1) Ostrusza wieś par., pow. grzybowski. Archiwum Komisyi prawniczej. T. IX. 8

STANISŁAW KUTRZEBA 102. Kraków, 20 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Osobnicy na dzierżawcę Jana Mniszka ciężary, a specyalnie robocizny, do któ­rych ci poddani są obowiązani. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujem wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli poddani nasi ze wsi Oszownicze1), dzierżawy urodzonego Jana Mnyska starosty krasnostaw­skiego, skarżąc się na tegoż urodzonego Jana Mnyska albo raczej na urzęd­niki jego, iże je przymuszają na ciężkie roboty na każdy dzień, odpoczynku nie mając, także też, iże je przymuszają na strażą ustawiczną tak we dnie jako i w nocy, a iż je też wyciągają na powozy dalekie; skarżyli sie też za­grodnicy z tejże wsi wyżej omieniony, iże je przymuszają na ciężkie a usta­wiczne roboty na każdy dzień w tydzień, chociaj ról żadnych nie mają, jeno na zagrodach siedzą, także też iże je przyniewolają na przędze jakieś nie­zwykłe, czego oni przedtym nie powinni byli, i dają im tej przędze nie mało po sztuce; na które skargi stanął tu przed nas urodzony Jerzy Mnyszek, krajczy stołu naszego, starosta nasz sanocki, imieniem brata swego rodzo­nego, starosty krasnostawskiego, i odpowiedzi na skargi tych poddanych da­wał; tedy my, wysłuchawszy obu stron pilnie, takeśmy postanowili iż co się tycze około robót, tedy ci poddani nasi nie będą powinni więcej robić, jeno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień, bez sprzężaju. Tak roboty mają zaczynać, że od słońca wschodu na robocie stanąć, a aż do słońca zachodu robić, a w południe mają mieć odpoczynek sobie i bydłu dwie godzinie, a mają na roboty słać ku zrabianiu potocznych robót od siebie czeladź godną ku robocie albo sami mają bywać, jeśliby kto nie miał kogo godnego od siebie posłać, tak jako sobie zarabiają. A na roboty mają wszyscy razem wychodzić, kiedy im z dwora oznajmią, a nie po jednemu, ani po dwu. A co sie tycze o strażą, iż straża zwykła nie może być zwana, jedno przez noc strzedz ognia i złodzieja, tedy kiedy któremu każą i przez dzień na strażą, mają mu to za dzień wytrącić. A co sie tycze powozów, tedy nie będą powinni dalszych powozów czynić i cięższych, jedno do bliższych przyległych miasteczek ze zbożem albo z czym je jedno poszlą na targ bez sprzężaju a nie mają im więcej kłaść na wóz, tylko coby konie ich mogły zwiść. A co sie tycze zagrodników, którzy ról żadnych nie mają, jedno na zagrodach siedzą, ci tyż nie będą powinni wię­cej robić, jedno dzień jeden w tydzień każdy robotę pieszą, także też od słońca wschodu aż do zachodu, z odpoczynkiem w południe, tak jako jest wyżej opisano. Także też nie będą powinni więcej prząść, jedno po trzy łokcie każdy z osoby swej. A tych poddanych naszych, którzy tu do nas przychodzili na skargi w doległościach swych, żeby ich o to nie karano ani kaźnią ani więzieniem żadnym ani grożeniem, gdyż to ma być wolno podda-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 115 nym naszym do nas na skargi chodzić, a niema im tego nikt bronić, ani je od tego odgrażać. A na świadectwo tego pieczęć naszą przycisnąćeśmy ka­zali. Dan w Krakowie dwudziestego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w imieniu wsi Osownicy w grodzie bieckim 24 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 414—416, 1) Osobnica wieś par., pow. jasielski. 103. Kraków, 21 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Andrzejowi Cieklniskiemu wyciągać od poddanych wsi królewskiej Lipinek większej robocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu, i zmuszać do powozów ponad dawny zwyczaj. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Andrzejowi Czieklniskiemu, dzierżawcy naszemu na ten czas lipińskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas pod­dani nasi ze wsi Lipinki1) dzierżawy waszej, skarżąc sie na was obciążliwie, iże je przymuszacie na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu przed nami sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i byłoby to prze­ciwko prawom i zwyczajom pospolitym. Skarżyli sie też, iże je przymuszacie do tego, aby z sieciami do puszczy na łów zimie chodzili okrom dnia; także też iże je przymuszacie na ciężkie a dalekie odwozy. A tak was tem napo­minamy i to po was koniecznie mieć chcemy, żebyście tych poddanych na­szych nie wyciągali na większe roboty, jeno jako prawo pospolite uczy i sta­tut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z półłanku dzień jeden w każdy tydzień. A co sie tycze chodzenia z sieciami do puszczy, żeby im to było za dzień przyjmowano, także też, żebyście ich na większe powozy nie wyciągali, jedno do bliższych przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czym je jedno poślecie. A jeślibyście na ten list nasz dbać nie chcieli a przyczyny jakie do tego dawali, tedy wam tu składamy rok od podania tego listu za czterzy niedziele, abyście tu przed nas stanęli i o sobie tu sprawę dali na skargi tych poddanych naszych. A iż sie też skarżą, że je biją i sadzają o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, tedy my tego zakazujemy i nie chcemy tego koniecznie mieć, gdyż to ma być wolno poddanym naszym do nas na skargi chodzić a niema im tego nikt bronić ani ich od tego odgrażać. A co sie też skarżyli zagrodnicy z tej wsi wyżej omieniony, że je przymuszacie na roboty ciężkie a ustawicznie na każdy dzień, chocia ról żadnych nie mają, jedno na zagrodach siedzą, tedy i to koniecznie mieć chcemy, żebyście ich nie wyciągali na większe roboty, 8*

STANISŁAW KUTRZEBA jedno dzień jeden w każdy tydzień. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. Dan w Krakowie dwudziestego i pierwszego dnia mie­siąca maja roku bożego MDLXXIVa), panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Stanislaus Ossowski referendarius scripsit. Z oblaty, wniesionej przez poddanych wsi Lipinek do grodu bieckiego 26 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 419. 1) Lipinki wieś, pow. gorlicki. 104. Kraków, 21 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Tobiaszowi Chomentowskiemu zmuszać poddanych wsi królewskich Głębokiej i Grudni do większej robocizny, jak dwa dni z łanu na tydzień, i do powozów ponad zwyczaj. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Tobiaszowi Chomen­towskiemu, dzierżawcy naszemu na ten czas głębockiemu i grodnieńskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze dwu wsiu z Głębokiej 1) i z Grodniej 2) dzierżawy waszej skarżąc się na was, iże je podbijacie na ciężkie a ustawi­czne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając; a iże je też przymuszacie na to. aby do folwarku waszego własnego robili do Zwierzynka 3), cztery mile, co jeśliby tak było, jako tu przed nami sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością i doległością tych poddanych naszych; także też iże je przymuszacie na dalekie powozy. A tak was w tem napominamy, konie­cznie to chcąc mieć, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na więk­sze roboty, jeno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z półłanku dzień jeden w każdy ty­dzień. A żebyście ich też nie wyciągali ani ich przymuszali do innych fol­warków, jedno do własnego naszego, który jest w tej wsi, robić; także też na powozy dalsze żebyście ich nie wyciągali, jedno [do] bliższych przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czym jedno poślecie. A jeślibyście na ten list nasz dbać nie chcieli a przyczyny jakie do tego dawali, tedy wam tu dajem rok od podania tego listu za cztery niedziele, żebyście tu przed nas stanęli i o sobie tu nam sprawę dali. A tych poddanych naszych, którzy tu do nas na skargi w doległościach swych przychodzili, żebyście ich o to nie karali ani karać kazali ani kaźnią ani więzieniem żadnem. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. Dan w Krakowie dwudziestego i pierwszego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego a w tekscie błędnie: MDLXXIII.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 117 roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Stanislaus Ossowski referendarius scripsit. Z obiaty, wniesionej przez poddanych wsi Głębokiej i Grudni dnia. 28 maja 1574. r. do grodu bieckiego. Castr. Biec. t, 18, str. 425. 1) Głęboka wieś, par. Harklowa, pow. jasielski. 2) Grudna wieś, par. Harklowa, pow. jasielski. 3) Zapewne Zwiernik wieś, pow. pilzneński. 105. Kraków, 22 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skargpoddanych z wsi Piotrowic i Trzebińczyc ich powinności, a zwłaszcza wysokość robocizny. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każ­demu z osobna komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli poddani nasi do nas ze dwu wsiu z Piotrowicz 1) i Trzebienczicz2) starostwa Zatorskiego, skar­żąc sie na urodzonego Zygmunta Myskowskiego, starostę naszego Zatorskiego, albo raczej na urzędniki jego, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień, dzień podle dnia, odpoczynku nie mając; skarżyli się też, iże im nie chcą dopuścić wolnej paszej bydłu ich na łąkach naszych, także też iż im bronią do lasów albo borów naszych na potrzeby ich, to jest po drwa na opał albo na potrzebę inszą ich własną, a iż je też przymuszają do tego, aby wozili rybakom ryby z stawów do Wisły a za to nic nie dają a przedtym im płacono od każdej fory albo bryki po trzy grosze, o co sie też skarżyli poddani nasi wyżej omienioni ze wsi Trzebienczycz, iż chocia im granicami od pana Brandissza odieto gruntv ich, z których sie żywili i ro- O boty zarabiali, jednak je przedsię równo ciągną, jako i drugie, do robót, żadnej nagrody im nie dawszy. Na które skargi posłał tu sługę swego urodzony Zygmunt Myskowski, starosta nasz oświęcimski i zatorski, i dawał ten sługa odpowiedzi na skargi tych poddanych naszych. Tedy i my, przesłuchawszy pilnie obu stron, takeśmy postanowili, iż co się tycze około robót, aby już poddani nasi, nie rachując sie, ani różnic uznając ról ich, jedno już tak, jako teraz każdy z nich siedzi, na co i sami z obudwu stron dobrowolnie pozwolili, dwa dni całe w każdy tydzień robili. A wszakże tak roboty mają zaczynać, że od słońca wschodu na robocie stanąć a aż do zachodu słońca robić a w południe mają mieć odpoczynek sobie i bydłu dwie godzinie. A na roboty mają wszyscy razem wychodzić, kiedy im z dworu oznajmią, a nie po jednemu ani po dwu. A co się tycze wolnej paszej bydłu ich, tedy im tego nie ma starosta nasz bronić, ale im to ma być wolno okrom szkody zna­czne;, także też do boru naszego po drwa na opał albo do grodzej, ale nie na przedaj, ma im być wolno wzdyż jedno tak, żeby sie pierwej opowiedali staroście naszemu albo podstarościemu, a coby też nie z wielką szkodą beło borów naszych. A co się tycze wożenia ryb rybakom z stawów do Wisły,

STANISŁAW KUTRZEBA tedy im mają być ty fory płacone, tak jako im staradawna płacono, a je­śliby im nie chciano płacić, tedy też oni nie powinni będą tych odwozów z tymi rybami czynić i urzędnicy nie mają ich do tego przymuszać. Także co się tycze o ty role, które tym poddanym naszym ze wsi Trzebienczycz pobrano, tedy ma o to starosta nasz prawnie czynić, jakoby im beli zasię przywrócono, a tymczasem ma im wydzielić gdzieindziej albo wymierzyć gruntu albo rolej i łąk, co być może, miasto tych, co im odebrano, skądby wżdy mieli jaki pożytek. A iż się też skarżą, że je biją albo sadzają o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, tedy im tego zakazu­jemy i nie chcemy tego mieć, gdyż to ma być wolno poddanym naszym do nas na skargi chodzić, a niema im tego nikt bronić ani je od tego odgrażać. A na świadectwo tego pieczęć nasze przycisnęćeśmy kazali. Dan w Krakowie dwudziestego wtórego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, pano­wania naszego pierwszego. Stanislaus Oszowski referendarius subscripsit. Akt ten oblatowany przez poddanych 7- Piotrowic i Trzebińczyc 16 lipca 1592 r. w grodzie oświęcimskim. Castr. Osv. t. 119, str. 1377—1379. 1) Piotrowice wieś par., pow. wadowicki. 2) Trzebińczyce wieś, par. Zator, pow. wadowicki. 106. Kraków, 24 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Kryga na dzierżawcę Jana Tarłę ciężary, zwłaszcza robocizny, do których ci pod­dani są obowiązani. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Janowi Tharlowi, ka­sztelanowi radomskiemu, staroście naszemu pilznieńskiemu, wiernie nam mi­łemu, łaskę nasze królewską, 2 w niebytności jego podstarościemu, albo urzędnikowi jego. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Krigu1), dzierżawy waszej, skarżąc sie na urzędniki wasze, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, od­poczynku nie mając, co jeśliby tak było, z wielkąby to ciężkością tych pod­danych naszych beło. Skarżyli sie też, że je przymuszają na powozy dalekie, także też iże poniewalają do tego, aby brali żyto z dwora poniewolnie i pła­cili je tak, jako urzędnicy wasi chcą, a co sie też skarżyli, iże na nie czynsz wielki podbito, aniż przedtem dawali za inszych przeszłych starost. A tak was w tem napominamy, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na większe roboty, jedno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień, a z półłanku dzień jeden w każdy tydzień, a co sie tycze powozów, żebyście je na większe powozy nie wycią­gali, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożym na targ, albo z czym je jedno poślecie, ażeby ich też nie przymuszano tego zboża ze dwora ponie-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 119 wolnie brać, chyba kiedy kto chce [z] swej dobrej wolej. Także też na czynsz większy żebyście ich podbijać nie kazali, jedno tak, jako staradawna byli powinni płacić, żeby tak płacili. A jeśliżebyście na ten list dbać nie chcieli, a przyczyny jakie do tego dawali, tedy wam tu składamy rok od podania tego listu za cztery niedziele, żebyście tu przed nas stanęli albo kogo od siebie posłali i o sobie tu przed nami sprawę dali. A tych poddanych naszych, którzy tu do nas przychodzili na skargi w doległościach swych, żebyście ich o to karać nie kazali ani kaźnią ani więzieniem żadnem, a inaczej dla łaski naszej abyście nie czynili. Dan w Krakowie dwudziestego i czwartego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Oblatovany ten akt w imieniu wsi Kryga w grodzie bieckim 29 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 428. 1) Kryg wieś, pow. grybowski. 107. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Przysiek na dzierżawcę Stanisława Taszyckiego ciężary, zwłaszcza robocizny, do których są obowiązani ci poddani, oraz niektóre ich prawa. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Stanisławowi Thasziczkiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani naszej ze wsi Prziszieka1) dzierżawej waszej, skarżąc sie na was, iże je przymuszacie na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i przeciwko prawom i zwyczajom pospolitym. Także też skarżyli sie, iże je przymuszacie na powozy dalekie; skarżyli się też zagrodnicy z tej wsi wyżej omieniony, iże je przymuszacie na ustawiczne roboty, to jest aby ustawicznie młócili we dworze, a przedsię im nie dają wymłocków, które im przedtym dawano, i strawę ktemu, a teraz jem nie dają ani strawy ani wymłocków. A tak was w tem napominamy i to koniecznie mieć chcemy, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na większe roboty, jedno jako prawo po­spolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy ty­dzień a z półłanku dzień jeden. A co sie tycze powozów, żebyście ich nie wyciągali na większe powozy, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożem na targ, albo z czem je jedno poślecie. A iż sie też skarżyli, żeście im tam wygony z obodwu stron wsi poorali i posiali, że nie mają i drogi, którędyby bydło wyganiać mieli na pasze i role ich, a tak was i w tem napominamy, żebyście jem wolny wygon dali ku wyganianiu bydła. A co się tycze kaczmarza tego, którego przymuszacie, aby i czynsz wam płacił i robotyście nadzwyż przedsie podbili, których on przedtem nie powinien beł

STANISŁAW KUTRZEBA dawać, tedy żebyście nie wyciągali ani go przymuszali nad staradawny zwy­czaj, to jest, abyście go przy czynszu zostawili okrom robót, których nie po­winien był. A inaczej pod łaską naszą abyście nie czynili. A jeślibyście dla jakiech przyczyn ich przy tym zachować nie chcieli, a do tego jakie przy­czyny dawali, tedy wam rok i czas pewny [składamy, od podania tego listu za cztery niedziele, abyście; abo przez sie, abo przez posłańca swego stanęli a o tem wszytkiem nam sprawę dali i tym to poddanym naszym na ich skargi przed nami się usprawiedliwili. Dan w Krakowie dnia XXV miesiąca maja [roku bożego MDLXXIV], panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Oszowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w imieniu poddanych wsi Przysiek w grodzie bieckim 28 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18. str. 426—427. 1) Przysieki wieś, pow. jasielski. 108. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Libuszy na dzierżawcę Jana Tarłę ciężary, zwłaszcza robocizny, do których są oni obowiązani. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Janowi Tarlowi, kaszte­lanowi radomskiemu, staroście naszemu pilznieńskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską, w niebytności jego podstarościemu albo urzędnikowi jego. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Lybuszy1), dzierżawy waszej, skarżąc się na was albo na urzędniki wasze, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to przeciwko prawom i zwyczajom pospolitym. Skarżyli się też, iże je przy­muszają na powozy ciężkie i dalekie, także też, iż je poniewalają do tego, aby mieszczanom bieckiem role zarabiali bydłem swem i drwa jem wozili, a iż im tyż nie chcą dopuszczać wolnej paszej bydłu ich na gruncie albo dziedzinie naszej. Skarżyli sie też, że tam niektórem poddanem naszym po­brano role i za nie im nic nie dano; także też, iże je przymuszają, aby brali poniewoli żyto ze dwora i płacili je tak, jako urzędnik nasz chce. A tak was w tem napominamy, abyście tych poddanych naszych nie przymuszali ani przymuszać kazali na większe roboty, jedno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w tydzień w każdy a z pół-łanku dzień jeden w każdy tydzień. A co sie tycze powozów, żebyście ich nie przymuszali na większe i dalsze powozy, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożym na targ albo z czym je jedno poślą. A żebyście ich też nie kazali przymuszać, aby mieli robić na rolach miesckich, także żeby mieli drwa mieszczanom wozić, jedno [do] naszego własnego folwarku, a ty role, które tem poddanem naszym pobrano, a za nie im nic nie dano, żeby jem

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 121 były zapłacone. A żyta tego, na które je przymuszają, aby je poniewolnie brali, żebyście ich na to nie kazali przymuszać, aby je mieli poniewolnie brać, jedno [z] swej dobrej wolej, kiedy który chce. A jeśliżebyście na ten list nasz dbać nie chcieli, a przyczyny jakie do tego dawali, tedy wam tu skła­damy rok od podania lista za cztery niedziele, żebyście tu przed nas sta­nęli, albo kogo od siebie posłali i o sobie tu nam sprawę dali. A tych pod­danych naszych, którzy tu do nas przychodzili na skargi w doległościach swych, żebyście ich o to nie karali ani karać kazali ani kaźnią ani żadnem więzieniem, a inaczej dla łaski naszej abyście nie czynili. Dan w Krakowie dwudziestego i piątego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, pano­wania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mci. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w imieniu poddanych wsi Libuszy w grodzie bieckim 29 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 427 — 428. . 1) Libusza wieś, pow. gorlicki. 109. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Trzcinicy na dzierżawczynię Zofię Marszowską ciężary, głównie robocizny, i nie­które prawa tychże poddanych. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujem wszem wobec i każ­demu z osobna, komu wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli do nas poddani nasi ze wsi Trzczienycze1), skarżąc sie na wielmożną Zofią z Marszowycz, kanclerzyną koronną, albo raczej na urzędniki jej, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie ma­jąc; skarżyli sie też, iż jem bronią wolny paszej bydłu ich na dziedzinie tamtej naszej, także też iże je przymuszają na to, aby miasto kur, które pierwy dawali, płacili po dwu groszu, a iż im tyż nie chcą dopuszczać wol­nego jeżdżenia do borów albo lasów naszych na potrzebę ich własną; także też iże je na to przymuszają, aby miasto owsa dannego, który powinni byli zdawna dawać, pieniądzmi go teraz płacili; a iż je przymuszają na to. aby ustawicznie drwa wozili do dwora. Na które skargi stanął tu przed nas...a) Stadniczki imieniem wielmożnej Zofiej z Marszowycz, kanclerzynej koronnej, i dawał odpowiedzi na skargi tych poddanych naszych. Tedy my przesłu­chawszy obudwu stron pilnie, takeśmy postanowili: Naprzód iż co sie tycze około robót, tedy ci poddani nasi nie będą powinniej więcej robić, jeno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień, a z półłanku dzień jeden w każdy tydzień, a wszakże tak a luka w tekscie na wypisanie imienia.

STANISŁAW KUTRZEBA roboty mają zaczynać, że od słońca wschodu na robocie stanąć, a aż do za­chodu słońca robić, a w południe mają mieć odpoczynek sobie i bydłu dwie godzinie. A na roboty mają słać ku zrabianiu potocznych robót od siebie czeladź godną ku robocie, nie odbywając tedajako, albo sami mają bywać, jeśliby kto nie miał kogo godnego od siebie posłać. A na roboty mają wszy­scy razem wychodzić, kiedy im z dworu oznajmią, nie po jednemu ani po dwu. A co się tycze wolnej paszej bydłu ich na tej dziedzinie naszej, tedy im to ma być wolno jedno okrom szkody znacznej. Także też co się tycze powozów, nie będą powinni dalszych powozów czynić, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożym na targ albo z czym je jedno poślą. A co się też tycze tech dwu groszu, które dawają miasto kurów, które przedtym dawali, tedy nie będą powinni tych dwu groszu dawać, jeno kury po sta­remu, jako staradawna dawali. A nie mają im też bronić do lasów albo boru naszego na potrzebę ich własną/ to jest po drwa na opał albo do grodzej albo na jaką inszą potrzebę, jedno nie na przedaj. Także też co sie tycze owsa dannego, który teraz z przymuszenia pieniądzmi płacą, tedy nie mają go pieniądzmi płacić, jedno owies powinni będą dawać, jako staradawna da­wali. A co sie tycze drew, które ustawicznie do dworu wożą żydom, którzy saletrę robią, tych nie powinni będą wozić, jedno za dzień. A na świadectwo tego pieczęć naszę przycisnąćeśmy kazali. Dan w Krakowie dwudziestego i piątego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w imienia wsi Trzcinicy w grodzie bieckim 29 maja 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 428—429. 1) Trzcinica wieś par., pow. jasielski. 110. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Stanisławowi Taszyckiemu uciążać pod­danych wsi królewskich Siedlisk i Pustowoli, w szczególności żądać większej robocizny jak dwa dni w tygodniu z łanu. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Stanisławowi Thasziczkiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze dwu wsiu Sziedlisk1) i z Pusthejvoliej2), dzierżawy waszej, skarżąc się na was, iże je przymuszacie na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i byłoby to przeciwko prawom i zwyczajom pospolitym. Także też skarżyli sie, iże je przymuszacie na powozy dalekie. Skarżyli sie też zagrodnicy z tych dwu wsiu wyżej omienionych, iże je przymuszacie na ustawiczne roboty, to jest aby ustawicznie robili, młócili, we dworze, a przedsię

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 123 im nie dawają wymłocków, które im przedtem dawano, i strawę ktemu, a te­raz im nie dają ani strawy ani wymłocków. A tak was w tym napominamy i to koniecznie mieć chcemy, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na większe roboty, jedno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opi­suje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z półłanku dzień jeden. A co się tycze powozów, żebyście ich nie wyciągali na większe powozy, jedno do bliższych przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czym je jedno poślecie. Skarżyli sie też, że od nich owsa po ćwiertni bierzecie, który byli oni dobrowolnie postąpili, żeby powozów nie czynili, a wy i owies z nich bierzecie i powozy przedsię zarabiają, a tak żebyście na jednym przestali. A co się tycze zagrodników, którzy ról żadnych nie mają, jedno na zagrodzie siedzą, żebyście ich nie przymuszali na większe roboty ani ich wyciągali, jedno dzień jeden w każdy tydzień; a ty wymłocki, które im staradawna dawano, kiedy młócili, i strawę, żebyście ich też zachowali według staradawnego zwy­czaju a to jem dawali. A inaczej pod łaską naszą abyście nie czynili; a je­ślibyście dla jakich przyczyn ich przy tym zachować nie chcieli a do tego jakie przyczyny dawali, tedy wam rok i czas pewne od dziś dnia za sześć niedziel składamy, abyście przed nami abo przez się abo przez posłańca swego stanęli, a o tym wszytkiem nam sprawę dali i tym to poddanym naszym na ich skargi przed nami sie usprawiedliwili. Dan w Krakowie dnia XXV miesiąca maja [roku bożego MDLXXIV], panowania naszego roku pierw­szego. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Siedlisk i Pustowoli dnia 28 maja 1574 r. w gro­dzie bieckim. Castr. Biec. t. 18, str. 425—426. 1) Siedliska wieś, par. Sławęcin, pow. jasielski. 2) Pustowola wieś, par. Sławęcin, pow. jasielski. 111. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Mniszkowi dzierżawcy uciążać poddanych wsi Glinnika, a w szczególności żądać od nich większej ro­bocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Mnyskowi dzierżawcy naszemu glińskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską a w niebytności jego urzędnikowi jego. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Glinnika1) dzierżawy waszej, skarżąc sie na was abo na urzędniki wasze, iże je przymuszają na ciężkie a ustawiczne ro­boty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali. byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i przeciwko prawom i zwyczajom pospolitym. Skarżyli sie też, iże je przymuszają na powozy ciężkie i dalekie, także też iże je przymuszają, aby

124 STANISŁAW KUTRZEBA dawali po korcu chmiela, którego pierwej nigdy za inszych przeszłych dzier-żawiec nie dawali. Skarżyli się też zagrodnicy z tejże wsi, iże je przymuszają na ciężkie roboty, to jest na ustawiczne młócenie, a za to jem nic nie dają, a pierwej im dawano tak, jako tu przed nami sprawę dali, wymłocki jakieś i strawę do tego, a teraz im tej żadnej rzeczy nie dają, ani wymłocku ani strawy. A tak was w tem napominamy i to koniecznie mieć chcemy, żeby­ście tych poddanych naszych nie wyciągali na większe roboty, jeno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień, a z półłanku dzień jeden w każdy tydzień. A co się tycze powozów, żebyście ich nie wyciągali na dalsze powozy, jedno do bliskich przyległych mia­steczek ze zbożem na targ albo z czym je jedno poślą. Także też co sie tycze tego [chmielu], który po korcu dawają, żebyście ich na to nie przymuszali, ale je tak zachowali, jako staradawna byli zachowani. A co się tycze zagrodni­ków, żebyście je też zachowali przy takiej robocie, jako staradawna byli za­chowani, i przy tych wymłockach także i strawie. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. A tych poddanych naszych, którzy tu do nas na skargi w doległościach swych przychodzili, żebyście ich o to nie karali ani kaźnią ani więzieniem żadnem. Dan w Krakowie dwudziestego i piątego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierw­szego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Oblatowany ten akt przez poddanych wsi Glinnika w grodzie bieckim 9 czerwca 1574 r., Castr. Biec. t. 18, str. 440—441. 1) Glinnik wieś, pow. jasielski. 112. Kraków, 26 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Piotrowi Górskiemu uciążać poddanych wsi Swoszowy, a w szczególności żądać większej robocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Piotrowi Gorskiemu dzierżawcy naszemu sfoszowskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszą kró­lewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Sffoshowy1), dzierżawy waszej, skarżąc sie obciążliwie na was, iże je przy­muszacie na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień odpoczynku nie mając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i przeciwko prawom i zwyczajom pospo­litym. Skarżyli sie też, żeście tam niektórym poddanym naszym role ich wła­sne zakupne pobrali i niektórym z nich nie popłaciliście ich, które role ich ku sołtystwu swemuście przyłączyli, co jest z wielką ciężkością tych podda­nych naszych. Także też żeście niektórym poddanym naszym wzięli jede­naście grzywien winy bez wszelakiej przyczyny. A co sie też skarżył przed

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 125 nami poddany nasz karczmarz z tejże wsi wyżej omienionej, źe go podbijacie na czynsze większe, także i na roboty, aniż był powinien za inszych prze­szłych dzierżawiec. Skarżyli sie też zagrodnicy z tejże wsi wyżej omienionej, iże je przymuszacie na roboty ciężkie a ustawiczne na każdy dzień, chocia ról żadnych nie mają, jedno na zagrodach siedzą. A tak was w tym napo­minamy i to po was koniecznie mieć chcemy, abyście tych poddanych na­szych nie wyciągali ani przymuszali na większe roboty, jedno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy ty­dzień a z półłanku dzień jeden w każdy tydzień. A te role, któreście tym poddanym naszym pobrali a za nieście im nic nie dali, żebyście im je po­płacili. Także i te jedenaście grzywien, któreście z nich wzięli bez wszelakiej przyczyny, żebyście im zasię wrócili. A tego karczmarza żebyście zachowali tak, jako staradawno był zachowan, tak w czynszu, jako i w robotach. Także też tych zagrodników, którzy ról żadnych nie mają, jedno na zagrodach sie­dzą, żebyście ich nie wyciągali na większe roboty, jedno dzień jeden w każdy tydzień robotę pieszą. A jeślibyście na ten list nasz dbać nie chcieli a przy­czyny jakie do tego dawali, tedy wam tu składamy rok od podania tego listu za cztery niedziele, żebyście tu przed nas stanęli i o sobie sprawę dali. A iż się też skarżą ci poddani nasi, że je bijecie i sadzacie o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, temy my tego zakazujemy i ko­niecznie tego mieć nie chcemy, gdyż to ma być wolno poddanym naszym do nas na skargi w doległościach swvch chodzić a niema im tego nikt bronić ani ich od tego odgrażać. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. Dan w Krakowie dwudziestego i szóstego dnia miesiąca maja roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt przez poddanych z Swoszowy 31 maja 1574 r. w grodzie bieckim, Castr. Biec. t. l8, str. 429—430. l) Swoszowa wieś, par. Szerzyny, pow. jasielski. 113. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Bogoniowic, w szczególności żądać robocizny większei, niż dwa dni z łanu na tydzień. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Lygezie, kasztelanowi zawichojskiemu, staroście naszemu bieckiemu i żydaczowskiemu, a w niebytności jego podstarościemu, łaskę nasze królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli są do nas poddani nasi ze wsi Boguniowycz, skarżąc na was albo raczej na arendarza waszego, iże je przymuszacie na ciężkie a usta­wiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpoczynku nie mając, co jeśliby

126 STANISŁAW KUTRZEBA tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką krzywdą i ciężkością tych poddanych naszych i przeciwko prawom i zwyczajom pospolitem. Także sie też skarżyli, iże je przymuszacie na powozy dalekie. A tak was w tem napominamy, abyście tych poddanych naszych nie przymuszali na więtsze roboty, jedno jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z półłanka dzień jeden, ażebyście ich nie przymuszali indzie do roboty, jedno na grunt folwarkowy. A co sie tycze powozów, żebyście ich nie wyciągali na dalsze powozy, jedno do bliższych przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czem je jedno poślecie. Skarżyli się też o wygony, iże nie mają wolnych, i bydła gdzie nie mają wygnać, a tak żebyście jem dali wolny wygon ku wyganianiu bydła ich, i wolnej pasze bez szkody we zbożach albo w łąkach aby im nie broniono. O tramy się też skarżyli, iże jem każecie gwałtownie drzewa wozić na tramy, czym oni ponędzili i dobytki swoje potracili. A tak żebyście jem i do­bytkom ich gwałtu takiego czynić nie kazali i drzewa wielkiego, jedno takie, jakiemu konie ich mogą zdołać wozić, nie przymuszali. A co się też skarżą, że łanowe z nich biorą z tych ról, których oni nie trzymają, a tak żebyście ich nie przymuszali, jeśli tak jest. A iż się też skarżą, że je biją i sadzają o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, tedy jem niema być broniono, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu, a ina­czej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. Dan w Krakowie dnia dwudziestego ósmego miesiąca maja roku pańskiego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Oblatowany ten akt, sigillo minori Sacrae Maiestatis Regiae opatrzony, przez poddanych ze wsi Bogoniowic w grodzie sądeckim dnia 2 czerwca 1574 r. Castr. Sand. t. 15, str. 559—561. 1) Bogoniowice wieś, par. Ciężkowice, pow. grybowski. 114. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Kipszny, w szczególności żądać robocizny wię­kszej, niż dwa dni z łanu na tydzień. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Lygezie, kasztelanowi zawichojskiemu, staroście naszemu bieckiemu i żydaczowskiemu, a w niebytności jego arendarzowi, wiernie nam miłemu, łaskę naszą kró­lewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Kyprzna 1) skarżąc się na was albo raczej na arendarza waszego, iże je przy­muszacie na ciężkie a ustawiczne roboty na każdy dzień w tydzień, odpo­czynku nie mając, co jeśliby tak beło, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką ciężkością tych poddanych naszych i przeciwko prawom i zwycza­jom pospolitem. Także też skarżyli się, iże je przymuszacie na powozy da-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 127 lekie, a iż też bronią jem pasze wolnej na ich własnych grunciech. Także się też skarżyli, że jem bronią drew na opalenie i na budowanie i na grodzenie, aż się muszą do inszych ogranicznych lasów gaić. A tak was w tem napomi­namy, abyście tych poddanych naszych nie wyciągali na więtsze roboty, jedno jako prawo pospolite uczy dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z pół-łanka dzień jeden, a co sie tycze powozów, żebyście ich nie wvciągali na więtsze powozy, jedno do bliższych przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czem je jedno poślą, a paszli też wolnej bez szkody we zbożach albo w łąkach abyście jem bronić nie kazali i drew na opalenie i na grodzą i na insze potrzeby ich domowe abyście jem nie bronili, także też i drzewa na budowanie tam, gdzieby bez znacznej szkody lasów naszych być mogło ale nie na przedaj, aby za opowiedzeniem ich i wiadomością urzędnika na­szego jem nie broniono. A iż się też skarżyli, że je biją i sadzają o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, tedy im to niema być broniono, gdyż to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czynili. Dan w Krakowie dnia dwu­dziestego ósmego miesiąca maja roku pańskiego MDLXX1Y, panowania na­szego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Akt ten, wydany pod pieczęcią mniejszą królewską, oblatowany przez poddanych wsi Kipszny w grodzie sądeckim dnia 2 czerwca 1574 r. Castr. Sand. t. 15, str. 561 — 563. 1) Kipszna wieś, par. Ciężkowice, pow. grybowski. 115. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, by nie uciążał poddanych wsi Turzy, w szczególności nie żądał robo­cizny większej, jak dwa dni na tydzień z łanu. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Lygezie, kasztelanowi zawichojskiemu, staroście naszemu bieckiemu [i] żydaczowskiemu, a w niebytności jego podstarościemu albo arendarzowi, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli są do nas pod­dani nasi ze wsi Turzey 1) starostwa naszego, skarżąc sie na was, albo raczej na arendarza waszego, że je przymuszacie na ciężkie a ustawiczne roboty dzień w dzień, odpoczynku jem nie dając, co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, bełoby to z wielką ciężkością tychto poddanych naszych i przeciwko prawom i zwyczajom pospolitem. Także też skarżyli sie, że je przymuszają na powozy dalekie. A tak was w tem napominamy, abyście tych poddanych naszych nie przymuszali na więtsze roboty, jedno jako prawo po­spolite uczy i statut koronny opisuje dwa dni z łanu całego w każdy tydzień a z półłanka dzień jeden. A żebyście ich też nie wyciągali na dalsze powozy jedno do przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czym jedno je,

STANISŁAW KUTRZEBA poślą. A iż też skarżyli się o wygon, że nie mają wolnego wygonu, że i by­dła nie mają gdzie wygnać, a tak żebyście to opatrzyć kazali, jakoby mieli wygon wolny ku wygnaniu bydła ich. A iż się też skarżyli, że je biją i sa­dzają o to, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, tedy was i w tym napominamy, abyście tego zakazali, aby ich o to nie bito ani sa­dzano, gdyż to niema być nikomu broniono, ale to ma być wolno każdemu poddanemu naszemu. A inaczej pod łaską naszą królewską abyście nie czy­nili. Dan w Krakowie dwudziestego ósmego dnia miesiąca maja roku bożego tysiącznego pięćsetnego siedmdziesiątego czwartego, panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Oblatowany ten akt, wydany pod pieczęcią mniejszą królewską, przez poddanych z Turzy w grodzie sądeckim 2 czerwca 1574 r. Castr. Sand. t. 15, str. 563 — 564. 1) Turza wieś par., pow. gorlicki. 116. Kraków, 5 czerwca 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Stadnickiemu uciążać poddanych wsi Swierzowy (?), nie pociągać ich do robocizny większej, jak dwa dni z łanu na tydzień, do niezwykłych powozów, wojennego itd. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujem wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli do nas poddani nasi ze wsi Szierchowej1), skarżąc się na urodzonego Mikołaja Stadniczkiego, dzierżawce tejto wsi, tu na ten czas przy dworze naszym będącego, przy bytności jego samego, abo raczej na urzędnika jego, iż je przymusza na ro­boty ciężkie i ustawiczne; także sie też skarżyli o powozy dalekie. A tak my wysłuchawszy z obudwu stron tak skarg tych poddanych naszych, jako też odpowiedzi dzierżawce naszego wyżej omienionego, takieśmy postanowili, jako prawo pospolite uczy i statut koronny opisuje, iż ci poddani nasi nie będą powinni więcej robić, jedno dwa dni z łanu całego w każdy tydzień, a z półłanku dzień jeden, ale mają wychodzić na robotę i poczynać skoro słońce wschodzi, aż do zachodu słońca mają robić, a w południe mają mieć odpoczynek dwie godziny. Co sie tycze powozów, tedyśmy tak postanowili, że nie mają być dalsze, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożem na targ albo z czym je jedno poślą. A iż się też skarżyli, że na nich wycią­gają wojenne jakieś, iż dzierżawca nasz tę nam sprawę dawał, że przeszłego czasu sub interregno musiał żołnirze chować dla wszelakiego niepokoju, iż ta wieś pod górami blisko Węgier siedzi, na które żołnirze jedno na ten czas po kilku groszu dani był na nie włożył, ale tego inszych lat, kiedy pokój jest w Koronie, nie czyni; tedy my to tak postanowili, iż takowej daniny na nich czasu pokoju wyciągać nie ma okrom czasu jakiego niepokoja w tam­tym kraju. Co się też skarżyli, że na nich wyciągają podatki jakieś niezwy-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 129 czajne, jako od jabłek, leśnych orzechów i grzybów, tedy to niema być, gdyż to jest rosa boża. A iż się też skarżą o piwo, iż gdy dadzą z dworu do karczmy piwo na szynk a każą im, iżeby je przez dzięki pili i płacili, cho­ciażby go też i drugi nie pił, tedy mu go przedsię każą płacić, tedy tyż to być niema, bo to ma być na każdego dobrej woli pić albo nie pić, co kto wypije, niech płaci, a kto nie pije, niech z temi nie płaci ani się na płacę składa, którzy piją. A na świadectwo tego pieczęć naszą przycisnąćećmy ka­zali. Dan w Krakowie dnia piątego miesiąca czerwca roku bożego MDLXXIV, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit Oblatowany ten akt 12 czerwca 1574 r. przez poddanych wsi Świerzowy (?) w grodzie bieckim, Castr. Biec. t. 18, str. 446—447. 1) Może Swierzowa wieś, par. Osiek, pow. jasielski. 117. Kraków, 9 czerwca 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych z wsi Iwkowy na dzierżawcę Jasła, Ludwika Decyusa, ciężary, do jakich są obowią­zani ci poddani, zwłaszcza robocizny. Henryk z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu przyszli poddani nasi ze wsi Iwkowej1), ku wielkiem rządom krakowskiem należący, skarżąc się na urodzonego Josta Ludowika Dycza, wielkiego rzącę zamku naszego krakow­skiego, żupnika olkuskiego, tej to wsi naszej Iwkowej dzierżawcę, naprzód o to, iż je przymusza na ciężkie a ustawiczne roboty w każdy dzień, odpo­czynku jem nie dając, skarżyli się też, iże jem pobrał nawsia i ogrody, także też iże je przymuszają na przewozy daleckie i strożą niezwykłą na nie pod­bija, my tedy wysłuchawszy obu stron, tak skarg tychto poddanych naszych, jako też odpowiedzi przerzeczonego wielkiego rzące zamku naszego krakow­skiego, postanowilis my i takeśmy skazali: Naprzód cokolwiek jedno w lustratorskich a rewizorskich regestrach tak z strony robót należnych jako też po­winności tejto wsi Iwkowej jest opisane, to wszytko cale tak przez te pod­dane nasze i dzierżawce ich trzymano być ma, jednak ciż to poddani nasi wedle prawa pospolitego dwa dni każdego tygodnia z łanu całego a z pół-łanka dzień jeden robić mają być powinni i tak roboty te zaczynać, że od słońca wschodu na robotę przyść a z niej w zachód słońca zyść [powinni], ma­jąc w południe sobie i bydłu powinne odpoczynienie. Co sie tycze nawsia i ogro­dów, które jem są odjęte, te jem cale zaś do ich pożywienia przywrócone być mają. Także strożą powinna po jednemu człowieku czynić każdy dzień będą winni, chyba occurrente gravi necessitate po dwu człowieku. Powozów też inszych nie będą powinni, jedno za dzień robotny mają je wytręcać, Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 9

STANISŁAW KUTRZEBA a okrom dnia robotnego nie mają być na nie wyciągani. Do przędzenia także inakszego nie mają być przymuszani, jedno jako staradawna byli powinni, to jest jako po pół grosza za to postępowali, także i teraz toż czynić będą powinni. Kapłonów nie więcej, jedno jako rewizorskie regestra pokazują, da­wać mają, także kury czasów pewnych im naznaczonych przez lustratory od­dawać powinni będą. Przy robociech bici ani mordowani de cetero być nie mają, ale owszem przez ich dzierżawce od pogranicznych krzywd i doległości bronieni być mają tak, aby jem grontów nie posiadano, ale jeśliby w czem któremu krzywda beła, prawem tego dochodzić ma, nie gwałtem, ani posia­daniem gruntów. De cetero nie mają być ciądzani i karani przez dzierżawce nasze, przeto że tu do nas w doległościach a w potrzebach tych swych ucie­kali się, gdyż to jest wolno każdemu poddanemu naszemu, ale owszem we­dle staradawnych praw, zwyczajów i lustratorskiego postanowienia zawsze przez ich dzierżawce wolnie zachowani być mają. Na świadectwo tego po­stanowienia naszego pieczęć naszę koronną przycisnąćeśmy rozkazali. Dan w Krakowie dziewiątego dnia czerwca roku pańskiego tysiąc pięćset siedmdziesiąt czwartego, roku królowania naszego pierwszego. Oblatowany ten akt w imieniu poddanych wsi Iwkowy w grodzie sądeckim dnia 26 czerwca 1574 r. Castr. Sand. t. 15, str. 674—676. 1) Iwkowa wieś par., pow. brzeski. 118. Kraków, 11 czerwca 1574 r. Krół Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Mytarza na dzierżawcę Marka Stadnickiego ciężary, a zwłaszcza robocizny, do których są oni obowiązani. Henryk z bożej łaski król polski... Urodzonemu Markowi Stadnyczkiemu, dzierżawcy wsi naszej z Mitharzi1), a w niebytności jego arendarzowi albo urzędnikowi, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli tu do nas poddani nasi ze wsi Mitharzi, dzierżawej naszej, skarżąc sie na was albo na arendarza waszego, że je przymuszacie na ciężkie a ustawiczne roboty, każąc im [robićj na każdy dzień bez odpoczynku i jeszcze ktemu nie do naszych folwarków, ale do swych dziedzicznych. Skar­żyli się też o powozy, że je przymuszają daleko jeździć, o strażę też skarżyli sie, że je na nich podbito, której nie bywało. Co jeśliby tak było, jako tu nam sprawę dali, byłoby to z wielką ich krzywdą. A tak wam rozkazujemy, aby­ście ich nie przymuszali do robót więtszych, jedno jako prawo pospolite uczy: dwa dni z łanu całego w tydzień a z półłanku dzień jeden, a do swych własnych imion abyście ich nie przymuszali robić, gdyż wam tego nie po­winni, jedno na nasz własny gront folwarkowy. Na powozy dalsze nie wy­ciągajcie ich, jedno do bliskich przyległych miasteczek ze zbożem na targ

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 131 albo z czym je poślą. Skarżyli się też o straż, żeście ją nowo na nie podbili, co jeśliby tak było, rozkazujemy, abyście na nie nic nowego nie stanowili, ale według starego zwyczaju ich trzymali. Ażeby ich też o to nie bito, ani sadzano, że tu do nas na skargi w doległościach swych chodzą, gdyż to wolno poddanem naszym. A inaczej pod łaską naszą abyście nie czynili. Dan w Krakowie jedenastego dnia miesiąca czerwca roku bożego MDLXX1V, panowania naszego roku pierwszego. Na własne rozkazanie króla Jego Mci. Oblatowany ten akt w imieniu wsi Mytarza w grodzie bieckim dnia 14 czerwca 1574 r. Castr. Biec. t. 18, str. 447. 1) Mytarz wieś, pow. jasielski. 119. Bydgoszcz, 11 lutego 1577 r. Król Stefan określa wskutek skarg poddanych wsi Krościenka Białobrzegów, Suchodoła i Głowienka na starostę sanockiego Jerzego Mniszka ciężary różne, do których są obowiązani. Stefan z bożej łaski król polski, wielkie książę litewskie, ruskie, pruskie, mazowieckie i siedmigrodzkie. Oznajmujem wszytkim wobec i każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu do nas przyszli poddani nasi ze wsi naszych Crosczianek1), Bialobrzegów2), Szuchodola3) i Glowienek 4), starostwa sanockiego, ku miasteczku naszemu Krosnu5) należących, skarżąc się na urodzonego Jerzego Mnyska kraj czego stołu naszego i starostę sano­ckiego, albo raczej na podstarościego jego, iż je przymuszają i przyniewolają, aby [w] folwarkach starostwa tego wszelakiego zboża brogami kupowali zboże za nieznośne pieniądze i za wielką sumę, której oni zdołać nie mogą; item iż je przymuszają formanom płacić, kiedy gdzie którego po potrzebie swej pan starosta pośle nad zwyczaj ich staradawny; item iż tego roku przeszłego przymuszono je dać stacyej sześćdziesiąt grzywien na przyjazd nasz; na które skargi ich gdy tu przed nami stanął sam oblicznie urodzony Jerzy Mnyszek, krajczy stołu naszego, a starosta nasz sanocki, i dawał odpowiedzi na skargi tych poddanych naszych, my, przesłuchawszy pilnie obu stron, takeśmy po­stanowili: Co sie tycze o kupowanie zboża brogami, to tu przed nami pan sta­rosta czwierdził, żeby się to tak staradawna zachować miało i nie on to na nie podbił, ale z dawna przed tym toż byli powinni, a poddani ci tedy tę sprawę przed nami dali, że to nie jest staradawny zwyczaj, ale już to temu szesnaście lat, jako je na to podbito i przyniewolono te brogi rozbierać do­piero za nieboszczyka pana Czikowskiego, przeszłego przed nim starostę. A tak iżeśmy tu teraz nie mogli o tem mieć dostateczny sprawy, tedyśmy to od­łożyli i zawiesili do tego czasu, kiedy tam będą lustratorowie nasi, którzy już od nas są naznaczeni z przeszłego sejmu toruńskiego do tego tam kraju 9*

132 STANISŁAW KUTRZEBA województwa ruskiego, którzy gdy tam będą, w tym tam starostwie sanockiem mają wezwać do siebie tych poddanych naszych wyżej mianowanych wsi i przesłuchać pilnie obudwu stron, a przesłuchawszy, żadnej stronie w tem nie folgując, coby nasprawiedliwszego być rozumieli, to postanowili, coby nie beło [z] szkodą naszą ani też z ukrzywdzeniem poddanych naszych. A je­śliby to się pokazało, żeby tego zdawna ci poddani nie byli powinni, ale od tego czasu, jako tu wyżej jest opisano, na nich to podbito, żeby tego na nie nie stanowili, ani ich na to podbijali, i owszem aby je według praw ich i zwyczaju dawnego zachowali, a tymczasem, póki tam lustratorowie nie będą i póki tego nie rozprawią między niemi, mają im w tym dać pokój. A co sie też tycze o składanie pieniędzy furmanom, kiedy gdzie którego pan sta­rosta albo podstarości jego pośle, to iż słusznemi racyami ci poddani przed nami wywiedli, co im i sam pan starosta przyznał, iż tego nigdy nie byli ani są powinni, a tak postanowiliśmy, że ich już więcej na to pan starosta i podstarości jego ciągnąć i przymuszać niema, aby mieli formanom dopła­cać, czegoby im pan starosta nie zapłacił, kiedy gdzie którego po potrzebie swej pośle. Także też i formanów, któryby nie chciał jechać, kiedyby go potrzebowano, nie mają ich do tego przymuszać, ale ich mają dobrowolnie a nie z łajaniem abo z jakiem przegrażaniem używać i zapłacić im, jako je sobie mogą zjednać, tak, coby słuszna i sprawiedliwa beła. Item co się tycze o sześćdziesiąt grzywien pieniędzy, które z nich na stacyą dla przyjazdu na­szego wybrano, bacząc im to być rzecz niesłuszną takie z nich wyciąganie, którego nie powinni, tedyśmy tak postanowili, że pan starosta podstarościemu swemu rozkazać ma, aby im to wszytko z pirwszech czynszów tego roku wytrącono było a na przyszłe czasy takowych sum pieniędzy na nich nigdy wyciągać nie mają. A iż się też tu przed nami skarżeli, iżby im tam grozić miano jakiemsi karanim, tedyśmy zakazali i zakazujemy, iżby ich o to, kiedykolwiek[by] jedno przyszli do nas w doległościach swych na skargi, nie ka­rano ani sadzano. A dla lepszego świadectwa pieczęć naszę przycisnąćeśmy kazali. Dan w Bydgoszczej jedenastego dnia miesiąca lutego roku pańskiego MDLXXVII, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Oszowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt w imieniu poddanych wsi Krościenka, Białobrzegów, Suchodoła i Gło­wienka w grodzie bieckim 28 lutego 1577 r. Castr. Biec. t. 20, str. 16—17. 1) Krościenko wieś, pow. krośnieński. 2) Białobrzegi wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 3) Suchodół wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 4) Głowienko wieś, par. Krosno, pow. krośnieński. 5) Krosno miasto powiatowe w Galicyi. 120. Włocławek, 1 kwietnia 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu uciskać poddanych wsi Wróblowic.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 133 Stefan z bożej łaski król polski... Urodzonemu Jerzemu Mniskowi z Wielkych Kunczicz, krajczemu naszemu i sanockiemu, sokalskiemu staroście, wier­nie nam miłemu, a w niebytności urzędnikowi albo namiestnikowi jego, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Skarżyli się przed nami obcią­żliwie poddani nasi ze wsi naszej Wrobliczel) do starostwa naszego sa­nockiego należącej, dzierżawej Wierności Twej, na Wierność Twą, iż Wier­ność Twa albo raczej namiestnik Wierności Twej przerzeczone poddane nie­zwykłemi różnemi podatkami, robotami, ciąży i ukrzywdza, tak też, że je na dalekie a niepowinne powozy wyciąga i do płacenia niezwykłego brogów drogo oszacowanych niesłusznie ich przyniewola i brać z folwarku swego przymusza. Skarżyli sie też na Wierność Twą ciż poddani nasi, iż ich Wier­ność Twa od przyległych sąsiad nie bronisz, którzy ku krzywdzie ich i umniej­szeniem imion naszych grunty im odejmują a sobie je przywłaszczają prze­ciwko przystojności i biegowi koronnemu i inszych wiele nieznośnych krzywd od Wierności Twej albo urzędnika mieć się mienią. Czego jako nie radzi słuchamy i z niełaską to od Wierności Twej przejmujemy, tak też po Wier­ności Twej to mieć chcemy, aby Wierność Twa przerzeczone poddane ze Wroblicze przy dawnych zwyczajach i powinnościach, nie przyciągając i nie wyciągając ich na nic nowego, zachował, zwłaszcza na roboty częste, których (dzień tylko jako powiedają zdawna odrobiwszy w tydzień) nie byli powinni, podatków też i powozów niezwykłych nie wyciągał, tylko według staradawnych zwyczajów z niemi się obchodził tak, jakoby przerzeczeni poddani nie mieli dalszej przyczyny na Wierność Twą przed nami sie skarżyć. Pod łaską naszą Wierność Twa inaczej czynić nie będzie. Dan we Wroczlawku dnia pierwszego miesiąca kwietnia roku bożego MDLXXVII, regni vero nostri anno primo. Na własne rozkazanie Króla Jego Mości. Nicolaus Firlej de Dambrowicza castellanus Bieczensis, curiae R. M. referendarius. Oblatowany ten akt przez poddanych ze wsi Wróblowic w grodzie bieckim 17 kwietnia 1577. Castr. Biec. t. 20, str. 83—84. 1) Wróblowice wieś, par. Zakluczyn, pow. tarnowski. 121. Warszawa, 29 kwietnia 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu uciążąc poddanych wsi Krościenka, Białobrzegów, Suchodołu i Gło­wienka. Stefan z bożej łaski król polski... Urodzonemu Jerzemu Mnyskowi, kraj­czemu stołu naszego i staroście naszemu sanockiemu, wiernie nam miłemu, a w niebytności podstarościemu jego, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przyszli są do nas poddani nasi ze wsi Krosczienek, Białobrzegow Szuchodola i Głowienek1) starostwa naszego sanockiego, dzierżawy waszy,

134 STANISŁAW KUTRZEBA skarżąc się na was albo raczej na urzędniki wasze, naprzód iż je przymuszają, aby w folwarkach starostwa tego wszelakiego zboża brogami kupowali za nieznośne pieniądze ku ich krzywdzie. A iż mieli teraz czasu niedawnego de­kret nasz2), co my o kupowanie tych brogów zawiesili do lustratorów, a w tym czasie aby im dano pokój o te brogi, póki lustratorowie tego nie rozprawią, a przecz się mimo to, gdy tych brogów nie chcieli brać, wzięto im gwałtem czterdzieści i czworo bydła, którego do tego czasu nie mają. Także się też skarżyli, iż sześćdziesiąt grzywien, które z nich wzięto niesłusznie, aby im były wrócone, mają dekret nasz, których im nie wrócono, co jeśli żeby tak było, jako nam sprawę dali, byłoby to z wielką krzywdą ich, czegobych my wam nie mogli chwalić. A tak wam rozkazujemy, abyście te poddane nasze we wszytkiem według dekretu naszego w Bidgosczi uczynionego o brogi i o te sześćdziesiąt grzywien zachowali a to bydło abyście im wrócili, skoro wam ten list oddadzą, żeby już więcej do nas na skargi nie chodzili. Także aby ich nie bito ani sadzano o to, iż tu do nas na skargi chodzą, a inaczej pod łaską naszą abyście nie czynili. Dan [w] Warszawie XXIX dnia miesiąca kwietnia roku pańskiego MDLXXVII, panowania naszego roku pierwszego. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Na własne rozkazanie Króla Jegomości. Oblatowany ten akt przez poddanych z Krościenka, Białobrzegów, Suchodoła i Głowienka w grodzie bieckim dnia 9 maja 1577 roku, Castr. Biec. t. 20, str. 112 — 113. 1) Krościenko, Białobrzegi, Suchodół i Głowienko, wsie w powiecie krośnieńskim, ob. nr. 119 uw. 1—4. 2) Ob. nr. 119. 122. Malborg 24 maja 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, uciążać poddanych wsi Iskrzyni i Krościenka. Stefan z bożej łaski król polski... Urodzonemu Jerzemu Mnyskowi, krajczemu stołu naszego, staroście sanockiemu, wiernie nam miłemu, a w nieby­tności podstarościemu jego, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Skarżyli sie są przed nami poddani nasi ze wsi Iskrziny l) i Krosczienka 2) z starostwa sanockiego na was albo raczej na urzędniki wasze, naprzód iż je przymuszają brogi brać wszelakiego zboża z dwora i każą jem płacić za [nie] nieznośne pieniądze, których brogów staradawna nie brali, jedno to na nie beło niedawno podbito; item iż gdy groble naprawują, długie je trzymają nad zwyczaj staradawny; item iż je przymuszają składać po grzywnie z każdy włóki na żołnirze, coście jem beli obiecali wytrącić z czynszów, i do tego czasu nie wrócono. Także sie skarżyli, iż po półgrzywniu z włóki na stacyą naszę (o czym my na ten czas nic nie wiedzieli aniśmy tam beli, gdzieby nam tę stacyą dawać miano) od nich wybirano a). Też sie skarżyli, iż je przy- a w tekscie: nie birano.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 135 muszają do wożenia tramów albo drzewa do młyna i pieniądze z nich biorą, czego przedtem nigdy nie byli powinni. Skarżyli się też, iż sep danną więtszem korcem od nich odbierają nad zwyczaj staradawny. Co jeśliby tak beło, jako nam ci poddani nasi sprawę dali, byłoby to z wielką krzywdą ich i nie moglibychmy wam tego chwalić. A tak wam rozkazujemy, abyście tych pod­danych naszych do brania tych brogów nie przymuszali, aż tam lustratorowie nasi z sejmu naznaczeni będą i tego się dowiedzą, jeśliże je staradawna bierali albo nie, a iżeście kilka ich o te brogi posadzali, tedy to koniecznie mieć chcemy i rozkazujemy, abyście tedyż zaraz, skoro wam ten list odda­dzą, wypuścić wolno kazali, także gdy groble naprawują, abyście ony według staradawnego zwyczaju zachowali, nie trzymając ich długo. Też o te pie­niądze, coście na żołnierze wybrali, abyście je jem wrócili albo z czynszów wytrącili, gdy je będą dawać, gdyż się oni nie powinni na to składać. A co się dotycze pieniędzy, co za stacyą dla nas wybrali, abyście jem wrócieli albo z jakiego pożytku wytrącili, gdyż nam wszytko kładziecie na liczbie w skarbie cokolwiek staciej wydacie. Na wożenie tramów albo drzewa abyście ich nie przymuszali, jeśli tego staradawna nie powinni wozić, także i pieniędzy da­wania, sep danną abyście korcem staradawnym od nich wybierali a nie więt­szemu A iż tu w doległościach swych do nas na skargi chodzą, aby ich nie bito ani sadzano, gdyż to wolno każdemu poddanemu naszemu do nas na skargi chodzić. A inaczej abyście pod łaską naszą nie czynili. Dan w Mal­borku XXIV dnia miesiąca maja roku pańskiego MDLXXVII, panowania na­szego wtórego. Na własne rozkazanie Króla Jegomości. Stanislaus Ossowski referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt przez poddanych z wsi Iskrzyni i Krościenka dnia 10 czerwca 1577 r. Castr. Biec. t. 10, str. 143—144. 1) Iskrzynia wieś, pow. krośnieński. 2) Krościenko wieś, pow. krośnieński. 123. Niepołomice, 8 lutego 1583 r. Król Stefan rozstrzyga spór między poddanymi wsi Kleszczowy i dzierżawczynią Jadwigą Myszkowską co do robocizn z tejże wsi, na korzyść tej ostatniej z tego powodu, iż przywilej lokacyjny odnosi sie tylko do wójta, nie do poddanych. Stefan z bożej łaski król polski... Oznajmujem wszystkim wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy tu do nas przyszli poddani nasi ze wsi Klesczowej1), skarżąc sie na wielmożną Jadwigę grabiankę z Tę-czina, pozostałą wdowę wielmożnego nieboszczyka Stanisława Miskowskiego; wojewode i staroste krakowskiego etc, dzierżawczyną wyżej mianowanej wsi naszej Klesczowej, albo raczej na urzędniki jej, iż ich na roboty ciągną i przy­muszają, których sie mienili być nie powinni, szczycąc się w tem przywile-

STANISŁAW KUTRZEBA jem przez sławnej pamięci przodki nasze wójtowi tejże wsi nadanem, za któ­rym i tu prosili, aby od robót przez nas wolni uczynieni być mogli; a iż też na powozy dalekie i przędziwa prząść żony ich, sól z Krakowa w bał-waniech wozić nad zwyczaj ich dawny, ciąże im biorąc, przyciągani bywają; także też iż im pastwiska odejmują, a od tego ich nie bronią ani o nie mówią. Na które skargi stanęła tu przed nami wielmożna Jadwiga, wojewo­dzina krakowska. My pilnie przesłuchawszy i dobrze zrozumiawszy skargi i odpowiedzi stron obudwu, przypatrzywszy się przywilejowi wyżej mianowa­nemu, tu przed nami pokazanemu, którem się poddani nasi szczecili, obaczylichmy to, że ten przywilej nie tem poddanym, jako to oni rozumieli, ale wójtowi telko samemu onej wsi, który już dawno przez urodzonego niebo­szczyka Stanisława Borka skupiony i suma wójtowska do głównej sumy starej na Klesczowej zapisanej przyłączona, także i role wójtowskie, służy. A tak skazaliśmy i skazujemy, aby poddani wszyscy wyżej mianowanej wsi Klesczowej do folwarku naszego klesczowskiego telko a nie do inszych żad­nych folwarków roboty robić tak, jako insi poddani w okolicznych wsiach, oprócz wszelakiego zbraniania beli powinni. Co się tycze powozów tych, dali siedmi mil od Klesczowej czynić nie mają i soli oprócz potrzeby własnej fol­warku tamecznego wozić nie powinni. O przędzenie, jeśli to z dawna nie by­wało, i teraz tego powinni być nie mają a po gotowiu swym przedajnym (?), gdzieby nie dostało, dokładać. Co się tknie pastwisk pod Żarnowiec1), które ci to poddani wolne ku używaniu sobie je być przedtym, jako to tu słowy gołemi przed nami czwierdzieli, to iż się dzieje między dobrami własnemi naszemi wsi i dzierżaw różnych, tedy damy rewizyą na pewne osoby, którzy, tam zjechawszy i przypatrzywszy się znakom dawnym z obu stron, naznaczą, jako daleko pastwisk używać będą mieli. A o to, że tu na skargi przycho­dzili, sadzani i karani być nie mają. Gdzieby też w czem ci poddani według tego dekretu posłuszni być i robić do folwarku nie chcieli, tedy wolno bę­dzie paniej wojewodzinej przez sługi swe ony do tego przyciągać i przywo­dzić obyczajem słusznym, aby dekretowi dosyć czynili tak w robotach, jako i w inszych powinnościach tu opisanych i zdawna przedtym zwykłych. Na świadectwo tego pieczęć naszę przycisnąćeśmy kazali. Dan w Niepolomiczach VIII dnia miesiąca lutego roku bożego MDLXXX trzeciego, panowania na­szego roku siódmego. Oblatowany ten akt przez ur. Wawrzyńca Rajskiego, wiceinstygatora król., w imieniu Jadwigi z Teczyna w grodzie krakowskim 13 maja 1592 r. Rel. Castr. Crac. t. 18, str. 1175—8. 1) Kleszczowa wieś, par. Chlina, gm. Pilica, pow. olkuski. 2) Żarnowiec niegdyś miasteczko, pow. olkuski. 124. Niepołomice, 11 lutego 1583 r. Król Stefan rozstrzyga spór między poddanymi wsi Iwkowy

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE XVI W. 137 a dzierżawczynią Jadwigą Zembocką, tyczący sie ciężarów, jakie ta wieś ma ponosić. Stefan z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszystkim wobec i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż tak jako się skarżyli przed nami poddani nasi ze wsi naszej Iwkowej 1) na urodzoną Jadwigę Zemboczką, dzier­żawcę przerzeczonej wsi naszej Iwkowej, albo na arendarza jej z strony krzywd swych, które się od niej mieć mieniły, naprzód z strony odjęcia rolej Glą-bowszkiej przez nieboszczyka Jana Zemboczkiego, małżonka jej, około dale­kich i niezwykłych powozów, które na nie podbito, strony warzenia piwa, iz im piwa warzyć na potrzebę swą niedopuszczają, tylko aby je z karczmy tamże we wsi brali, albo je tam pić chodzili, strony robót także, iż i najem z nich za robociznę po trzydzieści grzywien na rok od wszytkich razem biorą i przedsię imo to na robotę dwu dniu w tydzień przymuszają; na co gdy stanąwszy przed nami oblicznie pomieniona Zemboczką, która na ten czas przerzeczoną wieś Iwkową dzierży, takową na te ich skargi odpowiedź da­wała: naprzód co się dotycze tej rolej Gląbowskiej odjętej, powiedziała, że nieboszczyk Zemboczki, małżonek jej, stargował był tę rolą u tego podda­nego naszego, lecz nie wie, jeśli mu pieniądze za nię dał; strony powozów dalekich i niezwyczajnych, które na nich podbite, powiedziała, że ich nad da­wną i zwyczajną powinność nie wyciąga; około niedopuszczania warzenia piwa i szynkowania wszystkiem, iżby to było z zepsowaniem karczm tamtej wsi, z których pożytek idzie i czynsz z nich przez rewizory jest oszacowany; a strony robót, iż jej tak na regestrze oddano, że i za tę robociznę trzy­dzieści grzywien płacili, co jest w rewizorski regestr wpisano, i folwarczek tamże zarabiali, do którego roboty dwu dniu w tydzień potrzeba; my tedy, wysłuchawszy pilnie obudwu stron kontrowersye i odpowiedzi, takeśmy de­kretem naszym skazali i postanowili, jakoż tak skazujemy i postanawiamy: iż co sie dotycze tej rolej Gląbowskiej, tedy przerzeczona Zemboczka będzie powinna tę rolą wrócić, albo pieniądze za nię dać w sześć niedziel od daty tego dekretu naszego, 24 złotych bez 12 groszy, tak, jako przez nieboszczyka męża jej stargowana była, wszakże te pieniądze nie mają ginąć potomkom jej od tego, kto po niej w posesyą tych dóbr będzie miał przyść. Strony powozów niezwykłych nie mają ich dalej wyciągać, tylko do tych bliższych miasteczek, jako do Sącza2), do Woynicza3), do Lipnicze4), do Czchowa5), albo na to miejsce do Krasznego6), wszakże tak, jakoby kolej na nich nie częściej, jedno we cztery niedziele raz na każdego przychodziła, a do Krakowa raz w rok będą też powinni jeździć, ale z sprzężą, i to tam dłużej nie mają być trzymani, jedno nadalej przez jeden dzień. A co sie dotycze piwa, tedy tak postanawiamy, że sami piw warzyć ani ich szynkować nie mają, gdyż na tym są karczmy zasadzone, wszakże gdyby sie u którego

STANISŁAW KUTRZEBA wesele trafiło, wolno będzie ku takowej potrzebie piwo zwarzyć sobie każ­demu, jednak go nie szynkować. A co się dotycze robót, iżby to było z nie­małą krzywdą tych poddanych naszych, żeby mieli i robociznę płacić i robić, tedy iż przerzeczona pani Zemboczka wolała raczej płacenia tej robocizny odstąpić, a tak my skazujemy, żeby od płacenia tej robocizny wolni byli, a roboty zwyczajem pospolitem, jako w inszych imionach naszych się zacho­wywa, odprawowali, to jest po dwa dni w tydzień. A dla lepszej wiary i świa­dectwa pieczęć nasze do tego listu naszego przycisnąć rozkazaliśmy. Dan w Niepołomicach XI dnia februarii roku bożego 1583, panowania naszego roku siódmego. Relatio reverendi in Christo patris domini Iohannis Borukowski de Bilino regni Poloniae vicecancellarii, nominati episcopi Premisliensis, Plocensis Lanciciensisque etc. praepositi. Nicolaus Firley de Dambrovicza castellanus Biecensis et referendarius mp. Oblatowany ten akt przez Stanisława Przybyła i Jana Grysza, poddanych wsi Iwkowej, w grodzie sądeckim 31 stycznia 1611 r. Castr. Sand. t. 112, str. 57—59. 1) Iwkowa wieś par., pow. brzeski. 2) Sącz miasto powiatowe w Galicyi. 3) Wojnicz miasteczko, pow. brzeski. 4) Lipnica murowana miasteczko, pow. bocheński. 5) Czchów miasteczko, pow. brzeski. 6) Może Krasne wieś, pow. rzeszowski. 125. Kraków, 4 maja 1583 r. Król Stefan wydaje zarządzenia w sprawie krzywd, jakie Jadwiga Zembocka wyrządziła poddanym wsi Iwkowy, wysyła też komisarza, który inne skargi tych poddanych ma rozpatrzeć na miejscu. Srefan z bożej łaski król polski... Oznajmujemy niniejszym listym na­szym, komu to wiedzieć potrzeba, wszem wobec i każdemu z osobna, iż gdy tu przyszli do nas poddani nasi ze wsi Iwkowej, dzierżawy na ten czas uro­dzonej Jadwigi Zemboczkiej, urodzonego Jana Zemboczkiego dzierżawce iwkowskiego pozostałej, skarżąc się na nię albo raczej na urzędnika jej, iż ich nad zwyczaj davny na robocie dniowej zatrzymawa, o podróży ich według de­kretu pierwszego przez nas uczynionego zachować nie chce, na które, gdy jadą, po kilka dni mieszkać muszą, role, ogrody niektórym z nich odejmuje, piwa im oprócz z dworu swej roboty brać indzie nie dopuści i drożej przedaje, aniż w bliższych przyległych miasteczkach, w oddawaniu kur krzywdę im czyni, na ostatek, że ludzie stare, którzy przy synach i zięciach mieszkają, odprzędać i inne komorne roboty odprawować przymusza; na które skargi ich stanął tu przed nami szlachetny Jan Czeluściński, urzędnik albo arendarz przerzeczonej urodzonej Jadwigi Zemboczkiej, i dawał odpowiedzi imieniem jej; my, pilnie przesłuchawszy stron obudwu i zrozumiawszy dobrze skargi i odpo-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 139 wiedzi ich, takeśmy postanowili: Naprzód co się tycze roboty dniowej, w tej mają być zachowani według pierwszego dekretu naszego tym sposobem, iż na ten czas, gdy robią dzierżawczynej swej, nie mają być od urzędnika albo arendarza na odrobienie jemu onegoż dnia ciągnieni, ale im to ma być przyjęto i poczy­tano w te dwa dni, które z łanu albo z włoki na każdy tydzień wykonywać po­winni; a na robotę stawić się mają w godzinie po wschodu słońca a w po­łudnie mają mieć dwie godzinie odpoczynku bydłu i sobie, a z roboty na go­dzinę przed zachodem słońca spuszczeni być mają. Także w odprawowaniu podróży zachowani być mają według pierwszego dekretu naszego. Co sie tknie odjęcia rolej kaczmarzowi, ta sprawa iż na apelacyej do nas od komisarzów naszych zawisła, a na ten czas strony moniment nie miały, to odkładamy dotąd, gdy strony roku attentować będą. Strony odjęcia i zatopienia ogrodu Jaśkowi kaczmarzowi, przedawania piwa, oddawania kur, przymuszania ich do przędzienia, także o niezapłacenie robót i przymuszania kowalów w tych rze­czach, iż tu za powieścią ich na ten czas przez nas dostateczne rozeznanie być nie mogło, tedychmy dla lepszego i pewniejszego wywiedzenia i przypa­trzenia posłali tam szlachetnego Jana Grudzińskiego, komornika naszego, który tam na gruncie tej wsi, przypatrzywszy się regestrom lustratorskim, które autentice ukazane być strony rzeczonej dzierżawczynej przed nim mają, i wy­wiedziawszy się, jako w inszych okolicznych wsiach naszych zachowa sie, także i o inszych wszytkich różnicach i krzywdach, któreby między temi pod­danemi i dzierżawczyną naszą z obudwu stron były, onych przesłuchał i to, coby mógł za zezwoleniem dobrowolnym stron obudwu, pogodził, porównał i postanowienie słuszne uczynił. A coby komu było zatrzymano, niezapłacono i niesłusznie wzięto, za wynalazkiem i rozsądkiem jego iżby wrócono zarazem tamże było. Skarżył sie też przed nami Wojciech Nowak, wybrany na po­sługę naszę i rzeczypospolitej wojenną z tejże wsi Iwkowej, na przerzeczoną dzierżawczyną i Jana Czeluścińskiego, urzędnika albo arendarza jej, naprzód, iż dziesiąci grzywien winy, które wzięła z niego o szynkowanie piwa, jemu wrócić nie chce, także iż z pełna łanu albo włoki roiej wymierzonej nie ma, ktemu iż mu bronią lasu używania, a że mu też bydłem urzędnik w jego zbożu szkodę poczynił, a z niego sprawiedliwość drugim czyniąc, jemu ukrzyw­dzonemu od inszych sprawiedliwości z nich czynić nie chce. Tedy postana­wiamy, iż, gdy sie pokaże przed wyżej pomienionym komornikiem naszym że ty dziesięć grzywien za winę dzierżawczyna z niego wzięła, tedy mu je wrócić ma. Strony rolej ma też obaczyć, na czym tenże wybraniec siedzi, i nam o tym sprawę dać. Lasów używania na potrzebę jego i domowe obeście własne, to jest na budowanie, grodzenie, opalanie, nie ma mu dzier­żawczyna ani urzędnik bronić. Sprawiedliwość też słuszna z każdego sąsiada ma mu być czyniona, a zwłaszcza teraz przy tymże komorniku naszym, jeśli-żeby był w czym od kogo tamże ukrzywdzon, rozkazujemy, aby sprawiedli­wość jemu przystojna i nieodwłoczna uczyniona była. A czegobykolwiek

STANISŁAW KUTRZEBA ten komornik nasz między stronami przerzeczonemi w rzeczach tak tu wyżej mianowanych, jako i tych, które tam przed nim przełożone będą z obudwu stron, porównać i postanowienia za zezwoleniem ich uczynić nie mógł, tedy ma tu nam wszytko odnieść i sprawę dostateczną dać. Dla czego lepszej wiary pieczęć koronną przycisnąćeśmy rozkazali. Dan w Krakowie dnia czwartego miesiąca maja roku bożego MDLXXX trzeciego, królowania roku ósmego. Iohannes Tarnowski referendarius mp. Oblatowany ten akt przez Stanisława Przybyła i Jana Grysa poddanych iwkowskich w grodzie sądeckim 31 lutego 1611 r., Castr. Sand. t. 112, str. 60—62, i w transsumpcie Zygmunta III z daty: Kraków, 10 kwietnia 1588 r., tamże str. 54—57. 1) Iwkowa wieś par., pow. brzeski. 126. Kraków, 18 lipca 1590 r. Król Zygmunt III nakazuje Janowi Amorowi Tarle, dzierżawcy Moszczenicy, przestrzegać, by jego sprawcy poddanych tej wsi nadzwyczaj nie uciążali. Zygmunt trzeci z łaski bożej król polski... Urodzonemu Janowi Amo­rowi Tharlowi, dzierżawcy wsi naszej Mosczenicze1), wiernie nam miłemu, a w niebytności jego sprawcy moszczeniczkiemu, łaskę naszę królewską. Uro­dzony wiernie nam miły. Podali nam suplikacyą poddani nasi dzierżawy moszczeniczkiej, którą sie uskarżają na sprawcę Wierności Twej, że ich do cię­żarów wielkich i nieznośnych niemal dzień w dzień na roboty przymusza, tak iż ani święta ku służbie bożej wolnego mają, i to nie jeno na folwarku własnym, ale i na inszych grunciech podległych muszą, podatki wielkie i nie­zwykłe, forowe, biczowe, worowe, prządowe i insze na nich wyciągają, na powozy częste wyganiają, paszę odejmują i innych krzywd dosyć się im dzieje, zaczym i oni niszczeją i kondycya dóbr tamtych gorsza być musi. Rozkazujemy tedy Wierności Twej, żebyś w te krzywdy poddanych naszych pilnie wejźrał, takowego bezprawia im czynić sprawcy swemu zakazał, ninac nowego i niezwykłego ich nie wyciągał, ale we wszystkim według prawa i zwyczaju dawnego [chował], tak jako insi dzierżawcy przed Wiernością Twą, dla łaski naszej. Dan z Krakowa dnia XVIII miesiąca lipca roku bożego MDXC, panowania naszego roku czwartego. Na własne rozkazanie Jego Kró­lewskiej Mości. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit Oblatowany ten akt w imieniu poddanych wsi Moszczenicy w grodzie bieckim 24 lipca 1591 r. Castr. Biec. t. 28, str. 1456. 1) Moszczenica wieś, pow. gorlicki. 127. Kraków, 16 lipca 1591 r. Król Zygmunt III nakazuje poddanym wsi Libuszy i innych

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 141 dzierżawy pilzneńskiej, by pełnili powinności swe na rzecz starosty Jana Tarły i nie wymawiali sie przywilejami, ponad którymi stoi sta­tut powszechny i zwyczaj. Zygmunt trzeci z łaski bożej król polski... Wszem poddanym naszym we wsiach dzierżawy pilznieńskiej i wsi Libuszej 1), z innemi do niej należą­cymi, oznajmujemy, iż przekładano przed nami imieniem urodzonego Jana Tharla * z Sczekarzowycz, starosty pilznieńskiego, że wy swych powinności strony oddawania robót, spy i innych rzeczy nie tak, jakoście powinni, odprawujecie, co od was niewdzięcznie przyjmując, rozkazujemy wam, abyście na listy jakie dawne wasze nie sadząc sie, gdyż prawo i statut jest powsze­chny około robót i zwyczaj, jako w nich zachowywać się wszędzie zwykło, roboty przez was powinne tak odprawowali, jako powinność wasza niesie, to jest abyście dwa dni w tydzień robotę każdą, która wam jedno kiedy będzie nakazowana, wedle potrzeby robili, na żniwo i do grabania, jako indzie wszędzie jest obyczaj, po dwojgu posyłając, a wychodząc na robotę każdą o weściu słońca, z niej o zachodzie schodząc, w południe jednak dwie godzinie odpoczynku mając. Insze także powinności, któreście z dawna są powinni, abyście oddawali i wykonywali, inaczej tego nie czyniąc pod łaską naszą i karaniem, gdyż gdzieby w tej mierze jakie przez was nieposłuszeń­stwo działo się, bądź też jeśliby który z was, schroniając się robót powin­nych, bydła, mogąc je mieć, do roboty nie miał, albo je dobrowolnie utra­ciwszy inszego nie dostał, pomieniony urodzony Jan Tharlo z Sczekarzowic i z rozkazania naszego i z swej nad wami władzej będzie wiedział, jako z wami postąpić będzie miał, któremu tę władzą dajemy, aby bądź każdego z was środkami słusznemi do tego przywiódł, bądź też inszego na to miejsce słusznie osadził. Przeto aby i dobra nasze i on za czasu dzierżawy swej o szkodę nie przyszedł. Dan w Krakowie dnia XVI miesiąca lipca roku bo­żego MDXCI, panowania naszego roku czwartego. Sigismundus rex. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt za sprawą Jana Tarły starosty pilznieńskiego w grodzie bieckim 26 lipca 1591 r. Castr. Biec. t. 28, str. 1470 —1. 1) Libusza wieś, pow. gorlicki. 128. Kraków, 20 lipca 1591 r. Król Zygmunt III dopełnia dekret króla Stefana co do powin­ności poddanych wsi Kleszczowy, mianowicie co do robocizny, do jakiej są obowiązani Zygmunt trzeci z łaski bożej król polski... Wielmożnej Jadwidze z Tę-czyna, wojewodzinej krakowskiej, starościnej rochathyńskiej, dzierżawczynej

142 STANISŁAW KUTRZEBA wsi naszej Kliszczowej1), uprzejmie nam miłej, a w niebytności jej sprawcy klisczowskiemu, łaskę naszę królewską. Wielmożna uprzejmie nam miła. Pod­dani ze wsi Kliesczowej, dzierżawy Uprzejmości Waszej, od niemałego już czasu tu się przy nas wieszają dla ciężkości, którą, jako powiadają, od sprawcy w dobrach tych Uprzejmości Waszej ponoszą, nie śmiejąc się do domu wró­cić, bo i bydła jem są pobrane i sami nie bezpieczni, pokazowali prawa jakieś swoje dawne, ale nakoniec pokazali też i dekret za przodka naszego króla Stefana2) uczyniony, ręką dzisiejszego księdza podkanclerza, na on czas refe­rendarza podpisany, którem powinności ich niktóre są opisane; lecz około robót mianowicie nic nie dołożono, jeno ukazano, aby je tak odprawowali, jako w inszych okolicznych dobrach naszych odprawują, co, iż różnie było wykładano, i oni zatym na niezwykłe roboty byli wyciągani, my, objaśniając to, co w dekrecie pomienionym około zwyczaju strony odprawowania robót w dobrach naszych okolicznych jest przypominano, postanawiamy, aby dwa dni w tydzień z łanu a z półłanka dzień poddani ci nasi z Kliesczowej rabiać byli powinni, wychodząc na robotę o wschodzie słońca a o zachodzie z niej schodząc, dwie godzinie w południe odpoczynku sobie i bydłu mając; w in­szych rzeczach według tegoż dekretu żeby zachowani byli. Które postano­wienie nasze napominamy, żeby cale było zachowane i żebyś Uprzejmość Wasza sprawcy albo sprawcom swym dóbr pomienionych zleciła i rozkazała, żeby nic przeciw niemu nie czynili, a bydło ludziom pobrane żeby bez od­włoki wrócone było i o chodzenie do nas na skargę żadnej przykrości albo karania poddani nie odnosili, co uczynisz Uprzejmość Wasza dla łaski naszej. Dan z Krakowa dnia XX miesiąca lipca roku bożego MDXC pierwszego, pa­nowania naszego roku czwartego. Na własne rozkazanie Jego K. Mci. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Obiatowany ten akt przez woźnego Bartłomieja Sobieraja w imieniu wsi Kleszczowy w gro­dzie krakowskim ó kwietnia 1595 r. Rel. Castr. Crac. t, 21, str. 585—587. 1) Kleszczowa wieś, par. Chlina, gm. Pilica, pow. olkuski. 2) Ob. nr. 123. 129. Kraków, 17 kwietnia 1592 r. Król Zygmunt III zakazuje Łukaszowi Białobrzeskiemu, by nie uciskał poddanych wsi królewskiej Jodłowy, w szczególności nie żądał robocizny większej nad dwa dni w tygodniu z łanu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Łukaszowi Bia-łobrzeskiemu, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wiernie nam miły. Nie jesteśmy przecie bez nachodzenia od poddanych tamtej wsi naszej Jodłowej 1); skarżą się, że ciężkość wielką mają, a naprzód strony powo­zów, iz nad postanowienie uczynione odprawować i podejmować je muszą, i choć jeno na trzy mile rozkażą, jechać przecie do sześci potym je przy-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 143 muszają, konie im biorą i niedawno bednarzowi jakiemuś, konia wziąwszy na nim przez półtory niedziele jeżdżano. Także też i w robotach przekła­dali, że się im ciężkość dzieje. Co się dotycze powozów, pilnie i koniecznie rozkazujemy, aby według postanowienia juź uczynionego byli zachowani, bo nie moglibyśmy tego wdzięcznie przyjmować, gdzieby inaczej było. A strony robót iżeśmy rozkazali beli mandatem naszem, aby je tak odprawowali, jako za pierwszego dzierżawce Strzyzowskiego odprawować beli -zwykli, dokądby co inszego postanowiono nie było, tedy iż tę sprawę od nich mamy, jakoby i za pierwszego dzierżawce bezprawie wielkie dziać się im miało, napomi­namy Wierność Twą, aby i w tem umiarkowanie słuszne i według Boga było, stosując się jako najbarziej do prawa i do zwyczaju, który jest takowy, że nie mają z łanu więcej dwu dni w tydzień poddani nasi robić. Przeto póki wiadomość o słusznej i własnej liczbie łanów nie będzie, tak Wierność Twa ten zwyczaj pierwszego dzierżawce miarkuj, jakoby od zwyczaju powsze­chnego i prawa nie odstrzelał się. W karaniu także, o które się też skarżą, aby nic sie nie działo niewinnie i nad słuszność ani zbytnią surowością pilnie Wierności Twojej napominamy. Co wszystko uczynisz dla łaski naszej. Dan w Krakowie dnia XVII miesiąca kwietnia roku pańskiego MDXCII, pa­nowania naszego roku piątego. Na własne Króla Jegomości rozkazanie. Petrus Tiliczky S. R. M. referendarius. Oblatowany ten akt, wydany pod pieczęcią mniejszą królewską, przez poddanych z Jodłowy 32 kwietnia 1592 roku w grodzie bieckim, Castr. Biec. t. 29, str. 315—316. 1) Jodłowa, dziś miasteczko, pow. pilzneński. 130. Kraków, 26 czerwca 1592 r. Król Zygmunt III zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Ostruszy, a w szczególności żądać ro­bocizny większej nad dwa dni w tygodniu z łanu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Mikołajowi Ligezie z Bobrku, kasztelanowi wiślickiemu, staroście naszemu bieckiemu, wiernie nam miłemu, łaskę nasze królewską. Urodzony wiernie nam miły. Po uczynieniu niedawno dekretu1) między Wiernością Twą a poddanemi ze wsi Ostrusze2), do starostwa bieckiego, dzierżawy na ten czas Wierności Twej należącej, którem nakazano i skazano jest, iż ci to poddani nasi nie do miasteczka Czieszkowicz3), jako oni chcieli należeć, ale prawu kmiecemu, jako insze wsi, podlegać mają, przekładali ci poddani przed nami, że jednak i nad zwyczaj kmiecy w dobrach naszych na każdy prawie dzień w tydzień do robót ich przymuszają, co my bacząc z niemałem ich być ubliżeniem, rozkazujemy i Wierność Twą napominamy, aby ci poddani nasi z Ostrusze przykładem naszych poddanych w dobrach naszych królewskich nie więcej

STANISŁAW KUTRZEBA na każdy tydzień, jedno dwa dni zupełne z łanu robili tym sposobem, żeby ze wschodem słońca na robotę wychodzili, a o zachodzie z niej schodzili, dwie godzinie odpoczynku w południe mając, więc i na to baczenie mieć po­trzeba, gdzieby daleko od domu na robotę jem wskazano, aby jednak wczas a nie w nocy z bydłem do domu sie wracać mogli, robót wszelakich aby też gdzieindziej, jedno na gruncie naszym królewskiem i sposobem przed tem zdawna zwykłem odprawowali, rozkazujemy, a inaczej dla łaski naszej kró­lewskiej Wierność Twa nie uczynisz. Dan w Krakowie dnia XXVI miesiąca czerwca roku pańskiego MDXCII, panowania naszego piątego. Na własne Króla Jegomości rozkazanie. Oblatowany ten akt, wydany pod pieczęcią mniejsza królewska, przez poddanych z Ostruszy w grodzie sądeckim 6 lipca 1592 r. Castr. Sand. t. 106, str. 1116—7. 1) Ob. dekret sądu referendarskiego z 21 maja 1592 r., I. T. Baranowski: Księgi referendarskie, t. I, nr. VII, str. 10—11. 2) Ostrusza wieś par., pow. grybowski. 3) Ciężkowice miasteczko, pow. grybowski. 131. Kraków, 2 lipca 1592 r. Zygmunt III, zakazując potomkom Seweryna Bonera uciskania poddanych z wsi starostwa rabsztyńskiego, określa wymiar robocizny, do której są obowiązani. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Wielmożnym i urodzonym niegdy wielmożnego Seweryna Bonara kasztelana krakowskiego, żarnowie­ckiego i rabsztyńskiego starosty potomkom, a w niebytności ich podstaros ciemu na Rabstinie1), albo temu, któremu tamte dobra od nich są zlecone, uprzejmie i wiernie nam miłym, łaskę naszę królewską. Wielmożni i urodzeni, uprzejmie i wiernie nam mili. Przychodzili tu do nas poddani nasi [z] Kosmałowa2), Zedrmana3), Zemiodoła4) i Osieka5), do starostwa naszego rabsztyń­skiego należących, uskarżając sie, że je nad powinny i staradawny ich zwy­czaj, nad dekreta przodków naszych, na każdy niemal dzień w tydzień do robót wielkich przymuszają i w onych odprawowaniu biciem serowym z niemi sie obchodzą, do powozów częstych a ciężkich one przyniewalają, więc i o spiach, że ich na nie podwyższono, przypominali. Napominamy i roz­kazujemy Uprzejmościom i Wiernościom Waszem, dokąd ci poddani w ręku są Uprzejmości i Wierności waszych, aby takowo sie jem bezprawia nie działy, robót aby inaczej nie odprawowali, jeno jako prawo i zwyczaj w do­brach naszych królewskich ukazuje, to jest dwa dni w tydzień z łana a dzień z półłanka, wychodząc na robotę, gdy słońce wschodzi, gdy zachodzi z niej schodząc, dwie godzinie w południe odpoczynku bydłem a lecie w gorąca i więcej co mając. Strony czynszu i dani, jeśli tem czasem jakie przypadły

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 145 aby nad zwyczaj dawny wyciągani i przymuszani nie beli. i w inszych po­winnościach nic nowego i niezwykłego na nie żeby nie wnoszono. A inaczej dla łaski naszej królewski Uprzejmości i Wierności Wasze nie uczynicie. Dan w Krakowie dnia II miesiąca lipca, roku pańskiego MDXCII, panowania naszego piątego. Na własne króla Jego Mci rozkazanie. Petrus Thiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt przez woźnego ziemskiego Wojciecha Bilicę w grodzie krakowskim 3 lipca 1592 r. Rel. Castr. Crac. t. 18, str. I644—45. 1) Rabsztyn wieś, par. Olkusz, pow. olkuski. 2) Kosmołów wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski. 3) Zederman wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski. 4) Zimnodół wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski. 5) Osiek wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski. 132. Krakow, 13 lipca 1592 r. Krol Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, staroście Zatorskiemu, by nie uciskał poddanych wsi Piotrowic i Trzebińczyc, a stosował sie do dekretu króla Henryka co do ich powinności Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Marcinowi Obor Leszniawolskiemu kasztelanowi podlaskiemu, Zatorskiemu, łosiczkiemu naszemu staroście, wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Piotrowic 1) i Trzebienczycz2), do starostwa Zatorskiego dzierżawy Wierności Twej należący, skarżąc sie, że je nad powinny i starodawny ich zwyczaj i nad dekreta przod­ków naszych na każdy dzień w tydzień do robót przymuszają, czeladź im na tych robotach biją, żywność odejmują, płacej na nie, czynszów i dani, pod­wyższają, a mianowicie z Walentego Nerki, także z Marcina Dziadka woźnego, jedenaście złotych na każdy rok nad powinność ich biorą, ryby od stawów wozić nad obyczaj muszą, zagrodnicy, których ta beła powinność: raz w sześć niedziel, a komornicy cztery razy w rok robotę odprawować, to teraz nakażdy tydzień, kiedy im każą, czynić to muszą, kaczmarze do brania piwa na szynk z zamku, by i nagorszego. ku wielkiej szkodzie i zniszczeniu onych przymuszają, młynarze miasto cieśli do wszelakich robót zamkowych zniewa­lają, przędzenie na nich niezwyczajne podnoszą. Skarżyli sie też na szlachet­nego Rziszewskiego, podstarościego przeszłego Zatorskiego, iż on pożyczanym obyczajem wziął poddanemu imienim Swidergalowi konia, którego i do tego czasu wrócić ani zapłacić chce, i inszych wiele ciężkości na nie wkładają. Mają około robót odprawowania dekret i postanowienie przodka naszego króla Henryka3), przy którym abyś one we wszytkim zachował, pilnie w tym Wierność Twą napominamy i rozkazujemy; z strony czynszów, dani i powo­zów aby nad zwyczaj dawny wyciągani i -przymuszani nie beli. Także napo- Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 10

STANISŁAW KUTRZEBA minamy i rozkazujemy, młynarze aby też bezprawia żadnego nie odnosili. Co się tycze szynkowania kaczmarzów tych takowych złych piw, jako oni sprawę dawają, chcemy i napominamy, aby i tym nie działo się nic ku szkodzie i bez­prawiu ich i nie beli złemi piwy zarzucani, gdyżby z zgubą ich być musiało. Konia poddanemu Swidrigalowi wziętego abyś Wierność Twa wrócić kazał, abo zapłacić, i w inszych powinnościach nic nowego i niezwykłego na nie żeby nie wnoszono. A inaczej Wierność Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczynisz. Dan w Krakowie dnia XIII miesiąca lipca roku pańskiego MDXCII, panowania naszego roku piątego. Na własne Króla Jegomości rozkazanie. Piotr Tyliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt, »pod tytułem i pieczęcią małej kancelaryi Króla Jegomości na papierze wydany» przez poddanych z Piotrowic i Trzebińczyc dnia 16 lipca 1592 roku w grodzie oświę­cimskim. Castr. Osv. t. 119, str. 1380—1382. 1) Piotrowice wieś par., pow. wadowicki. 2) Trzebińczyce wieś, par. Zator, pow. wadowicki. 3) Ob. nr. 105. 133. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowołskiemu, by nad zwyczaj nie uciskał poddanych wsi Dworów i Manowic, zwłaszcza kon­tentował sie robocizną trzech dni w tydzień. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Marcinowi z Obor Lesznowolskiemu, kasztelanowi podlaskiemu, Zatorskiemu, losziczkiemu naszemu staroście, wiernie nam miłemu, łaskę naszę królewską. Urodzony wier­nie nam miły. Przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Dwory1) i Manowicz 2), do starostwa Zatorskiego dzierżawy Wierności Twej należący, uskarżając się, że im nad staradawny ich zwyczaj i powinności, które oddawać zwykli, do robót wielkich i nieznośnych na każdy prawne dzień w tydzień przymu­szają, powozy częste i niezwykłe, zwłaszcza z rybami na przekup, wyciągają, na robotach same i czeladź ich nielitościwie urzędnicy i słudzy ich biją, tak że czeladzi dla tego ztrudna dostawać mogą, na folwark teraźniejszego arendarza, mianowicie na Spithhowiczach 3), zarabiać muszą żniwa, łąk i owsów koszenia bez strawy, którą przedtym miewali, odprawują, straż niezwyczajną na nie podbito, którą opłacać przedsię muszą, pastwiska dobytków ich odjęto i w pastewniki obrócono, i [o] insze dolegliwości skarżyli się, co jeśliby tak beło, pewnie bez krzywdy ich a za czasem i bez dóbr tamtych naszych jakiego nadniszczenia nie mogłoby być. Co się robót dotycze, jest prawo i zwyczaj, jako mają być w dobrech naszych odprawowane. A iż poddani ci dawali to znać, żeby trzy dni w tydzień chcieli roboty odprawować, byle drugie trzy dni wolne mieli, bardzo sie nam to zda słuszna, i rozkazujemy, dokądby co inszego przez nas nie beło w tym postanowiono, aby tak beli

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 147 zachowani i na więcej ich dni nie wyciągano, oni też żeby porządnie te dni odprawiali, wychodząc na robotę ze wschodem słońca a o zachodzie z niej schodząc, dwie godzinie odpoczynku w południe mając. Tych robót rozkazu­jemy, żeby nigdzie nie odprawowali, jedno na gruncie naszym królewskim, także powozów, na które aby nad zwyczaj dawny wyciągani nie beli, i w in­szych powinnościach nic nowego niezwykłego na nie żeby nie wnoszono. Inaczej Wierność Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczynisz. Dan w Kra­kowie dnia XIII miesiąca lipca roku pańskiego MDXCII, panowania naszego piątego. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt, »pod tytułem i pieczęcią malej kancelaryi Króla Jegomości na papierze wydany«, przez poddanych z Manowic i Dworów 18 lipca 1592 roku w grodzie oświęcimskim. Castr. Osv. t. 119, str. 1384—1385. 1) Dwory wieś, par. Oświęcim, pow. bialski. 2) Manowice wieś dawniej pod Oświęcimiem. 3) Spytkowice wieś, pow. wadowicki. 134. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, staroście Zatorskiemu, by nieuciskał poddanych z Kobiernic i Porąbki, a w szcze­gólności kontentował sie robocizną trzech dni w tygodniu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Marcinowi z Obor Lesznowolskiemu, kasztelanowi podlaskiemu. Zatorskiemu, losziczkiemu naszemu staroście, wiernie nam miłemu, łaskę nasze królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przekładali przed nami poddani nasi ze wsi Kobiernicz1) i Porabki2), do starostwa Zatorskiego dzierżawy Wierności Twej należących, że niemałe ubliżenie nad dawne zwyczaje i powinności, które oddawać zwykli, od arendarza i sprawców dóbr tamtych ponoszą, że do robót je na każdy dzień w tydzień przymuszają, na powozy nieznośne, mianowicie na trzy mile drzewo ciężkie do zamku Zatorskiego wozić przyniewalają, na cu­dzych dziedzinach, zwłaszcza około jazów szlachetnega Brodeczkiego, robić muszą, na robotach one same i czeladź ich biją, strażą na nie do zamku ustawiono, którą przedsię opłacać muszą, drzewa na borach łupić rozkazują z wielgim niebezpieczeństwem ich, jako sprawę dali, gdzie ich do kilku drzewo pozabijało, żniwa, łąki, owsów koszenie, bez strawy, którą przedtym miewali, odprawują, plet jeden drzewa wolnie każdy na zysk swój spuścić mógł do Krakowa i gdzieindziej za pewnym niewielgim do Oświęcimia datkiem, z czego teraz nietylko tamże do Oświęcimia, ale i arendarowi teraźniejszemu w Za­torze po złotych dwu płacić muszą, i komorniki w tejże to wsi Kobiemiczach do robót niezwykłych przymuszają i inszych wiele ciężkości na nie wkładają, 10*

STANISŁAW KUTRZEBA co jeśliby tak beło, pewnie bez krzywdy ich a za czasem i bez dóbr tam­tych naszych jakiego nadruszenia nie mogłoby być. Co się robót dotycze, jest prawo i zwyczaj, jako mają być odprawowane, a iź poddani ci dawali to znać, żeby trzy dni w tydzień chcieli roboty odprawować, byle drugie trzy dni wolne mieli, bardzo się nam to zda słuszną i rozkazujemy, dokądby co inszego przez nas w tym nie beło postanowiono, aby tak beli zachowani i na więcej ich dni nie wyciągano, a oni też żeby porządnie te dni odrabiali, wy­chodząc na robotę ze wschodem słońca a o zachodzie z niej schodząc, dwie godzinie odpoczynku w południe mając. Tych robót rozkazujemy, żeby nigdziej indziej, jedno na gruncie naszym królewskim odprawowali. Także i po­wozów, na które aby nad zwyczaj dawny wyciągani nie beli, i w inszych powinnościach nic nowego i niezwykłego na nie żeby nie wnoszono. Skarżeli się też zagrodnicy tychże to wsi mianowanych [o] niektóre swe doległości, i w tym napominamy Wierność Twą, aby tak sie z nimi obchodzono, jakoby ukrzyw­dzenia i ubliżenia żadnego nie mieli w robotach, które oddawać zwykli, i o to, żeby do nas ci to poddani pomienioni na skargi przychodzili, rozkazujemy Wierność Twą [i] napominamy, aby ciężkości żadnej i namniejszej nie pono­sili, gdyż każdemu wolno do nas jako do zwierzchniego pana w krzywdach się swych uciekać. Inaczej Wierność Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczy­nisz. Dan w Krakowie dnia XIII miesiąca lipca roku pańskiego MDXCII, pa­nowania naszego roku piątego. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. Pe­trus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt, »pod tytułem i pieczęcią K. J. M. z małej kancelaryi niżej pisanym sposobem na papierze wydany «, przez poddanych wsi Kobiernic i Porąbki 30 lipca 1592 r. w gro­dzie oświęcimskim. Castr. Osv. t.119, str. 1405—1407. 1) Kobiernice wieś, par. Kęty, pow. bialski. 2) Porąbka wieś, par. Czaniec, pow. bialski. 135. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, staroście Zatorskiemu, aby nie uciążał nad zwyczaj poddanych wsi Bielan i Łęk, w szczególności zadowalał sie robocizną trzech dni w tygodniu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Marcinowi z Obor Lesznowolskiemu, kasztelanowi podlaskiemu, Zatorskiemu, losziczkiemu naszemu staroście, wiernie nam miłemu, łaskę nasze królewską. Urodzony wiernie nam miły. Podali nam suplikacyą poddani nasi ze wsi Bielan1) i Lak 2), do starostwa Zatorskiego dzierżawy na ten czas W. T. należący, uskarżając się na arendarza i sprawcę dóbr tamtych, że je i nad powinny i starodawny ich zwyczaj na każdy dzień w tydzień do robót przymuszają, czeladź i onych samych na robotach biją i ciemiężą, a [na] powozy ciężkie i dalekie one wycią-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 149 gają, pastwiska dobytkom ich i role zakupne onym poodejmowano i na swój pożytek zorano, na folwarkach dziedzicznych arendarza tamecznego robić i zwyciągać przyniewalają, żniwa, łąk i owsów koszenie bez strawy, którą przedtym miewali, odprawują, drzewa kupienie jakieś niezwyczajne i szko­dliwe na nie ustawiono i o insze niemałe dolegliwości. Co jeśliby tak beło, pewnie bez krzywdy ich a za czasem i bez dóbr tamtych naszych jakiego nadniszczenia nie mogłoby być. Co się robót dotycze, jest prawo i zwyczaj, jako mają być w dobrach naszych odprawowane. A iż poddani ci dawali znać to, żeby trzy dni w tydzień chcieli roboty odprawować, byle drugie trzy dni wolne mieli, bardzo sie to nam zda słuszna i rozkazujemy, dokądby co inszego przez nas nie beło w tym postanowiono, aby tak beli zachowani i na więcej ich dni nie wyciągano, oni też żeby porządnie te dni odrabiali, wychodząc na robotę ze wschodem słońca a o zachodzie z niej schodząc, dwie godzinie odpoczynku w południe mając. Tych robót rozkazujemy, żeby gdzieindziej nad zwyczaj dawny wyciągani nie byli. Skarżyli sie też zagro­dnicy w tychże to wsiach przerzeczonych o niektóre swe doległości i w tym napominamy Wierność Twą, aby się tak z nimi obchodzono, jakoby ukrzyw­dzenia i ubliżenia żadnego nie mieli i w inszych powinnościach nic nowego i niezwykłego na nie żeby nie wnoszono. Inaczej Wierność Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczynisz. Dan w Krakowie dnia XIII miesiąca lipca roku pańskiego MDXCII, panowania naszego piątego. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. Petrus Tiliczki etc. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt, »pod tytułem i pieczęcią Króla Jegomości z małej kancelaryi niżej pi­sanym sposobem na papierze wydany», przez poddanych z Bielan i Łąk dnia 30 lipca 1592 r. w grodzie oświęcimskim. Castr. Osv. t. 119, str. 1407—1409. 1) Bielany wieś par., pow. bialski. 2) Łęki wieś, par. Bielany, pow. bialski. 136. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, by nie uciskał poddanych wsi Brzezinki, w szczególności zadowalał sie robo­cizną trzech dni w tygodniu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonemu Marcinowi Lesznowolskiemu z Obor, kasztelanowi podlaskiemu, Zatorskiemu, losziczkiemu naszemu staroście, wiernie nam miłemu, łaskę naszą królewską. Urodzony wiernie nam miły. Przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Brzezinki1), do starostwa oświecimskiego dzierżawy na ten czas Wierności Twej należącej, przekładając przed nami ciężkości i doległości swoje, które od sług albo arendarzów Wierności Twej ponoszą, że je do robót wielgich i nieznośnych na każdv dzień w tydzień przymuszają, na które po dwojgu i po trojgu konie-

STANISŁAW KUTRZEBA cznie przyniewalają, na powozy także dalekie i częste, mianowicie z rybami na przedaj, o swym koszcie, także trzy mile z gór z drzewem ciężkim nad staradawny zwyczaj wyciągają,, pastwiska i łąki im poodejmowano, szczepne drzewa w lesiech powysiekano i popustoszono i o insze niemałe doległości, co jeśliby tak beło, pewnie bez krzywdy ich a za czasem i bez dóbr tamtych naszych jakiego nadniszczenia nie mogłoby być. Co się robót dotycze, jest prawo i zwyczaj, jako mają być w dobrach naszych odprawowane. A iż pod­dani ci dawali to znać, żeby trzy dni w tydzień chcieli roboty odprawować, byle drugie trzy dni wolne mieli, bardzo się to nam zda słuszna. I rozkazu­jemy, dokądby co inszego przez nas nie było w tym postanowiono, aby tak beli zachowani i na więcej ich dni nie wyciągano a oni też żeby porządnie te dni odrabiali, wychodząc na robotę ze wschodem słońca a o zachodzie z niej schodząc, dwie godzinie odpoczynku w południe mając. Robót wsze­lakich aby też gdzieindziej, jedno na gruncie naszym królewskim, i sposobem przedtym zdawna zwykłym nie odprawowali. Także powozów, na które aby nad zwyczaj dawny wyciągani nie beli. Skarżeli się też zagrodnicy o niektóre swe doległości; w tym napominamy Wierność Twą, aby tak się z nimi ob­chodzono, jakoby ukrzywdzenia i ubliżenia żadnego nie mieli. Inaczej Wier­ność Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczynisz. Dan w Krakowie dnia XIII miesiąca lipca roku pańskiego MDXCII, panowania naszego roku piątego. Xa własne Króla Jego Mości rozkazanie. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius subscripsit. Oblatowany ten akt, »pod tytułem i pieczęcią Króla Jego Mości z małej kancelaryi niżej pisanym sposobem na papierze wydany», przez poddanych z Brzezinek dnia 1 sierpnia 1592 r. w grodzie oświęcimskim. Castr. Osv. t. 119, str. 1415—1417. 1) Brzezinka wieś, par. Oświecim, pow. bialski. 137. Kraków, 6 kwietnia 1593 r. Król Zygmunt III nakazuje Agnieszce Tarłowej, dzierżawczyni Bynarowy, by przy robociźnie poddanych tej wsi, którą, stosownie do dekretu króla mają dawać według zwyczaju a nie według swoich przywilejów, uwzględniała znaczną odległość wsi od folwarku. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Wielmożnej Jagnieszce z Pieszkowej Skały Tharlowej, wojewodzinej lubelskiej, dzierżawczynej wsi Binarowej1), uprzejmie nam miłej, łaskę naszę królewską. Wielmożna uprzejmie nam mila. Uczyniliśmy dekret między Uprzejmością Twą a poddanemi wsi naszej Binarowej, dzierżawy na ten czas Uprzejmości Twej, około robót przez te poddane odprawowania, to jest, że nie według listów dawnych, ale jako teraz wszędzie w dobrach naszych się zachowuje, dwa dni w tydzień mają

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 151 robić; w czym żeby z niemi słusznie i bez uciążenia postępowano, pilnie Uprzejmość Twą napominamy. Odległa ta wieś od folwarku, do którego rabiają, jako sprawę mamy, a toż jeśliby na przychodzenie i odchodzenie mieli dzień jeszcze nadto obracać, nie byłoby bez ciężkości ich. Chcemy tedy, aby Uprzejmość Twa uczyniła w tym jaki porządek i pomiarkowanie, za któ­rymby oni i odrabiali to, co powinni, dwa dni w tydzień, i dla tego dalekiego chodzenia nie byli większy nad ten czas zaciągani, co my baczeniu Uprzej­mości Twej poruczamy. Uczynisz to uprzejmość Twa dla łaski naszej. Dan w Krakowie dnia VI miesiąca kwietnia roku pańskiego MDXC1II, panowania naszego roku szóstego. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. Piotr Tyliczki S. M. R. referendarius mp. Oblatowany ten akt w grodzie bieckim 10 maja 1593 r. Castr. Biec. t. 29, str. 1163. 1) Bynarowa wieś par., pow. gorlicki. 138. Warszawa, 18 maja 1593 r. Zygmunt III określa ciężary, jakie mają ponosić poddani wsi Skarcza, a to na podstawie ugody tych poddanych z starostą Zator­skim Pawłem Leśniowolskim. Zygmunt trzeci z łaski bożej król polski... Oznajmujemy wszem i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy przyszli do nas poddani nasi ze wsi Karcza1), do starostwa Zatorskiego należącej, z skargami na uro­dzonego Pawła Leszniowolszkiego z Obor, starostę Zatorskiego, abo raczej sprawcę onego starostwa, o pewne krzywdy i doległości swe a to strony ro­bót, podatków i innych doległości swych, gdy zaraz imieniem pomienionego starosty znoszono sie przed nami i urzędniki dworu naszego z poddanemi pomienionemi o tych skargach, takie zatym postanowienie i wyrok na ten czas za zezwoleniem obudwu stron, tak starosty pomienionego imieniem, jako i poddanych, przez nas jest uczyniony: Naprzód co sie robót dotycze i za­ciągów, podjęli się poddani dwa dni w tydzień pieszo ręczną robotę, jako zagrodnicy, odprawować, wychodząc na robotę o wschodzie słońca a o za­chodzie z niej schodząc, w południe słuszny odpoczynek, a przynajmniej dwie godzinie mając, ale ról i gruntów nie mają mieć więcej, jedno jako i insi wszyscy drugich wsi zagrodnicy, co my potwierdzamy niniejszem listem na­szem, warując, żeby poddani nigdy na więtszą nad to, jako już postąpili, robotę nie beli wyciągani ani przymuszani, krom jednak robót tych, które do łowienia ryb, także naprawowania i budowania stawów i jazów są z dawna powinni i które bezednia odprawować postąpili. Czynszów i inszych popłat­ków nie ma żadnych pomieniony starosta na poddane podwyższać ani ich podbijać, jeno te, które są w inwentarzu dawnem i regestrach lustratorskich i rewizorskich opisane, kazać wybierać. Które to postanowienie, tu opisane

152 STANISŁAW KUTRZEBA tym listem naszem utwierdzamy i umacniamy i aby wszytko to cale i niena­ruszenie jako przez poddane, tak i przez starosty nasze chowano i trzymano beło, skazujemy i postanawiamy. Na co dla lepszej pewności i świadectwa pieczęć nasza koronna jest przyłożona. Dan w Warszawie dnia XVIII mie­siąca maja roku pańskiego MDXCIII, panowania naszego roku szóstego. Si­gismundus rex. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius. Z transsumptu króla Władysława IV z daty: Kraków, dnia 20 marca r. I633, oblatowanego przez szlach. Szymona Rakowskiego w imieniu poddanych wsi Skarcza w grodzie oświęcimskim 22 kwietnia 1633 r. Castr. Osv. t. 65, str. 251—252. 1) Skarcz wieś, pow. bialski. 139. Warszawa, 28 maja 1593 r. Zygmunt III określa ciężary jakie mają ponosić poddani Kobiernic i Porąbki na rzecz dzierżawcy Pawła Leśniowolskiego, a to na podstawie zawartej między nimi umowy. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem i każ­demu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy przyszli do nas poddani nasi ze wsi Kobiernicze1) i Porąbki2), do starostwa Zatorskiego należących, ze skargami na urodzonego Pawła Leszniowolskiego z Obor, starostę Zator­skiego, albo raczej sprawce onego starostwa, o pewne krzywdy i doległości swe, a to strony robót, podatków i innych doległości swych, gdy zaraz imieniem pomienionego starosty znoszono sie przed nami i urzędniki dworu na­szego z poddanemi pomienionemi o tych skargach, takie za tym postanowienie i wyrok na ten czas za zezwoleniem obudwu stron, tak starosty pomienionego imieniem, jako i poddanych przez nas jest uczyniony: Naprzód co sie robót do­tycze i zacięgow, podjęli się poddani trzy dni z łanu w tydzień robić, wy­chodząc na robotę o wschodzie słońca a o zachodzie z niej schodząc, w po­łudnie słuszny odpoczynek a przynajmniej dwie godzinie mając, co my po­twierdzamy niniejszym listem naszym, warując, żeby poddani nigdy na więtszą nad to, jako już postąpili, robotę nie byli wyciągani, ani przymuszani, krom jednak robót tych, które do łowienia ryb, także naprawowania i budowania stawów i jazów są zdawna powinni i które beze dnia odprawować postąpili. A co się tycze wożenia ryb od stawów na przedaj, co oni też są z dawna powinni, mają i podejmują sie odwozić je tam, gdzie każą, tym sposobem, aby im za każdą forę, którą odwiozą, według dawnego zwyczaju płacono było; inaczej nie powinni takowych powozów i dróg odprawować. Co sie straży dotycze, którą sami odprawują i onę przecie płacić muszą, tak postanawiamy za pozwoleniem obudwu stron, że koleją mają odprawować albo też one pie­niądzmi według staradawnego zwyczaju płacić będą powinni. Przędze kmiotówny, zagrodniczki, nie więcej będą miały przedać, jedno jako za inszych starostów bywało, tak, żeby się z swym namniej do tego nie przykładały.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 153 Skarżyli się też na szlachetnego Stanisława Wężyka, arendarza pomienionego starostwa, o to, że on jedne białogłowę z tejże to wsi przerzeczonej, naszedszy w nocy, niewinnie zbił, zranił tak barzo, że z niej ciało, jako sprawę dali, padaćby się miało, o co podejmuje się starosta i ma sprawiedliwość dosta­teczną i według potrzeby i słuszności samej uczynić. Domagali się ciżto pod­dani, aby było każdemu z nich wolno plet jeden drzewa za zysk swój spu­szczać na każdy rok do Krakowa albo gdzieindziej. A iż ukazowali to, że tę wolność przedtym za inszych starostów miewano, ofiarowano się imieniem pomienionego starosty, że się im w tym niema żadna krzywda dziać. Czyn­szów i inszych popłatków nie ma żadnych pomieniony starosta na poddane powyższać, ani ich podbijać, jedno te, które są w inwentarzu dawnym i re­gestrach lustratorskich i rewizorskich opisane, kazać wybierać. Które to po­stanowienie tu opisane tym listem naszym utwierdzamy i umacniamy, i aby wszytko to cale i nienaruszenie jako przez poddane, tak i przez starostę na­szego chowano i trzymano było, skazujemy i postanawiamy. Na co dla lep­szej pewności i świadectwa pieczęć nasza koronna jest przyłożona. Dan w War­szawie dnia XXVIII miesiąca maja roku pańskiego MDXCIII, panowania na­szego roku szóstego. Sigismundus rex. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius manu propria3). Oblatowany ten akt w grodzie oświęcimskim 11 sierpnia 1597 r., Castr. Osv. t. 121, str. 697 — 700, i tamże 22 kwietnia 1633 r. Castr. Osv. t. 65, str. 249 — 251. 1) Kobiernice wieś, par. Kęty, pow. bialski. 2) Porąbka wieś, par. Czaniec, pow. bialski. 3) Inny dekret sądu referendarskiego 2 tejże daty dla wsi Brześcia starostwa Zatorskiego ob I. T. Baranowski, Księgi referendarskie, t. I, nr. XVI, str. 27—28 (datę należy poprawić na r. 1593 ob. tamże zestawienie chronologiczne spraw str. XI). 140. Kraków, 11 listopada 1594 r. Król Zygmunt III zakazuje Janowi Sienieńskiemu, staroście czor­sztyńskiemu, uciążać poddanych wsi Maniów. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Wielmożnemu Janowi Sie­nieńskiemu, wojewodzie podolskiemu, czorsztyńskiemu i rhodelskiemu staro­ście, uprzejmie nam miłemu, łaskę naszą królewską. Wielmożny uprzejmie nam miły. Przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Maniów1), do starostwa czorsztyńskiego dzierżawy na ten czas Uprzejmości Twej należącej, uskarża­jąc sie, że niemałe ubliżenie w powinnościach, które oddawać zwykli, od arendarzów dóbr tamtych ponoszą, że je nad powinny i starodawny ich zwyczaj do robót wielkich przymuszają, na powozy dalekie i ciężkie one wyciągają, dla których, jako sprawę dają, konie i dobytki jem odchodzą, także też pła­cenie gęsi i kurów, przedtym niezwyczajne, na nie włożono, do strażej zam­kowej, którą oni zdawna odkupować beli zwykli i teraz odkupują, zagrodniki

STANISŁAW KUTRZEBA przecie tejże to wsi przymuszają, kaczmarze do brania piwa na szynk z zamku, by nagorszego, ku wielkiej szkodzie i zniszczeniu onych przymuszają, więzie­niem wielgiem i biciem one, że do nas na skargi chodzą, trapią i inszych wiele ciężkości na nie wkładają. Jeśli to tak jest, abo nie, napominamy, abyś się Uprzejmość Twa dowiedział i opatrzył, jakoby nic nowego i niezwyczaj­nego na te poddane wnoszono nie było, owszem przy starodawnym zwy­czaju i powinnościach, które oddawać zwykli, byli zachowani. Co sie tycze powozów, aby i w tych bezprawia żadnego nie cierpieli, ale sposobem należnem i zdawna zwykłem one odprawowali. Także w straży, jako kmiecie, tak i zagrodnicy, ciężkości żeby nie mieli i w innym wszytkim podług słu­szności i zwyczajów dawnych żeby trzymani beli, gdyż nie na raz poddanych trzeba. O to też, iż do nas w krzywdach i potrzebach swych się uciekają,, gdyż każdemu wolna do nas jako do zwierzchnego pana ucieczka, aby cięż­kości żadnej, i namniejszej, nie ponosieli. Inaczej Uprzejmość Twa dla łaski naszej królewskiej nie uczynisz. Dan w Krakowie dnia XI miesiąca nowembra roku pańskiego MDXCIV, panowania królestw naszych polskiego siódmego, szwedzkiego roku pierwszego. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. PetrusTiliczki S. M. R. referendarius. Oblatowany ten akt w grodzie sądeckim przez Wojciecha Króla i Wojciecha Biernatowskiego z wsi Tylmanowy starostwa czorsztyńskiego w imieniu poddanych z Maniów i innych wsi starostwa czorsztyńskiego dnia 15 listopada 1594 r. Castr. Sand t. 106, str. 2136 —2137. 1) Maniowy wieś par., pow. nowotarski. 141. Kraków, 7 czerwca 1595 r. Król Zygmunt III rozstrzyga spór między poddanymi wsi Siół-kowy i Biały wyżnej i niżnej a dzierżawcą grybowskim Przecławem Pieniążkiem, w szczególności postanawiając co do robocizny, że mają dawać ją nie według przywileju swego, lecz według zwyczaju, tj. dwa dni z łanu w tydzień. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy, iź gdy przyszli do nas pod­dani nasi ze wsi Siołkowej1) Niżnej i Wiszniej Biały2), do dzierżawy grybowskiej należących, [z] skargami na urodzonego Przecława Pieniąska, dzier­żawcę grybowskiego, a potym za mandatem naszym obiedwie stronie, i dzier­żawca, i poddani, przed nami stanęli, taką z sobą przed nami mieli sprawę: Skarżyli sie poddani o to, iż imo prawa ich przymusza je dzierżawca do ro­bót i zacięgów, których oni nie są powinni, i ukazowali przed nami przywilej albo dekret św. pamięci króla Zygmunta, dziada naszego, pokazując jem, że niewinni, jeno sześć dni tylko do roku robić, trzy wójtowi a trzy dzierżawcy, prosząc, aby przy tym beli zachowani. Z drugiej strony od dzierżawce po­mienionego przywodzono statut toruński, którem wszytkie od robót wolności

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 155 poddanych są podniesione, przywodzono i zwyczaj, także dekreta tak [nasze, jak] przodków naszych w różnych dzierżawach. Co wszystko my dostatecznie wyrozumiawszy i chcąc koniec tym skargom i nabiegania na nas uczynić, ska­zaliśmy i skazujemy, że mimo ten list króla Jego Mości Zygmunta pierwszego, gdyż po nim nastąpił statut i uchwała pospolita i zwyczaj inszy, mają ci to poddani według zwyczaju teraźniejszego, który się w dobrach naszych kró­lewskich po wszytkiej Koronie Polskiej zachowuje, roboty odprawować po dwa dni w tydzień z łanu a dzień jeden z półłanku, wychodząc na nie o wschodzie słońca a o zachodzie z niej schodząc, w południe dwie godzinie a lecie w gorąca i co więcej nad to odpoczynku mając, a na więtszą nad to robotę jako względem powinności dzierżawcy, tak i wójtowi, co oboje pomieniony dzierżawca trzyma, nie mają nigdy być pociągani i za oboje po­winność te dwa dni w tydzień przez nie będą odprawowane. Co się dotyczę czynszów i innych popłatków, które oni zdawna są powinni, niema żadnych pomieniony starosta na nie podwyższać, jeno te, które są w inwentarzu da­wnemi opisane, kazać wybierać. Zasię strony powozów, o które sie też skar­żyli, do tych nie mają być na dalekie drogi przymuszani okrom raz albo dwa do Bochnie3) nadalej przez rok, kiedy droga bywa dobra, i to za dzień, to jest jako wiele dni będą w drodze, tak wiele z robót tegodniowych wytrą­cić jem mają. Straż, jako pieniędzmi odprawowali, tak i na potym odprawo­wać także mają, po groszy sześci względem jej płacić. W inszych powinno­ściach nic nowego i niezwykłego aby na nie wnoszono nie było. Które to postanowienie, tu opisane, tym listem naszym utwierdzamy i umacniamy, i aby to cale i nienaruszenie, jako przez poddane, tak i przez dzierżawce nasze chowano i trzymano beło, skazujemy i postanawiamy. Na co dla lep­szej pewności i świadectwa pieczęć nasza koronna jest przyciśniona. Dan w Krakowie dnia siódmego miesiąca czerwca roku pańskiego tysiąc pięćset dziewięćdziesiąt piątego, panowania królestw naszych polskiego ósmego, szwedz­kiego wtórego. Petrus Tiliczki S. M. R. referendarius4). Oblatowany ten akt, wydany pod pieczęcią mniejszą królewską, przez poddanych z Siółkowy i wyżnej Biały w grodzie sądeckim 21 czerwca 1595 r. Castr. Sand. t. 107, str. 22—24. 1) Siółkowa wieś, par. Grybów, pow. grybowski. 2) Biała wyżna i niżna, wsie, par. Grybów, pow. grybowski. 3) Bochnia, miasto powiatowe w Galicyi. 4) Ob. dekret sadu referendarskiego z 11 maja 1595 r., I. T. Baranowski, Księgi referendarskie t. I, nr. XXII, str. 33 — 34, oraz późniejszy z 17 stycznia 1590, tamie nr. XXXII, str. 45-47. 142. Krakow, 20 czerwca 1595 r. Król Zygmunt III nakazuje Annie Leśniowolskiej wejrzeć w dzia­łalność jej sprawcy w wsi Kobiernicach, który uciska poddanych, zwłaszcza młynarzy.

STANISŁAW KUTRZEBA Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Urodzonej Annie z Ku­flowa, niegdy urodzonego Marcinaa) Leszniowolszkiego z Obor, kasztelana pod­laskiego, losziczkiego i Zatorskiego starosty, pozostałej małżonce, wiernie nam miłej, łaskę naszę królewską. Urodzona wiernie nam miła. Przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Kobiernicz 1), dzierżawy Wierności Twej, skarżąc się na arendarza, młynarze dwa, jeden o to, że nawiętszy płat z młyna ustawia, z którego przedtym dawano po złotych dwudziestu czterech, a dwa wieprza do roku ukarmiono, nie chcąc brać pieniężnego czynszu, jako przedtym za­wsze z tego młyna płacono, postanowił go na trzeciej mierze i potym według upodobania swego postanowił, aby mu po dwa wiertela na tydzień wydawał, i jeszcze zaś nań więcej włożył, aby po trzy wiertele żyta na tydzień i ćwiertnie mąki pszenicznej do roku dawał, do tego, gdy mu tak wielkiego płatu wydawać nie mógł, pobrał mu jego zboże, które miał urodzaju swego wła­snego. O wieprze zaś, gdy mu jedne ukarmi, jako powinien, drugie mu daje, że dwoje albo troje wieprze karmić musi. Piła, która jest przy tym młynie, z której przedtym młynarzowi płacono po groszy ośmi od kopy tarcic i po­łowicę z wart, teraz arendarz Wierności Twej nic mu nie daje, jedno poło­wicę z wart, a jako dawano przedtym na oprawę żelaz do tej piły, na klamry i insze żelaza, arendarz nic nie daje, jedno o jego koszcie sprawiać to przy­musza. Drugi młynarz o to skarży sie, który tylko jednem kołem miele, sie­dząc pod stawki, nie każdego czasu wody mając, z którego młyna iż przed­tym nie dawano jedno złotych cztery do roku, arendarz wymaga, żeby mu po wiertelu żyta na każdy tydzień płacił. A ponieważ ciż młynarze powinni według dawnego zwyczaju sprawę ciesielską oprawiać w folwarku, wrota, drzwi, dachy i insze rzeczy stare arendarz każe i przymusza ich o swym groszu budować. Skarżą się też i inni poddani tejże wsi naszej, którzy cha­łupki mają a potrosze roli przy nich, których jest pięć, iż jako zdawna za­siedli na płacie pieniężnym bez robót, tylko żąć dzień powinni, płatu do roku złotych ośm, groszy sześć płacili, podwyższeł na nie arendarz złoty jeden płatu i przymusza, aby wszelakie roboty i posługi czynili, na podróż do Kra­kowa i indziej ich wyciągając, onych sadza do tego; iż według zwyczaju dawnego i po dwu łokciu przędze wyrabiali, podwyższył, aby po półsztuczu przędli. Zagrodnicy też, iż żadnych robót nie oddawali, jedno w gumnie w tymże folwarku kobiernickim, póki z pola nie zwiozą, powinni układać, a jako dawny zwyczaj był, młócili z dziesiątego wiertela, odjął im młódźbę, a ich przymusza na insze roboty, na podróże i darmo młócić. Komorników zaś, którzy żadnych robót nie rabiali, jedno w ogrodzie plewli, dzień żęli, dzień grabili, po dwu łokciu przędli, sieczkę we dworze rzezać, a terazb) na insze ro­boty, na podróż, plty po wodzie spuszczać, o swem groszu sczep ryby łowić i od­nosić od wody, straż we dworze trzymać [przymusza], czego nigdy powinni nie a w tekście: Macieja. b w tekście: arendarz.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 157 beli, broni im wszelakiej żywności, do lasu i do rzeki, do wyspów zabrania, onych więzi i bije. W czym wszytkim iż wielka się krzywda dzieje podda­nem naszem, a to może być bez wiadomości Wierności Twej, zdało się nam Wierność Twą napomnieć, a mianowicie, abyś się Wierność Twa dowiedziała o wszytkim i wejźrała w tę sprawę, a nie dała takiego ubliżenia poddanem naszem czynić, za którym i spustoszenie dóbr naszych mogłoby uróść. Co wszytko Wierność Twa tak opatrzysz, jakoby więcej nie chodzili skarżyć się do nas ci poddani nasi i o to chodzenie do nas na skargi aby więzienia, bicia nie ponosili, gdyż każdemu z poddanych naszych wolno do nas jako do zwierzchniego pana uciekać się w krzywdach swoich, rozkazując, aby ci poddani nasi zachowani beli przy starych zwyczajach około robót i powin­ności wszelakich, które oddawać powinni. Inaczej nie uczynisz Wierność Twa dla laski naszej. Dan w Krakowie XX dnia miesiąca czerwca roku pańskiego MDXCV, panowania królestw naszych polskiego ósmego, a szwedzkiego roku wtórego. Sigismundus rex. Mathias Posth. Z transsumptu króla Władysława IV z daty: Kraków dnia 20 marca 1633 r., oblatowanego przez szlach. Szymona Rakowskiego w imieniu poddanych wsi Kobiernic w grodzie oświęcimskim 22 kwietnia 1633 r. Castr. Osv. t. 65, str. 252—254. 1) Kobiernice wieś, par. Kęty, pow. bialski. 143. Kraków, 9 października 1595 r. Król Zygmunt III zakazuje Pawłowi Leśniowolskiemu, staroście Zatorskiemu, wymagać od poddanych wsi Trzebińczyc większych po­winności, niż te, które są określone dekretem króla Henryka. Zygmunt trzeci z boz ej łaski król polski... Urodzonemu Pawłowi Leszniowolskiemu, staroście naszemu Zatorskiemu, wiernie nam miłemu, a w nie­bytności szlachetnemu Piotrowi Gorskiemu, podstarościemu, albo arendarzowi jego, łaskę nasze królewską. Urodzony wiernie nam miły. Skarżyli sie pod­dani nasi ze wsi Trzebieczycz 1), do starostwa Zatorskiego należący, dzierżawy na ten czas Wierności Twej, że acz za postanowieniem pewnem, które między urodzonym Zygmuntem Myskowskim, starostą niegdy zatorskim, a między niemi za obu stron zezwoleniem stało sie i dekretem Henryka króla przodka naszego2), którego nam ekstrakt z ksiąg grodzkich oświecimskich autentice ukazali, umocnione jest, [że] dwa dni w tydzień a nie więcej robić powinni, jed­nak przecie biciem i więzieniem przyniewalani każdy dzień snać, odpoczynku nie mając, robić muszą. Bydła i dobytki ich w ciąży hamują i morzą, na po­wozy dalekie nad postanowienie ich wyganiają i inszych doległości wiele, jako nam sprawę dali, odnoszą. Co takliby było, byłoby to z niemałą krzywdą i przeciw postanowieniu tych to poddanych naszych, czego my nie radzi wi­dząc, Wierności Twej rozkazujemy, abyś sie od takowego bezprawia hamował, na nic niezwykłego onych nie wyciągając, wedle dekretu pomienionego za-

STANISŁAW KUTRZEBA chował je i zachować rozkazał. Z tejże wsi woźny, na imię Marcin Dziadek, który snać przedtym nie był powinien tylko pewne posługi odprawować, te­raz nadto i czynsz z roli swej płacić i oddawać musi, w którym że mu bydło zabrano i wrócić nie chcą, skarżył sie. Napominamy i w tym Wierność Twą, abyś i tego wedle dawnego zwyczaju i tak, jako przodkowie jego siedzieli, trzymał, bydło pobrane wrócić rozkazał, a co się w tym, że go na co więtszego Wierność Twa wyciągasz, dzieje, nam znać dał i o to się starał, jakoby takowe skargi na Wierność Twą do nas więcej nie przychodziły. O to też, że się do nas w krzywdach swych uciekają, Wierność Twa więzić ani bić ich nie masz, gdyż każdemu z poddanych naszych do nas jako do pana zwierzchniego z doległościami swemi udawać się ma być wolno. Inaczej Wierność Twa nie uczynisz dla łaski naszej. Dan z Krakowa dnia IX octobris roku pańskiego MDXCV, panowania królestw naszych polskiego ósmego, szwedzkiego wtó-rego roku. Na własne Króla Jego Mości rozkazanie. J. Galczynski secretarius Króla Jego Mości. Oblatowany ten akt, wydany pod pieczęcią małej kancelaryi królewskiej, przez poddanych z Trzebińczyc w grodzie oświęcimskim dnia 19 października 1595 roku. Castr. Osv. t. 55, str 1244—1246. 1) Trzebińczyce wieś, par. Zator, pow. wadowicki. 2) Ob. nr. 105. 144. Kraków, 8 listopada 1595 r. Król Zygmunt III rozstrzyga spór między poddanymi starostwa czorsztyńskiego a Janem Sienieńskim, starostą, postanawiając w szcze­gólności co do robocizny, iż mają pełnić ją nie według dekretu Zy­gmunta I, ale według zwyczaju wsi królewskich, t. j. dwa dni w ty­dzień z łanu. Zygmunt trzeci z bożej łaski król polski... Oznajmujemy wszem wobec i każdemu z osobna, komu to wiedzieć należy, iż gdy przychodzili do nas poddani nasi ze wsi Maniów1), Kliszkowicz2), Tylmanowy3), Grywaldu4), Szramowicz obudwu 5), Szczawnice 6), Kłodnej7), Mizernaka 8), Strzemeszna 9). Kro­snice10), do starostwa czorstinskiego należących, z skargami na wielmożnego Jana Sienienskiego, wojewodę podolskiego, hrodelskiego i czorstinskiego naszego starostę, albo raczy oprawce i urzędniki onego starostwa, o pewne krzywdy i doległości swe, a to strony robót, podatków i innych doległo­ści swoich a potym za mandatem naszym gdy zaraz imieniem pomienio­nego starosty znoszono się przed nami z poddanemi pomienionemi o tych skargach, taką z sobą przed nami mieli sprawę: Skarżeli sie poddani... Dan w Krakowie dnia VIII miesiąca nowembra roku pańskiego MDXCV, panowania królestw naszych polskiego ósmego, szwedzkiego roku wtórego Galczeński K. J. M. S. 11).

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 159 Z obiaty w C. Sand. t. 123, str. 617—620 i drugiej z r. 1754, w transsumpcie króla Michała z r. 1669 i Augusta III z r. 1754, w Castr. Sand. t. 171, str. 1680—1683. Dekret ten sądu referendarskiego jest drukowany przez I. T. Baranowskiego, Księgi referendarskie t. I, nr. XXXIV, str. 49—50; podaję tu dlatego tylko początek i koniec aktu, które nieco się różnią od wpisu w księdze referendarskiej, by dać możność stwierdzenia, w jakiej formie wydawano takie akty. 1) Maniowy wieś par., pow. nowotarski. 2) Kluszkowice wieś, pow. nowotarski. 3) Tylmanowa wieś, pow. nowotarski. 4) Grywałd wieś, pow. nowotarski. 5) Sromowce wyżne i niżne, wsie, pow. nowotarski. 6) Szczawnica wieś, pow. nowotarski. 7) Kłodna, część Tylmanowy. 8) Mizerna wieś, pow. nowotarski. 9) wieś nieodgadniona. 10) Krosnica wieś, pow. nowotarski. 11) Ob. także nr. 46, na który się ten akt powołuje. 

Wykaz aktów. 1. Zwierzyniec, 29 listopada 1368 r. Konwent zwierzyniecki Norbertanek usuwa nadużycia co do ciężarów, jakie ponosi na rzecz klasztoru wieś tegoż Bibice .......………………………………… 5 2. Sącz, 25 lutego 1369 r. Kazimierz król określa ciężary poddanych wsi królewskiej Sie- miechowa 5 3. Kraków, 5 grudnia 1424 r. Mikołaj z Michałowa wojewoda sandomierski i Piotr Szafraniec podkomorzy krakowski przeprowadzają układ między Nankerem prepozytem klasztoru zwierzynieckiego Norbertanek a kmie­ciami wsi Bibice o świadczenia tejże wsi na rzecz prepozyta ... ………………………………………………………………… 6 4. Kraków, 9 stycznia 1438 r. Mikołaj z Michałowa kasztelan i starosta krakowski wraz z ośmiu dostojnikami rozstrzyga spór między Nankerem prepozy­ tem klasztoru zwierzynieckiego Norbertanek i tymże klasztorem z jednej strony, a kmieciami z Bibic z drugiej o wysokość czynszu, jaki mają płacić kmiecie z łanu …..7 5. Kraków, 30 maja 1464 r. Komisarze królewscy rozstrzygają spór między mieszkańcami wsi Dłużca i Łobzowa a dzierżawczynią Dorotą, wdową po Zawi­szy z Bebelna, o daniny i robocizny na korzyść tychże włościan ……………………………………………...8 6. Zwierzyniec, 15 kwietnia 1470 r. Klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu określa ciężary, zwłaszcza robocizny kmieci wsi tegoż klasztoru Olszanicy ......................................................................9 7. Nowe miasto Korczyn, 18 października 1470 r. Kazimierz król zniża kmieciom z wsi królewskiej Bynarowy robociznę z 14 dni na rok na S i uwalnia ich od robót przy młynie 12 8. Piotrków, 8 lutego 1501 r. Król Jan Olbracht określa powinności wsi Sołonki i Żyrawki z powodu zaginięcia przywileju, jaki te wsie miały, w czasie na­ padu Turków …13 Archiwum Komisyi prawniczej. T. IX. 11

STANISŁAW KUTRZEBA 9. Kraków, 14 kwietnia 1508 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór między radą miasteczka Grybowa a Stanisławem i Mikołajem Jeżowskimi tenutaryuszami i wójtami dóbr królewskich grybowskich o robociznę wsi do Gry­ bowa należących Biały i Siółkowy, orzeka, iż kmiecie tych wsi mają odrabiać po trzy dni robocizny Jeżowskim jako tenutaryuszom, a po trzy jako wójtom …….14 10. Piotrków, 1 marca 1510 r. Król Zygmunt I uznaje, że klasztor sulejowski ma pełne prawa do dochodów z wymienionych pięciu wsi, które do niego należą …………………………………..15 11. Radom, 6 czerwca 1513 r. Wyrok króla Zygmunta I w sporze między poddanymi wsi Brzozy a tenutaryuszem Abrahamem Lezieniskim, ustalający ciężary mieszkańców tej wsi …16 12. Kraków, 7 października 1518 r. Król Zygmunt I określa robocizny wsi Siemiechowa, powo­łując się na przywilej, dany tej wsi przez króla Władysława .......................................................17 13. Piotrków, 23 lutego 1519 r. Król Zygmunt I określa robociznę, jaką mają dawać mieszkańcy wsi Bielów i Dzwonowy na folwark w Strzegocicach …18 14. Kraków, 11 czerwca 1521 r. Zygmunt I zamienia kmieciom z Czubrowic obowiązek robo­ cizny jednego dnia tygodniowo, ustanowionej przez sejm toruński, na opłatę czynszu rocznego w kwocie 15 groszy od każdego z kmieci …19 15. Kraków, 11 czerwca 1521 r. Król Zygmunt I ogranicza dla wsi Chliny robociznę jednego dnia w tygodniu, którą wprowadziła konstytucya toruńska, do czte­ rech dni w roku i odbywania dawnej robocizny 19 16. Kraków, 15 czerwca 1521 r. Zygmunt I nakazuje, by mieszkańcy Stróskiej Woli dawali ro­ bociznę jednego dnia w tygodniu według konstytucyi toruńskiej, a za to zwolnieni zostali od ciężarów, które dotąd ponosili w za­ mian za tę robociznę ....20 17. Kraków, 26 września 1521 r. Zygmunt I rozstrzyga kwestye sporne między miastem Pilznem i tenutaryuszem pilzneńskim Janem Tarnowskim, wśród nich zaś sprawę odbywania jednego dnia robocizny w tygodniu według sta­ tutu toruńskiego z ról, leżących na przedmieściu Pilzna …21 18. Kraków, 31 lipca 1523 r. Król Zygmunt I reguluje wymiar robocizny z wsi Krczonowa tak, iż mają odbywać na rzecz klasztoru i króla robociznę w wy-

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 163 sokości jednego dnia z łanu na tydzień według konstytucyi to­ ruńskiej ….23 19. Bełz, 16 listopada 1523 r. Andrzej i Jan Tęczyńscy starostowie bełscy określają świad­ czenia i robocizny poddanych wsi Kamionki …24 20. Kraków, 5 października 1526 r. Kmiecie z Mogilan zobowiązują się wobec grodu krakowskiego pod karą, iż stosownie do wyroku wypełniać będą robociznę we­ dług konstytucyi na rzecz klasztoru szczyrzyckiego …25 21. Bełz, 4 grudnia 1526 r. Andrzej i Jan Tęczyńscy starostowie bełzcy określają dokła­ dnie daniny i robocizny włościan wsi Dworców i Butynów, a to na podstawie zawartej z nimi umowy …26 22. Kraków, 27 lipca 1527 r. Zygmunt I rozstrzyga spór między kmieciami z Siemiechowa a rządcą wsi Sabowskim co do robocizny przez tych kmieci da- wanej …27 23. Piotrków, 23 grudnia 1529 r. Król Zygmunt I określa daniny i robocizny, do których są obowiązani mieszkańcy wsi Klonowy i Brąszewic …29 24. 31 marca 1530 r. Zygmunt I postanawia w sporze między kmieciami wsi Woli, Zarzecza i Łazów a tenutaryuszem Marcinem Myszkowskim co do robocizn, że mają ci kmiecie dawać mu według zwyczaju i de­ kretu królewskiego jeden dzień robocizny w tygodniu i pomoc wój­ towi …30 25. Kraków, 20 czerwca 1530 r. Król Zygmunt 1 rozstrzyga spory co do danin i robocizn między mieszkańcami wsi Bielów, Słotowy i Dzwonowa a Beatą Tarnowską dzierżawczynią tych wsi …31 26. Kraków, 14 listopada 1530 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór między Sewerynem Bonarem starostą bieckim a Marcinem Myszkowskim tenutaryuszem kilku wsi koło Biecza co do różnych ciężarów tych wsi na rzecz grodu bieckiego, powołuje sie przytem na statut toruński o robociźnie kmieci …33 27. Kraków, 15 kwietnia 1531 r. Król Zygmunt I nakazuje opatowi tynieckiemu nie pociągać kmieci z wsi Zagorzan i Kwiatonowic do robocizny większej jak jeden dzień w tygodniu, licząc w to i robocizny na rzecz króla, a to według statutu bydgoskiego …35 11*

STANISŁAW KUTRZEBA 28. Kraków, 3 czerwca 1531 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór o robociznę między podda­ nymi wsi Zborowic a opatem tynieckim, określając wymiar robo­ cizny tychże kmieci na rzecz opata i króla według konstytucyi to­ ruńskiej . …36 29. Udorz, 10 listopada 1531 r. Inwentarz wsi Udorz ….36 30. Kraków, 25 stycznia 1532 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór między poddanymi wsi Krościenka, Białobrzegów, Suchodoła i Głowienka a starostą sa­ nockim Mikołajem Wolskim, zobowiązuje tychże poddanych do ro­ bocizny na rzecz zamku sanockiego …37 31. Kraków, 31 maja 1533 r. Król Zygmunt I, rozstrzygając spór o wymiar robocizny między poddanymi Moszczenicy polskiej i niemieckiej a Marcinem Mysz­ kowskim tenutaryuszem, określa obowiązek tychże poddanych do robocizny według konstytucyi toruńskiej ... …38 32. Zwierzyce, 11 listopada 1534 r. Piotr Kmita kasztelan sandomierski podnosi robociznę we wsiach, do kasztelanii należących, z czterech dni na rok na dni dziesięć 39 33. Kraków, 23 sierpnia 1535 r. Król Zygmunt I określa z powodu skarg włościan z Ciężko­ wic i Szczakowy na tenutaryusza Marcina Myszkowskiego wymiar ich robocizny według statutu toruńskiego, t. j. iż mają na tydzień robić jeden dzień z łanu, a pół dnia z półłanka 41 34. Kraków, 23 czerwca 1537 r. Król Zygmunt I zatwierdza umowę co do robocizny (bez daty) zawartą niegdyś między poddanymi wsi Słotowy, Bielów i Dzwo­ nowa, a dzierżawczynią Beatą Tarnowską 42 35. Kraków, 2 lipca 1537 r. Król Zygmunt 1 określa wskutek skarg poddanych wsi Jodłowy na tenutaryuszy Kamienieckich wysokość robocizny, oraz usuwa niesprawiedliwe uciążenia 43 36. Lwów, 7 sierpnia 1537 r. Król Zygmunt I na prośby poddanych wsi Dobrzan stwier­ dza, iż są obowiązani tylko do tych świadczeń i robocizn, jakie na nich nakłada przywilej lokacyjny króla Władysława 44 37. Lwów, 29 sierpnia 1537 r. Król Zygmunt I orzeka na skargi koniuchów przemyskich o uciążenia ze strony Piotra Kmity, starosty przemyskiego, iż mają sie stosować do dawnego zwyczaju 45

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 165 38. Kraków, 27. maja 1538 r. Król Zygmunt I stwierdza ugodę, zawartą między poddanymi wsi Biały i starostą łukowskim, Mikołajem Mniszkiem, iż będą nie codziennie odrabiać robociznę, jak dotąd, lecz po dwa dni w ty­ godniu z łanu …46 39. Kraków, 15 kwietnia 1540 r. Król Zygmunt I potwierdza ugodę, zawartą między Janem Tar­ nowskim a poddanymi wsi: Synowódzka, Stynawy, Hurniego i Du- libów co do danin i robocizn z tychże wsi ...47 40. Wilno, 21 października 1540 r. Król Zygmunt I nakazuje Janowi Tarle, tenutaryuszowi pil- zneńskiemu, by włościan wsi Bynarowy nie pociągał do większych robocizn, jak te, do których są obowiązani według przywileju króla Kazimierza …48 41. Kraków, 17 lipca 1542 r. Król Zygmunt I określa ciężary wsi Trzetrzewiny, Krasnego i Gostwicy, powołując się przytem na konstytucyę toruńską ... ………………………………..49 42. Kraków, 28 lipca 1542 r. Król Zygmunt I określa z powodu sporu między klasztorem w Imbramowicach a poddanymi klasztoru wymiar robocizny tych poddanych według konstytucyi toruńskiej i bydgoskiej, a to licząc w jeden dzień w tygodniu także robociznę na rzecz króla .... ……………………………………………………………………………...50 43. Kraków, 4 sierpnia 1542 r. Król Zygmunt I postanawia, iż mieszkańcy wsi królewskich w księstwie oświecimskiem i zatorskiem mają pełnić robocizny takie, jak poddani dóbr prywatnych w tychże księstwach, albo też według konstytucyi (toruńskiej), tj. jeden dzień tygodniowo z łanu …………………………………………………………….52 44. Kraków, 11 września 1542 r. Król Zygmunt I określa wskutek skarg mieszkańców wsi Ro- zembarku, Racławic i Sitnicy ciężary, jakie mają ponosić, i powo­ łuje sie co do robocizny na konstytucyę toruńską …52 45. Kraków, 4 października 1542 r. Król Zygmunt I wydaje na prośbę włościan z wsi Rozembarku, Racławic i Sitnicy odpis konstytucyi toruńskiej o robociznach kmieci …54 46. Kraków, 14 lutego 1543 r. Król Zygmunt I określa wskutek skarg ciężary, jakie mają po­ nosić mieszkańcy wsi, należących do Czorsztyna, i pozwala ewen­ tualnie na zamianę tych ciężarów na robociznę jednego dnia w ty­ godniu według statutu toruńskiego …55 47. Kraków, 6 kwietnia 1543 r. Wyrok sądu asesorskiego między Wojciechem Kijewskim i Sta-

STANISŁAW KUTRZEBA nisławem Sprowskim w sprawie korzystania z pastwisk wsi Rząski przez ich kmieci i robocizny, jaką z tego powodu ci kmiecie dają ……………………………………...56 48. Kraków, 26 listopada 1544 r. Król Zygmunt I postanawia w sprawie sporu co do wymiaru robocizny między klasztorem stąniąteckim a jego poddanymi z wsi Węgrzec, Ostrowa i Klimontowa, iż według zwyczaju mają ciż pod­ dani robić po dwa dni w tygodniu z łanu, licząc w to robociznę na rzecz króla …57 49. Kraków, 24 lutego 1545 r. Król Zygmunt I orzeka w sporze o wymiar robocizny między włościanami z Horożany a tenutaryuszem Mikołajem Dziadoszyckim, iż mają robić jeden dzień w tygodniu z półłanka ....................................................................................................58 50. Kraków, 27 maja 1545 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór między poddanymi wsi Brzez na, Nowejwsi i Dębołęki a klasztorem w Imbramowicach o robociznę na niekorzyść poddanych, przypominając konstytucyę toruńską i po­ przedni swój wyrok, mocą których są obowiązani do robocizny jednego dnia w tygodniu z łanu, licząc w to robociznę na rzecz króla …59 51. Kraków, 6 czerwca 1545 r. Król Zygmunt I określa ciężary, zwłaszcza robocizny, podda­ nych wsi Słotowy, Bielów i Dzwonowa, powołując sie na dawniej­ szą ich ugodę z dzierżawczynią Beatą Tarnowską …60 52. Kraków, 10 lipca 1545 r. Król Zygmunt I określa na podstawie sprawozdania komisarzy ciężary, jakie mają ponosić na rzecz tenutaryusza Jana Tarły przed- mieszczanie dembowieccy, oraz włościanie z wsi: Woli Dembowie- ckiej, Zarzecza i Łazów …61 53. Kraków, 7 grudnia 1545 r. Król Zygmunt I rozstrzyga spór co do robocizny między pod­ danymi wsi Ulana i Janem Zieleńskim, tenutaryuszem. powołując sie na poprzedni dekret komisarzy i zwyczaj innych wsi …63 54. Kraków, 13 stycznia 1546 r. Król Zygmunt I określa ciężary wsi Rogozińca, zmieniając je na czynsze …64 55. Dembowiec, 17 kwietnia 1546 r. Ugoda, zawarta przed radą miejską Dembowca między Ma­ ciejem Gogołińskim w imieniu Jana Tarły, starosty piłzneńskiego, a mieszkańcami wsi: Woli, Zarzecza, Majscowy i Łaz co do robo­ cizn, jakie mają ciż mieszkańcy pełnić ..65 56. Kraków, 14 marca 1549 r. Król Zygmunt August określa z powodu skarg kmieci z Lubczy

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 167 na Marcina Łyczkę, arendatora, ciężary, do jakich ta wieś jest obo­ wiązana, w szczególności zaś wymiar robocizny według statutu to­ ruńskiego …67 57. Kraków, 19 marca 1549 r. Król Zygmunt August postanawia wskutek skarg poddanych starostwa lanckoronskiego, uciskanych przez spadkobierców Mikołaja Wolskiego, że albo mają ponosić ciężary według dawnego zwy­czaju, albo według konstytucyi toruńskiej, ale nie większe ...............................................................................................................69 58. Kraków, 3 maja 1549 r. Król Zygmunt August określa po zbadaniu sprawy przez ko­ misarzy spór między mieszkańcami wsi Libuszy i Kryga, a tenu- taryuszem siepietnickim Janem Tarła o robocizny, powołuje sie przytem na konstytucyę toruńską …70 59. Kraków, 20 maja 1549 r. Król Zygmunt August nakazuje Janowi i Stanisławowi Bone- rom, tenutaryuszom bieckim, by nie uciskali robociznami ponad zwyczaj mieszkańców wsi Wójtowy, powołuje się przytem na kon­ stytucyę toruńską …72 60. Kraków, 18 czerwca 1549 r. Król Zygmunt August rozstrzyga spór o robocizny między Janem Ocieskim, starostą sądeckim, a mieszkańcami wsi Ptaszkowy, Mszalnicy, Mystkowa i Królowy na niekorzyść tych ostatnich, na­kazując im pełnić robociznę według konstytucyi bydgoskiej ..................................................................................................................72 61. Kraków, 5 lipca 1549 r. Król Zygmunt August zarządza na skargi mieszkańców wsi Poremby, iż mają pełnić robociznę jednego dnia w tygodniu we­ dług zwyczaju i konstytucyi toruńskiej …74 62. Kraków, 20 lipca 1549 r. Zygmunt August zakazuje Andrzejowi Stadnickiemu doma­ gać sie od mieszkańców wsi Mytarza większych ciężarów ponad te, które określił przywilej Zygmunta 1 …74 63. Kraków, 21 kwietnia 1550 r. Król Zygmunt August nakazuje Janowi Tarle, tenutaryuszowi siepietnickiemu, na skargę wsi Libuszy i Kryga, by ściśle przestrze­ gał dekretu króla, tyczącego się wymiaru robocizn, spełnianych przez te wsie …76 64. Kozienice, 3 czerwca 1551 r. Król Zygmunt August wydaje wyrok w sprawie między Pio­trem Firlejem i mieszkańcami wsi Suchy, jego tenuty, a to w spra­wie uciążania kmieci, reguluje przytem różne ich powinności ………………………………………………………76 65. Gdańsk, 21 lipca 1552 r. Król Zygmunt August odracza rozstrzygnięcie sporu między

168 STANISŁAW KUTRZEBA wsiami Libuszą i Krygiem a tenutaryuszem Janem Tarłą w kwestyi wymiaru ról …77 66. Gdańsk, 29 lipca 1552 r. Król Zygmunt August kasuje wyrok komisarzy, wydany w spo­rze o robocizny między mieszkańcami wsi Bynarowy a Janem Tarłą tenutaryuszem i utrzymuje ich przy robociźnie ośmiu dni rocznie według dawnego przywileju …78 67. Siemiatycze, 26 grudnia 1554 r. Stanisława Tenczyńskiego dwie ugody co do danin i robocizn z poddanymi wsi: 1) Dubowy i Kłody, 2) Sowina (?). 68. Piotrków, 19 czerwca 1555 r. Król Zygmunt August określa wskutek skarg na ucisk robo­ ciznę mieszkańców wsi Klonowy, a to na jeden dzień w tygodniu z łanu …80 69. Warszawa, 30 listopada 1556 r. Król Zygmunt August rozstrzyga spór między mieszkańcami wsi Brzezinek a Janem Lezenskim, stolnikiem sandomierskim, w sprawie danin i robocizn i określa je dokładnie …81 70. Piotrków, 4 stycznia 1558 r. Król Zygmunt August nakazuje Stanisławowi Bonarowi, sta­ roście bieckiemu, wypuścić z więzienia czterech poddanych z Wój­ towy, których uwięził za to, że się wobec króla o krzywdy skar­ żyli na niego …82 71. Piotrków, 19 listopada 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi, sta­ roście bieckiemu, pociągać mieszkańców wsi Wójtowy do niezwy­ czajnych robocizn i danin …82 72. Piotrków, 16 grudnia 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi ucią­ żać ponad zwyczaj robociznami i daninami mieszkańców wsi Har- klowy i Głębokiej …83 73. Piotrków, 19 grudnia 1558 r. Król Zygmunt August zakazuje Stanisławowi Bonerowi, sta­ roście bieckiemu, uciążać robociznami i daninami mieszkańców wsi Bystry, którzy robocizny dają tylko sześć dni na rok …84 74. Kraków, I marca 1559 r. Król Zygmunt August zakazuje Janowi Strzezowskiemu tenu- taryuszowi uciskać ponad miarę poddanych wsi królewskiej Jodłowy, gdyż według dekretu obowiązani są do robocizny tylko jednego dnia na tydzień i do podwód do trzech mil odległości …85 75. Kraków, 4 kwietnia 1559 r. Król Zygmunt August określa wskutek skarg na tenutaryusza

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 169 Mikołaja Cikowskiego wymiar robocizny poddanych wsi królew­ skiej Prusieka na dwa dni w tygodniu z łanu, a jeden dzień z pół- łanka …86 76. Kraków, 3 maja 1559 r. Król Zygmunt August pozwala Mikołajowi Tarle, tenutaryu- szowi dembowieckiemu, na jego zażalenie, by przedmieszczan dem- bowieckich oraz poddanych wsi królewskich Woli, Łazów, Zarze­ cza i Majscowy pociągnął do robocizny dwóch dni z łanu i pod- wód jednodniowych …86 77. Lwów, 17 grudnia 1561 r. Piotr Barzy, starosta lwowski, zamienia niektórym poddanym z Nawozu ich świadczenia na czynsze ....87 78. Piotrków, 3 marca 1563 r. Król Zygmunt August zakazuje Mikołajowi Tarle, tenutaryu- szowi dembowieckiemu, uciskać robocizną mieszczan i przedmie­ szczan dembowieckich ponad normę, którą określił zwyczaj i de­ kret Zygmunta I …88 79. Warszawa, 7 kwietnia 1564 r. Król Zygmunt August zakazuje Zofii Ocieskiej, tenutaryuszce, uciążać mieszkańców wsi Bynarowy ….89 80. Piotrków, 10 stycznia 1565 r. Król Zygmunt August zakazuje Hieronimowi Bużyńskiemu żą­dać większej robocizny od poddanych wsi Dupic jak dwa dni z łanu na tydzień, oraz innych niezwyczajnych świadczeń …..90 81. Lublin, 26 czerwca 1566 r. Król Zygmunt August nakazuje wskutek skarg poddanych z Czajkowa, by ich nie zmuszano do większej robocizny, jak dwa dni z łanu na tydzień …..91 82. Lublin, 27 czerwca 1566 r. Król Zygmunt August nakazuje poddanym wsi Więzownicy dawać robociznę po dwa dni z łanu na tydzień według zwyczaju, nie ośm dni na rok według przywileju króla Kazimierza ..... 92 83. Lublin, 22 stycznia 1569 r. Zygmunt August określa wskutek skarg ciężary wsi Łukowy, podnosząc przytem robociznę na dwa dni z łanu na tydzień ....................................................92 84. Lublin, 8 marca 1569 r. Zygmunt August zatwierdza nową ordynacyę co do danin i robocizn dla wsi Żukowa, wydaną za zgodą poddanych przez Je­ rzego Jazłowieckiego przy przejściu ich z prawa wołoskiego na ruskie ..93 85. Lublin, 20 kwietnia 1569 r. Król Zygmunt August zatwierdza ordynacyę co do danin i ro-

170 STANISŁAW KUTRZEBA bocizn, nadaną wsi Laszki przez administratorów tenuty prze­ myskiej 95 86. Lublin, 3 maja 1569 r. Król Zygmunt August określa, z powodu skarg królewskich poddanych z Łopani na Zofię Ocieską o ucisk, ich powinności, zwła­ szcza co do robocizny 96 87. Lublin, 14 maja 1569 r. Król Zygmunt August nakazuje Andrzejowi Gnoińskiemu, sta­ roście nowomiejskiemu korczyńskiemu, by w stosunku do mieszkań­ ców wsi Czubrowic przestrzegał postanowienia Zygmunta I z r. 1521, którem tenże zamienił robocizny na czynsz 98 88. Lublin, 23 czerwca 1569 r. Król Zygmunt August znosi wskutek skarg na tenutaryusza ojcowskiego Stanisława Płazę różne nieprawnie przez wsie królew­ skie Jerzmanowice i Gołkowice ponoszone ciężary, zastrzega przy­ tem, iż nie wolno od nich żądać robocizny, jak długo za nią płacą czynsz 98 89. Lublin, 12 lipca 1569 r. Król Zygmunt August nakazuje Andrzejowi Gnoińskiemu, sta­roście nowomiejskiemu korczyńskiemu, przestrzegać w stosunku do mieszkańców Czubrowic postanowienia Zygmunta I z r. 1521, któ­rem im robociznę na czynsze zamieniono, i wogóle ich nie uciskać ……………………………………………. 100 90. Stryj, 19 października 1569 r. Mikołaj Sieniawski, starosta stryjski, określa ciężary, jakie po­ nosić mają poddani wsi Dołhego 101 91. Kraków, 6 kwietnia 1570 r. Protestacya poddanych z Królówki przeciw faktorowi Wa­ wrzyńcowi Gabańskiemu, że ich uciąża ponad przywileje królów Kazimierza i Zygmunta Augusta 102 92. Warszawa, 29 kwietnia 1570 r. Zygmunt August nakazuje Stanisławowi Płazie, staroście ojcow­ skiemu, przestrzegać co do ciężarów, jakie ponoszą poddani wsi Szklar, dekretu królewskiego, a zakazuje karać tych, którzy się na niego do króla skarżą 103 93. Warszawa, 7 lipca 1570 r. Król Zygmunt August zakazuje Mikołajowi Łaskiemu pod karą 1.000 zł. uciskać mieszkańców wsi Królewki i Leszczyn . . …………………………….104 94. Kraków, 20 kwietnia 1574 r. Król Henryk zakazuje Jerzemu Mniszkowi, by poddanych wsi starostwa sanockiego: Białobrzegów, Suchodoła, Krościenka i Gło­ wienka nie zmuszał do kupowania brogów i do niezwyczajnych po­ wozów 104

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 171 95. Kraków, 20 kwietnia 1574 r. Król Henryk zakazuje burmistrzowi i rajcom miasta Krosna, by poddanych królewskich z wsi Białobrzegów, Suchodoła, Kro­ ścienka i Głowienka nie pociągali do robót w mieście ponad te, do których zdawna są obowiązani 106 96. Kraków, 26 kwietnia 1574 r. Król Henryk nakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sano­ ckiemu, by nie uciążał poddanych wsi królewskich Hoczewa, Iskrzyni i Krościenka wyżnego zmuszaniem do kupowania brogów, powozami, naprawą jazu i t. d 106 97. Kraków, 28 kwietnia 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg na starostę bieckiego Mi­ kołaja Ligęzę ciężary poddanych wsi Bystry, a w szczególności robociznę w wysokości dwóch dni z łanu na tydzień 108 98. Kraków, 29 kwietnia 1574 r. Król Henryk nakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sano­ ckiemu, by nie uciążał nad zwyczaj poddanych wsi królewskich Majscowy, Woli, Zarzecza i Łaz, a to robocizną, strażą, daniną owsa i t. d. 109 99. Kraków, 4 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Rogów. Miejsca i Lubatówki na starostę sanockiego Jerzego Mniszka cię­ żary, zwłaszcza robocizny, do których ci poddani są obowiązani, oraz niektóre ich prawa 110 100. Kraków, 12 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Jerzemu Mniszkowi, tenutaryuszowi dembowieckiemu, zmuszać poddanych wsi Załęża do robocizny większej, niż dwa dni w tygodniu z łanu, i do niezwyczajnych powozów 112 101. Kraków, 16 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Ostruszy, a w szczególności żądać robo­ cizny większej, niż dwa dni z łanu na tydzień 113 102. Kraków, 20 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Osobnicy na dzierżawcę Jana Mniszka ciężary, a specyalnie robocizny, do których ci poddani są obowiązani 114 103. Kraków, 21 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Andrzejowi Cieklińskiemu wyciągać od poddanych wsi królewskiej Lipinek większą robociznę, jak dwa dni w tygodniu z łanu, i zmuszać do powozów ponad dawny zwyczaj 115

STANISŁAW KUTRZEBA 104. Kraków, 21 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Tobiaszowi Chomentowskiemu zmuszać poddanych wsi królewskich Głębokiej i Grudni do większej robo­ cizny, jak dwa dni z łanu na tydzień, i do powozów ponad zwyczaj 116 105. Kraków, 22 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych z wsi Pio­ trowic i Trzebińczyc ich powinnos ci, a zwłaszcza wysokość robo­ cizny 117 106. Kraków, 24 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Kryga na dzierżawcę Jana Tarłę ciężary, zwłaszcza robocizny, do których ci poddani są obowiązani 118 107. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Przysiek na dzierżawcę Stanisława Taszyckiego ciężary, zwłaszcza roboci­ zny, do których są obowiązani ci poddani, oraz niektóre ich prawa 119 108. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Libuszy na dzierżawcę Jana Tarłę ciężary, zwłaszcza robocizny, do których są oni obowiązani 120 109. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Trzci­ nicy na dzierżawczynię Zofię Marszowską ciężary, głównie robo­ cizny, i niektóre prawa tychże poddanych 121 110. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Stanisławowi Taszyckiemu uciążać pod­danych wsi królewskich Siedlisk i Pustowoli, w szczególności żą­dać większej robocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu .... 122 111. Kraków, 25 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Mniszkowi dzierżawcy ucią­ żać poddanych wsi Glinnika, a w szczególności żądać od nich większej robocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu 123 112. Kraków, 26 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Piotrowi Górskiemu uciążać poddanych wsi Swoszowy, a w szczególności żądać większej robocizny, jak dwa dni w tygodniu z łanu 124 113. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Bogoniowic, w szczególności żądać robo­ cizny większej, niż dwa dni z łanu na tydzień 125

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 173 114. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, uciążać poddanych wsi Kipszny, w szczególności żądać robocizny większej, niż dwa dni z łanu na tydzień 126 115. Kraków, 28 maja 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu, by nie uciążał poddanych wsi Turzy, w szczególności nie żądał robocizny większej, jak dwa dni na tydzień z łanu 127 116. Kraków, 5 czerwca 1574 r. Król Henryk zakazuje Mikołajowi Stadnickiemu uciążać pod­ danych wsi Świerzowy (?), nie pociągać ich do robocizny większej, jak dwa dni z łanu na tydzień, do niezwykłych powozów, wo­ jennego i t. d 128 117. Kraków, 9 czerwca 1574 r. Król Henryk określa wskutek skarg poddanych z wsi Iwkowy na dzierżawcę Jasła, Ludwika Decyusza, ciężary, do jakich są obo­ wiązani ci poddani, zwłaszcza robocizny 129 118. Kraków, 11 czerwca 1574 r. Krol Henryk określa wskutek skarg poddanych wsi Mytarza na dzierżawcę Marka Stadnickiego ciężary, a zwłaszcza robocizny, do których są oni obowiązani 130 119. Bydgoszcz, u lutego 1577 r. Król Stefan określa wskutek skarg poddanych wsi Krościenka, Białobrzegów, Suchodoła i Głowienka na starostę sanockiego Je­rzego Mniszka ciężary różne, do których są obowiązani..............................................................................................................131 120. Włocławek 1 kwietnia 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, uciskać poddanych wsi Wróblowic 132 121. Warszawa, 29 kwietnia 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, uciążać poddanych wsi Krościenka, Białobrzegów, Suchodołu i Gło­ wienka 133 122. Malborg, 24 maja 1577 r. Król Stefan zakazuje Jerzemu Mniszkowi, staroście sanockiemu, uciążać poddanych wsi Iskrzyni i Krościenka 134 123. Niepołomice, 8 lutego 1583 r. Król Stefan rozstrzyga spór między poddanymi wsi Kle­szczowy i dzierżawczynią Jadwigą Myszkowską co do robocizn z tejże wsi na korzyść tej ostatniej z tego powodu, iż przywilej lokacyjny odnosi sie tylko do wójta, nie do poddanych..............................................................................................................135 124. Niepołomice, u lutego 1583 r. Król Stefan rozstrzyga spór między poddanymi wsi Iwkowy

STANISŁAW KUTRZEBA a dzierżawczynią Jadwigą Zembocką, tyczący się ciężarów, jakie ta wieś ma ponosić …137 125. Kraków, 4 maja 1583 r. Król Stefan wydaje zarządzenia w sprawie krzywd, jakie Ja­ dwiga Zembocka wyrządziła poddanym wsi Iwkowy, wysyła też komisarza, który inne skargi tych poddanych ma rozpatrzeć na miejscu …138 126. Kraków, 18 lipca 1590 r. Król Zygmunt III nakazuje Janowi Amorowi Tarle, dzierżawcy Moszczenicy, przestrzegać, by jego sprawcy poddanych tej wsi nad zwyczaj nie uciążali …140 127. Kraków, 16 lipca 1591 r. Król Zygmunt III nakazuje poddanym wsi Libuszy i innych dzierżawy pilzneńskiej, by pełnili powinności swe na rzecz starosty Jana Tarły i nie wymawiali się przywilejami, ponad . którymi stoi statut powszechny i zwyczaj ….141 128. Kraków, 20 lipca 1591 r. Król Zygmunt III dopełnia dekret króla Stefana co do po­ winności poddanych wsi Kleszczowy, mianowicie co do robocizny, do jakiej są obowiązani ….141 129. Kraków, 17 kwietnia 1592 r. Król Zygmunt III zakazuje Łukaszowi Białobrzeskiemu, by nie uciskał poddanych wsi królewskiej Jodłowy, w szczególności nie żądał robocizny większej nad dwa dni w tygodniu z łanu ..............................................................................142 130. Kraków, 26 czerwca 1592 r. Król Zygmunt III zakazuje Mikołajowi Ligęzie, staroście bieckiemu uciążać poddanych wsi Ostruszy, a w szczególności żą­dać robocizny większej nad dwa dni w tygodniu z łanu........................................................................................................143 131. Kraków, 2 lipca 1592 r. Zygmunt III, zakazując potomkom Seweryna Bonara uciskania poddanych z wsi starostwa rabsztyńskiego, określa wymiar robo­ cizny, do której są obowiązani 144 132. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, sta­ roście Zatorskiemu, by nie uciskał poddanych wsi Piotrowic i Trze- bińczyc, a stosował się do dekretu króla Henryka co do ich po­ winności 145 133. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, by nad zwyczaj nie uciskał poddanych wsi Dworów i. Manowic, zwła­szcza kontentował sie robocizną trzech dni w tydzień................................................................................................146

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 175 134. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, sta­ roście Zatorskiemu, by nie uciskał poddanych z Kobiernic i Po­ rąbki a w szczególności kontentował się robocizną trzech dni w tygodniu 147 135. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, sta­ roście Zatorskiemu, aby nie uciążał nad zwyczaj poddanych wsi Bielan i Łęk, w szczególności zadowalał się robocizną trzech dni w tygodniu 148 136. Kraków, 13 lipca 1592 r. Król Zygmunt III nakazuje Marcinowi Leśniowolskiemu, by nie uciskał poddanych wsi Brzezinki, w szczególności zadowalał się robocizną trzech dni w tygodniu 149 137. Kraków, 6 kwietnia 1593 r. Król Zygmunt III nakazuje Agnieszce Tarłowej, dzierżaw­ czyni Bynarowy, by przy robociźnie poddanych tej wsi, którą, sto­ sownie do dekretu króla, mają dawać według zwyczaju a nie we­ dług swoich przywilejów, uwzględniała znaczną odległość wsi od folwarku 150 138. Warszawa, 18 maja 1593 r. Zygmunt III określa ciężary, jakie mają ponosić poddani wsi Skarcza, a to na podstawie ugody tych poddanych z starostą Za­ torskim Pawłem Leśniowolskim 151 139. Warszawa, 28 maja 1593 r. Zygmunt III określa ciężary, jakie mają ponosić poddani Ko­ biernic i Porąbki na rzecz dzierżawcy Pawła Leśniowolskiego, a to na podstawie zawartej między nimi umowy 152 140. Kraków, 11 listopada 1594 r. Król Zygmunt III zakazuje Janowi Sienieńskiemu, staroście czorsztyńskiemu, uciążać poddanych wsi Maniów 153 141. Kraków, 7 czerwca 1595 r. Król Zygmunt III rozstrzyga spór między poddanymi wsi Siółkowy i Biały wyżnej i niżnej a dzierżawcą grybowskim Prze- cławem Pieniążkiem, w szczególności postanawiając co do robo­ cizny, że mają dawać ją nie według przywileju swego, lecz we­ dług zwyczaju, tj. dwa dni z łanu w tydzień 154 142. Kraków, 20 czerwca 1595 r. Król Zygmunt III nakazuje Annie Leśniowolskiej wejrzeć w działalność jej sprawcy w wsi Kobiernicach, który uciska pod­ danych, zwłaszcza młynarzy 155

176 STANISŁAW KUTRZEBA 143. Kraków, 9 października 1595 r. Król Zygmunt III zakazuje Pawłowi Leśniowolskiemu, sta­ roście Zatorskiemu, wymagać od poddanych wsi Trzebińczyc więk­ szych powinności niż te, które są określone dekretem króla Hen­ ryka 157 144. Kraków, 8 listopada 1595 r. Król Zygmunt III rozstrzyga spór między poddanymi sta­ rostwa czorsztyńskiego a łanem Sienieńskim, starostą, postanawia­ jąc w szczególności co do robocizny, iż mają pełnić ją nie według dekretu Zygmunta I, ale według zwyczaju wsi królewskich, tj. dwa dni w tydzień z łanu 158

Wykaz miejscowości, osób i urzędów. Liczby oznaczają numery aktów. Skrócenia: 1. = lub, ob. = obacz, par. = parafia, pow = powiat, gub. = gubernia. A. Aleksander pop z Borszowa 1561 77 Andrysskowska rola w Zarzeczu 55 Andrzej opat tyniecki 1531 . 27, 28 Anna circatrix klasztoru zwierzy­ nieckiego 1470 6 — custos klasztoru zwierzynieckie­ go 1470 6 August II król polski 1697 …………97 - III król polski 1754—1757 55, 144 B. Barbara subpriorissa klasztoru zwierzynieckiego 1470 …………6 Barzy Piotr kasztelan przemyski, starosta ruski 1561 ………………….77 z Bebelna (Bombelno) Zawiszy żona, Dorota 1464 5 Bełz miasto, pow. sokalski ……………19, 21 wojewoda: 1501 Myszkowski Piotr starosta: 1523—26 Tenczyńscy Andrzej i Jan 1554 Tenczyński Stanisław Berkowski Jan poddany z Mogi­ lan 1526 20 Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. Będzin miasto pow. gubernii piotr­ kowskiej 33 Biala 1. Bialla ob. Biała. Bialobrzegi ob. Białobrzegi. Biała (Biala) wieś, par. Janów, gm. Kawenczyn, pow. janowski …………38 — niżna i wyżna (Bialla nizna, wysznia) wsie, par. Grybów, pow. grybowski 9, 141 Białobrzegi (Bialobrzegi) wieś, par. Krosno, pow. krośnieński 30, 94, 95, 119, 121 Białobrzeski Łukasz 1592. …………129 Bibice (Bibiecz, Bibicze) wieś, par. Zielonki, pow. krakowski………… 1, 3, 4 Biczyce (Biczicze) wieś, par. Po­degrodzie, pow. sądecki ... 41 Biecz miasto …………31, 35, 56, 62 gród 7 powiat 7, 40 starostwo 66. 97 kasztelan: 1521 Tarnowski Jan 1549 Ocieski Jan 1577-83 Firlej Mikołaj starosta : 1527—49 Boner Seweryn 1550—58 Boner Stanisław 12

STANISŁAW KUTRZEBA 1574 Ligęza Mikołaj podstarości: 1549 Ciekliński Dobiesław Bielany (Byelany) wieś par., pow. bialski 43, 135 Bielowy (Byelowi, Bielawi, Byeliowy) wieś, pow. pilzneński . . 13, 25, 34, 51 Biennarowa ob. Bynarowa. Biernatowski Wojciech poddany z Tylmanowy 1594 .... 140 Bilica Wojciech woźny 1592 . .131 Binarowa ob. Bynarowa Biskupski (de Biskupicze) Paweł kasztelan małogojski 1438 . . 4 Bóbrka (Bobrka) miasto powiat. w Galicyi 8 Bochnia miasto pow. w Galicyi . 141 Bogdan Piotr poddany z Libuszy 1549 58 Bogoniowice (Boguniowicze) wieś, par. Ciężkowice, pow. grybowski 113 Boner Jan kasztelan oświecimski 1549 59 — (Bonner, Bonar) Seweryn sta­ rosta biecki 1527—1549, bur­ grabia, żupnik i wielkorządca krakowski 1527 —1549, tenuta- ryusz czchowski 1527, starosta oświecimski, zatorski i rabsz- tyński 1549, kasztelan sądecki 1549, starosta żarnowiecki, ka­ sztelan krakowski ... 22, 26, 27, 28, 56, 131 — Stanisław dworzanin ]. K. M. 1549, starosta czchowski 1550 i biecki 1550—1558 .... .... 26, 59, 70, 71, 72, 73 Borek Stanisław 123 Borukowski Jan podkanclerzy kor., biskup nominat przemyski, prepozyt płocki i łęczycki 1583 124 Braschowicze 1. Brassowicze ob. Brąszewice. Brąszewice (Braschowicze, Bras­sowicze) wieś, par. Wojków, gm. Godynice, pow. sieradzki . 23 Broda Jan poddany z Wójtowy 1558 70 Brzerznicza ob. Brzeźnica. Brzeście (Brzeszcie) wieś, par. O- święcim, pow. bialski . . 43. 139 Brzesko miasteczko pow. w Ga­ licyi, klasztor 18. 42 Brzeszno wieś nieodg. pleban: 1470 Marcin Brzezina ob. Brzeźno. Brzezinki wieś par., gmina Tczów, pow. Kozienicki 69 — wieś, par. Oświęcim, pow. bial­ ski 136 Brzeźnica (Brzerznicza) dawniej miasteczko, pow. noworadomski 80 Brzeźno (Brzezina) wieś par., pow. sieradzki 50 Brzoza wieś par., pow. kozienicki u Butyny (Buthyni) wieś, pow. żół­ kiewski 21 Bużyński (Buzinski) Hieronim żu­pnik krakowski 1565 . . . . 80 Byenyarowa ob. Bynarowa. Bynarowa (Binarowa, Byenyarowa, Bynnarowa) wieś par., pow. gorlicki ... 7, 40, 66, 79, 137 Bystra wieś, par. Szymbark, pow. gorlicki 73, 97 Bystrzyca (Bistrzicza) wieś, pow. ropczycki 32 C. de Camieniecz ob. Kamieniecki. Camionka ob. Kamionka. Cchow ob. Czchów. Cczonow ob. Krzczonów. Cekanowo (Czekanow) wieś, par. Chorzęcin, gm. Łazisko, pow. brzeziński 10 Chelpa Albert poddany z Głębo­ kiej 1559 72 Chełm miasto pow. gub. lubelskiej. kasztelan: 1549 Grabia Mikołaj podkomorzy: 1523—26 Tenczyński Jan

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 179 starosta: 1526 Tenczyńscy Andrzej i Jan Chlina wieś par., gmina Poręba Dzierzna, pow. olkuski ………… 15 Chomentowski Tobiasz dzierża- wca głębocki i grudnieński 1574 104 Chuchala sołtys z Siółkowy 1595 9 Ciekliński (Czyeklynski, Czieklin- ski) Andrzej dzierżawca lipińskij 1574 103 — Dobiesław podstarości biecki 1549 59 Cieszkowice ob. Ciężkowice. Cietrzewina ob. Trzetrzewina. Ciężkowice (Cieszkowice) wieś, par. Jaworzno, pow. chrzanowski 33 — miasteczko, pow. grybowski . 130 Cikowski (Czikowski) Mikołaj kasztelan żarnowiecki, starosta sanocki 1559 75 Ciric ob. Szczyrzyc. Clonowa ob. Klonowa. Clymonthow ob. Klimontów. Cmitha ob. Kmita. Colo ob. Koło. Crasnostaw ob. Krasnystaw. Craszinski ob. Krasiński. Craszne ob. Krasne. Crolewa ob Królowa. Cromer ob. Kromer. Crosczianki 1. Crosczienko ob. Krościenko. Crosno ob. Krosno. Cuba Jan poddany z Mogilan 1526 20 Curoswanki ob. Kurozwęki. Czajków (Czaikow) wieś, par. Wią­ zownica, gm. Dąbroszyn, pow. sandomierski 81 Czchów (Cchow, Czechow, Czchow) miasteczko, pow. brzeski . . 12, 22, 66, 124 gród 2 starosta (tenutaryusz): 1521 Radzimińska Anna 1527 Boner Seweryn 1530 Boner Stanisław Czechow ob. Czchów. Czekanow ob. Cekanowo. Czeluściński Jan 1583 …………125 Ciekliński ob. Ciekliński. Czikowski ob. Cikowski. Czorsztyn (Czorsthin) wieś, pow. nowotarski. gród ……………………………… 46 starostwo 140 starosta : 1594—95 Sienieński Jan Czubrowice (Czubrowicze) wieś, par. Racławice, gm. Rabsztyn. pow. olkuski .... 14, 87, 89 Czyeklynski ob. Ciekliński. Czyżowski (de Czizow) Jan wo­jewoda krakowski 1438 . . . 4 D. de Dambno z Dębna. Dambowiec ob. Dembowiec. Dambownycza ob. Dembownica. Damkowe łany w Olszanicy . . 6 Decius (Dycz) Jost Ludwik wiel­ korządca krakowski, żupnik ol kuski 1574 117 Dembienski lub Dembinski Wa­ lenty kanclerz koronny 1565-- 1569, starosta lubowelski 1565 80, 82, 84, 85 Dembowalaka ob. Debołęka. Dembowiec (Dambowiec) mia­steczko, pow. pilzneński ………… …………52, 55, 76, 78, 98, 100 tenutaryusz : 1559—63 Tarło Mikołaj Dembownica (Dambownycza) rze­ czka 55 z Dębna (Dambno) Jakub kanclerz koronny, starosta krakowski 1470 6, 7 Debołęka (Dembowalaka) wieś, par. Brzeźno, pow. sieradzki ………50 Dłużec (Dluzec) wieś, par. i gm. Wolbrom, pow. olkuski ………… 5 Dobrzany wieś, pow. lwowski …………36 do Glogówcza łan w Olszanicy…………6 Dolibie ob. Duliby. Dołhe (Dulhe) wieś, pow. siryjski ………90 Drzewiecki (Drzewieczki) Maciej 12*

STANISŁAW KUTRZEBA prepozyt Skalmierski, sekretarz królewski 1501, biskup przemy­ ski 1510-1513, kanclerz ko ronny 1513 8, 10, 11 Dubow a (Dubow) wieś, par. Biała, gm. Łubianka, pow. bialski . 67 Dukla miasteczko, pow. krośnień­ ski 52, 99 Dulabianka rzeczka (?) ……………….55 Dulębienska droga 78 Dulhe ob. Dołhe. Duliby (Dolibie) wieś, par. Brze­ źnica, gm. Dworszowice, pow. noworadomski 80 Dworce (Dworcze) wieś, pow. żół­ kiewski .21 Dwory wieś, par. Oświęcim, pow. bialski 133 Dycz ob. Decius. Dziadek Marcin woźny 1592— 1595 132, 143 Dziadoszycki Mikołaj 1545 …………49 Dzwanowa ob. Dzwonowa. Dzwonowa (Dzwanowa,Zwanowa, Szwanowa) wieś, pow. pilzneń- ski 13, 25, 34, 51 E. Elżbieta ksieni klasztoru zwie­ rzynieckiego 1470 6 F. Falusza (Falussa) suppriorissa kla­sztoru zwierzynieckiego 1368 . Firlej Mikołaj referendarz 1577 — 1583. kasztelan biecki 1577— 1583 120, 124 — (de Dambrowicza) Piotr woje­ woda ruski, starosta radomski i kazimierski 1551 64 Frączek Walenty poddany z Czu- browic 1569 87 Fryderyk kardynał, arcybiskup gnieźnieński, prymas, biskup krakowski 1501 8 G. Gabanski Wawrzyniec faktor 1570 91 Gałczynski (Galczynski) J. sekre­ tarz królewski 1595 …………143, 144 Gąsthwycza ob. Gostwica. Glemboka ob. Głęboka. Glimosik Jakub poddany z Cięż­ kowic 1670 33 Gliniany (Glyniany) miasteczko, pow. przemyślański .... 8 Glinnik wieś, pow. jasielski …….111 Glowyenka ob. Głowienko. Glyniany ob. Gliniany. Głąbowska rola w Iwkowej …………124 Głęboka (Glemboka) wieś, par. Harklowa, pow. jasielski. 72, 104 Głowienko (Glowyenka, Głowien­ko) wieś, par. Krosno, powiat krośnieński 30, 94, 95, 119, 121 Gniezno. arcybiskup: 1501 Fryderyk. prepozyt: 1556 Przerembski Jan kanonik: 1569 Krasiński Franciszek kasztelan: 1549 Opaliński Piotr Gnoiński (Gnoinski, Gnoienski) Andrzej starosta nowomiejski korczyński 1569 87, 89 Gnojnica (Gnoinicza) wieś, pow. ropczycki 32 Gogolynski Maciej podstarości pilzneński 1546 ………………………………55 Gołkowice (Golckowice) wieś, par. Sułoszów, gmina Jerzmano­ wice, pow. okulski 88 Gorki las 34 Gorski Piotr 1574, podstarości Za­ torski 1595 112, 143 Gostwnica (Gąsthwycza) wieś, par. Podegrodzie, pow. sądecki …………41 Gostynin miasto pow. gub. war­szawskiej. starosta: 1510 Szydłowiecki Krzysztof 1536 Wolski Paweł

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 181 Grabią Mikołaj kasztelan chełmski, podskarbi kor., starosta lubowelski 1549 ... 56, 58, 60 Grebow ob. Grybów. Gródek (Grodek) miasto powiat. w Galicyi 8 Grodnia ob. Grudna. Grudna (Grodnia) wieś, par. Harklowa, pow. jasielski ……………………104 Grudziński Jan komornik króle­ wski 1583 .125 Grybów miasto pow. w Galicyi . 9 dzierżawa 14 tenutaryusz : 1508 Jeżowscy 1595 Pieniążek Przecław Grys 1. Grysz Jan poddany z Iw- kowy 1611 124, 125 Grywałd (Grywald) wieś, powiat nowotarski 144 Grzegorz presbiter 1470 ... 6 — wójt z Mogilan 1526 .... 20 Grzymała Mikołaj sędzia nadwor­ ny 1464 5 H. Harklowa (Harthliowa) wieś, pow. nowotarski 70 Hebdów wieś par., gm. Gruszów, pow. miechowski. klasztor 42 Henryk król polski 1574 94 —118, 143 Hoczew (Hoczow) wieś, pow. lisie- cki 96 Horne ob. Hurnie. Horodło wieś par., pow. hrubie­szowski. starosta : 1595 Sienieński Jan. Horożana (Horoszana) wieś, pow. rudecki 49 Hubinska rola w Woli dembo- wieckiej 55 Hungari ob. Węgrzy. Hurnie (Horne) wieś, pow. stryjski 39 I. de Iarosław ob. Jarosławski, Iaworze ob. Jaworze. Iazlowieczki ob. Jazłowiecki. Iendrzichowska rola w Dembo- wcu , ... 78 Iezowsczi ob. Jeżowscy. Im bramo wice wieś par., gm. Jan- grot, pow. olkuski. klasztor . . 42, 50 Iodlowa ob. Jodlowa. Iordan ob. Jordan. Irzmanowice ob. Jerzmanowice. Iskrzynia (Iscrczyn, Iskrzina) wieś, par. Krościenko wyżne, powiat krościeński 96, 122 Iwkowa wieś par., pow. brzeski . 117, 124, 125 J. Jadwiga ksieni klasztoru zwierzy­ nieckiego 1470 6 Jan III król polski 1689 .... 15 — biskup poznański ob. Lubrański. — Kazimierz król polski 1649 — 1660 28, 56, 88 — Olbracht król polski 1501 …………8 Jarosławski (de Iaroslaw) Spy- tek wojewoda krakowski i sta- rosta ruski przed r. 1501 …………8 Jaworze (Iaworze) wieś, par. Dobr- ków, pow. pilzneński .... 25 Jazłowiecki (Iazlowieczki) Jerzy wojewoda podolski i starosta lubaczowski 1569 84 Jerzmanowice (Irzmanowice) wieś par., gm. Ojców, pow. ol­ kuski 88 Jeżowscy (Iezowsczi) Stanisław i Mikołaj tenutaryusze i wójtowie grybowscy 1508 ... 9 Jodłowa (Iodlowa) miasteczko, pow. pilzneński …………35, 74, 129 Jordan Achacy kasztelan Żarnowski, starosta sądecki 1542 ………… 41

STANISŁAW KUTRZEBA K. Kalisz. wojewoda: 1501 Szamotulski Andrzej Kamieniec podolski. biskup: 1527 [Międzyleski] Wawrzyniec Kamieniecka z Melsztyńskich Anna 1518 . 12 Kamieniecki Andrzej 1537 …………35 — Mikołaj wojewoda i starosta krakowski 12 — Mikołaj 1537 35 — Stanisław 1537 35 Kamionka (Camionka) wieś, par. i gm tamże, pow. lubartowski 19 Karcz ob. Skarcz. Kazimierz Jagiellończyk król pol­ski 1464-1470 . 5, 7, 40, 82, 91 — Wielki 1369 2, 22 Kazimierz miasto, pow. nowoa- leksandryjski 67 starosta: 1551 Firlej Piotr Kelbassa Maciej kmieć z Mogilan 1526 20 Kijewski (Kiiewski) Wojciech ka­nonik włocławski i warmijski, ołtarzysta kościoła Panny Ma­ryi w Krakowie 1543 .... 47 Kipszna (Kyprzna) wieś, par. Cięż­kowice, pow. grybowski . . .114 Kleszczowa (Klesczowa, Kliszczowa) wieś, par. Chlina, gm. Pi- lica, pow. olkuski …………123, 128 Klimontów (Clymontow) wieś, par. Proszowice, pow. miecho­ wski 48 Klionowa ob. Klonowa. Kliszczowa ob. Kleszczowa. Kliszkowice ob. Kluszkowice. Kliuczowski ob. Kluczowski. Kłoda ob. Kłoda. Klonowa (Clonowa) wieś paraf., gm. tamże, pow. sieradzki . 23, 68 Klosz Grzegorz poddany z Wój- towy 1558 70 Kloszowski łan w Dembowcu . 78 Kluczowski (Kliuczowski) Paweł 1577 ………………………… 1, 3, 4 Kliszkowice (Kliszkowice) wieś, pow. nowotarski 144 Kłoda (Kloda) wieś, par. Piszczac, gm. Dobryń, pow. bialski …………67 Kłodna część Tylmanowy …………144 Kmita (Cmitha, Kmytha) Dąbek kasztelan lubelski 1470 ... 6 — Piotr kasztelan sandomierski, marszałek nadworny 1501 …………8 — Piotr kasztelan sandomierski, 1534, wojewoda krakowski, 1537—1543, marszałek koronny 1534—1543, starosta krakowski, przemyski, spiski, kolski 1534—1543 …………8, 32, 37, 46 Kobiernice (Kobiernicze) wieś, par. Kęty, pow. bialski 134, 139, 142 Kolski (de Kol) Tomasz kasztelan wiślicki 1438 4 Koło (Colo) wieś, parafia Sulejów. gm. Łęczno, pow. piotrkowski. 10 starosta: 1534—43 Kmita Piotr Koniecpolski (de Konieczpolie) Jan kanclerz koronny 1438…………4 — Przedbor kasztelan rozpierski 1438. 4 Korczyn Nowe Miasto dawniej miasteczko, pow. stopnicki. starosta : 1569 Gnoiński Andrzej. Kościan (Costen) miasto powiat, w Poznańskiem. starosta : 1549 Opaleński Piotr Kosmołów (Kosmałow) wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski 131 Kossekacz Stanisław wożny 1558 71 Kozel Mikołaj kmieć z Mogilan 1526 20 Kraków 123, 134, 139 — ziemia 7 — żupy 41 biskup: 1501 Fryderyk 1530—35 Tomicki Piotr

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 183 1549 Maciejowski Samuel prepozyt: 1556 Przerembski Jan kanonik: 1569 Krasiński Franciszek prebendarz kaplicy Maryi Egip- cyanki: 1470 Marcin ołtarzysta kościoła Panny Maryi: 1543 Kijewski Wojciech kasztelan: 1438 Michałowski Mikołaj 1521 —29 Szydłowiecki Krzysztof 1540 Tarnowski Jan — Boner Seweryn wojewoda: 1438 Czyżowski Jan — Jarosławski Spytek — Kamieniecki Mikołaj 1537—43 Kmita Piotr — Myszkowski Stanisław podkomorzy: 1424 Szafraniec Piotr 1543 —51 Ocieski Jan pisarz ziemski: 1543 Ocieski Jan miecznik: 1523 — 26 Tenczyński Jan starosta : 1424—38 Michałowski Mikołaj 1470 z Dębna Jakób — Kamieniecki Mikołaj 152 — 29 Szydłowiecki Krzysztof 1534—43 Kmita Piotr — Myszkowski Stanisław wielkorządca: 1527—49 Boner Seweryn 1574 Decius Jost Ludwik burgrabia: 1527—49 Boner Seweryn 1537 Wolski Paweł 1549 — 51 Ocieski Jan żupnik: 1527—49 Boner Seweryn 1565 Bużyński Hieronim Krasiński Franciszek podkancle­ rzy kor., prepozyt płocki, ka­ nonik gnieźnieński i krakowski 1560 83, 86, 88 Krasne (Kraszne) wieś, pow. rze- szowski 124 Krasne biczyckie (Craszne) przysiołek Biczyc, pow. sądecki . 41 Krasnystaw miasto powiat, gub. lubelskiej. starosta: 1526 Tenczyńscy Andrzej i Jan 1570 Łaski Mikołaj 1574 Mniszek Jan Kraszne ob. Krasne. Król Wojciech poddany z Tyl- manowy 1594 140 Króliewa Wolia ob. Królówka. Królowa ruska (Crolewa) wieś, pow. grybowski 60 Królówka (Króliewa Wolia, Kro- liewka) wieś par., pow. bocheń­ ski 91, 93 Kromer (Cromer) Bartłomiej mie­szczanin biecki 1559 …………70 Krościenko (Crosczienko, Kroszienko, Krosienko, Crosczianki) wieś, pow. krośnieński …………30, 94, 95, 96, 119, 121, 122 Krośnica wieś, pow. nowotarski. 144 Krosno (Crosno) miasto powiat. . 30, 95, 99, 119 Krudnar Wacław poddany z Wój- towy 1558. 71 Kryg (Krigi, Krygi) wieś, powiat grybowski ... 58, 63, 65, 106 Krzczonów (Cczonów) wieś, pow. myślenicki 18 Krzikawski ob. Krzykawski. Krzykawski (Krzikawski) Michał 1574 99 Krzyżanów (Krzyzanow) wieś, par. Milejów, gm. tamże, pow. piotrkowski 10 z Kuflowa ob. Leśniowolska. z Kurozwęk (Curoswanki) Miko-łaj kasztelan sieradzki 1501 …………8 Kwiatonowice (Kwyatonyowicze) wieś, par. Biecz, pow. Gorlice. 27 Kyprzna ob. Kipszna.

STANISŁAW KUTRZEBA L. Lanckorona (Lanczcorunaj mia- steczko, pow. wadowicki. starostwo 57 Lanki ob. Łęki. de Lasko ob. Łaski. Lasocki (de Lassothki) Michał podkomorzy i starosta łęczycki, marszałek nadworny 1464 . . 5 de Lassothki ob. Lasocki. Lasze ob. Łazy. Laszki (Liaszki) wieś, pow. mo- ściski 85 Laszy ob. Łazy. Łazy ob. Łazy. Łączno ob. Łęczno. Lechowszka rola w Dembowcu. 78 Leschno ob. Leszno. Leśniowolska z Kuflowa Anna, wdowa po Marcinie 1595 . .142 Leśniowolski (Leszniawolski) Marcin, kasztelan podlaski, sta­ rosta zatorski i łosicki 1592 132-136, 142 — Paweł, starosta zatorski 1593 — 1595...... 138, 139, 143 Leszczyna (Liescinia) wieś, par. Trzciana, pow. bocheński …………93 z Leszna (Leschno) Rafał kaszte­ lan poznański 1501…………... 8 Lezenski 1. Liezienski Jan stolnik sandomierski 1556 …………69 Lezieniski Abraham 1513 …………11 Liaszki ob. Laszki. Libusza (Lybusha, Libussa) wieś, pow. gorlicki 58, 63, 65, 108, 127 Liescinia ob. Leszczyna. Liezenski ob. Lezenski. Ligęza (Lygeza) Mikołaj, kaszte­lan zawichojski 1574, wiślicki 1592, starosta biecki 1574 — 1592 i żydaczowski 1574 ………… …………………97, 101, 113, 114, 115, 130 Limak Hieronim woźny 1559…………….70 Lipinki wieś, pow. gorlicki …………103 Lipnica murowana (Lipnicza) miasteczko, pow. bocheński ………124 Lisów (Lyssow) wieś, pow. jasielski 25 Lobzow ob. Łobzów. Lubaczów miasteczko, pow. cie­szanawski. starosta: 1569 Jazłowiecki Jerzy Lubatówka (Lubatowiecz) wieś, par. Rogi, pow. krośnieński . 99 Lubcza 1. Lubca wieś, pow. pil- zneński 56 Lublin 92 wojewoda: 1501 Tarnowski Jan — Tarło kasztelan: 1470 Kmita Dąbek starosta: 1549 Grabia Mikołaj 1554 Tenczyński Stanisław 1565 Dembieński Jan Lubrański Jan biskup poznański 1501 8 Luków ob. Łuków. Lukowa ob. Łukowa. Lukowski ob. Łukowski. wów 21 starostwo 36 starosta: — Jarosławski Spytek 1501 Myszkowski Piotr 1537 Odnowski Mikołaj Ł. Łabuzewicz Stanisław poddany z Lubczy 1662 56 Łaski (de Lasko) Jan kanclerz ko­ ronny 1508 9 — Mikołaj krajczy królewski, sta­rosta malborski i krasnystawski 1570 91, 93 Łazy (Lazy, Laszy) wieś, pow. jasielski 1530 . 24, 52, 55, 76, 98 - (Lasze) wieś, par. Milejów, gm. Łęczno, pow. piotrkowski …………10 Łączinski Mikołaj 1569 ... 85 Łęczno (Łączno) wieś, par. Sulejów, pow. piotrkowski ... 10

MATERYAŁY DO DZLEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 185 Łęczyca. prepozyt: 1583 Borukowski Jan wojewoda: 1438 Malski Wojciech podkomorzy: 1464 Lasocki Michał starosta: 1464 Lasocki Michał Łęki (Lanki) wieś, par. Bielany, pow. bialski 43, 135 Łobzów (Lobzow; wieś, par. i gm. Wolbrom, pow. olkuski ... 5 Łopań (Łopuń) wieś pod Wojni- czem, pow. brzeski…………………86 Łosice (Loszicze) dawniej miasteczko, pow. konstantynowski. starosta : 1592 Leśniowolski Marcin. Łuków (Lukow) miasto pow. gub. siedleckiej. starostwo 38 starosta : 1538 Mniszek Mikołaj Łukowa (Lukowa). wieś paraf. pow. biłgorajski 83 Łukowski (Lukowski) Szczęsny 1569 83 Łyczko Marcin 1549 56 M. Maciej biskup przemyski ob. Drzewiecki. Maciejowski (Macieiowski, Maczieiowski) Bernard sędzia sandomierski, referendarz 1527 …………22 — Samuel biskup płocki 1542 - 5, krakowski 1549 podkanclerzy 1542—5 kanclerz koronny 1549 . …………41, 42, 44, 48, 49, 52, 57, 61 Maiszow ob. Majscowa. Majscowa (Maiszow, Mayssczowa, Mascowa) wieś, pow. jasielski. ... 55, 76, 98 Makuch Mikołaj, kmieć z Mogi- lan 1526 20 Malborg (Mariemburg) starosta: 1570 Łaski Mikołaj Malski (de Malye) Wojciech wojewoda łęczycki 1438. ... 4 Małogoszcz dawniej miasteczko, pow. jędrzejowski. kasztelan: 1438 Biskupski Paweł Maniowy wieś par., pow. nowo- tarski 140, 144 Manowice (Manowicze) wieś dawniej pod Oświęcimiem ………………………133 Marcin pleban z Brzeszna, pre- bendarz kaplicy Maryi Egip- cyanki 1470 6 z Marszowic 1. Marszowska Zofia ob. Ocieska. Mascowa 1. Mayssczowa ob. Majscowa. Melsztyńska (de Melstin) Anna ob. Radzimińska. Michalik Albert ławnik z Siemie- chowa 1631 2, 22 de Michalow ob. Michałowski Michał król polski 1669 …………144 — z Warty decretorum et artium baccalarius, notarius publicus 1470 6 Michałowski (de Michalow) Mikołaj, wojewoda sandomierski 1424, kasztelan krakowski 1438, starosta krakowski 1424—1438 3, 4 Miedzirzecz ob. Międzyrzecz. Miedzyleski Wawrzyniec biskup kamieniecki 1527 22 Miejsce (Mieyscze) wieś par., pow. krośnieński 99 Międzyrzecz (Miedzirzecz) miasto pow. w Poznańskiem, starostwo 54 Mikołaj kustosz konwentu zwie- rzynieckiego 1368 — presbiter 1470 6 — de S. Swirado 1369 .... 2 — wójt z Maniow 1591 …………46 Milejów (Mylyeow) wieś par., gm. Krzyżanów pow. piotrkowski ………… 10 Misiowski Adam 1543 .... 47 Mitharz ob. Mytarz. Mizerna (Mizernak) wieś, pow. no- wotarski 144

STANISŁAW KUTRZEBA Mniszek (1. Mnysek, Mnyssek, Mnisek) Jan starosta krasny- stawski 1574 102 — Jerzy krajczy królewski 1574, starosta sanocki 1574—77, so- kalski 1577 94, i 95, 96, 98, 99. 100, 119, 120—122 — Mikołaj starosta łukowski, pod­ komorzy Zygmunta Augusta 1538 38 — Mikołaj 1574. . . 111 Mogilany wieś, pow. wielicki. . 20 Mos ciska (Moscziska) miasto pow. w Galicyi 85 Moszczenica (Mosczenicza, Mossczenycza, utraque, polonicalis) wieś, pow. gorlicki ……………………………26, 31, 126 Msalnycza ob. Mszalnica. Mszalnica (Msalnycza) wieś, par. Mystków, pow. grybowski …………60 Myschkowski ob. Myszkowski. Myskow 1. Myslkow ob. Mystków. Mystków (Myskow, Myslkow), wieś par., pow. grybowski …………60 Myszkowska z Tenczyna Jadwiga, wdowa po Stanisławie 1583, starościna rohatyńska 1591. . 123, 128 Myszkowski (Mischkowski, Mysskowski, Myschkowski. Miskowski, Miszkowski) Marcin ka­sztelan wieluński 1530-35. . ………… 26, 31, 33, 52 — Piotr, wojewoda bełzki, starosta lwowski 1501 8 — Stanisław wojewoda i starosta krakowski 123 — Wawrzyniec kasztelan sanocki 1542 43 — Zygmunt starosta zatorski 1574 105, 143 Mytarz (Mitharz) wieś, pow. ja­ sielski 62, 118 N. Nanker prepozyt kościoła zwierzynieckiego 1424—38 …………. 3, 4 Nawoz (Nawoss) wieś, par. i gm. Nielisz, pow. zamojski. …………77 Nerka Walenty poddany 1592 …………132 Niemstha Jakub 1534 .... 32 Nowak Wojciech wybraniec z Iw- kowy 1583 125 Nowa wieś (Nowawiesz) wieś, par. i gm, Brzeźno, pow. sie­ radzki 50 Nowe Miasto ob. Korczyn. O. Obrite łąki w Strzegocicach . 34 Ocieska z Marszowskich Zofia, wdowa po Janie Ocieskim 1564 —1574 ……………………79, 86, 109 Ocieski (de Ocieschino, Oczieski) Jan podkomorzy 1543 —1551, pisarz ziemski 1543 i burgrabia krakowski 1549—51, kasztelan biecki 1549, starosta sądecki 1549-1551, olsztyński 1551, ochmistrz królowej 1549, podkanclerzy 1551, kanclerz kor.. .... 47, 60, 64, 66, 79, 86 Oczieski ob. Ocieski. Odnowski Mikołaj kasztelan prze­myski, starosta lwowski 1537 . 36 Ojców wieś, paraf. Smardzewice, gm. Cianowice, pow. olkuski . 88 starosta: 1559—70 Płaza Stanisław Olkusz miasto pow. gub. kiele­ckiej. żupnik: 1574 Deciusz Jost Ludwik Olszanica (Olszenicza) wieś, pow. krakowski 6 Olsztyn (Olstin) dawniej miaste­czko, pow. częstochowski starosta: 1549 Opaliński Piotr 1551 Ocieski Jan

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 187 Onisko Paweł Iwan poddany z Na- wozu 1561 ....... 77 Opaliński (Opalienski) Piotr ka­sztelan gnieźnieński, starosta kościański i olsztyński 1549 . 61 Osiek wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski . . . 131 Osobnica (Oszownicza) wieś par , pow. jasielski 102 Ossowski (Oszowski, Osszowski) Stanisław referendarz 1569 — 1577 86, 88, 89, 96, 97—100, 102-105, 107—110, 112, 115, 119, 121, 122 Ostroróg Jan wojewoda poznań- ski 1501 8 — Sędziwój wojewoda poznański 1438 4 Ostrów wieś, par. Kościelec, gm. Klimontów, pow. miechowski . 48 Ostrusza wieś par., pow. grybo- wski 101, 130 Ostrzeszów (Ostrzessow) miasto pow. w Poznańskiem. starosta: 1555 Tarnowski Stanisław Oświęcim miasto pow. w Galicyi księstwo 43 starostwo 134 kasztelan ; 1549 Boner Jan starosta: 1549 Boner Seweryn Oszownicza ob. Osobnica. Owadowski Andrzej dworzanin króla 1569 85 P. Pampowski (de Pampow) Ambroży Wojewoda sieradzki, starosta wielkopolski 1501 . . . 8 Parczow miasteczko, pow. wło- dawski 67 starostwo 67 starosta: 1554 Tenczyński Stanisław Paszinthek Jan poddany z Ma­ niow 1591 46 Pąpek Mikołaj poddany z Brzozy 1513 11 Piątkowiec Jakub wójt z Lubczy 1662 56 Pieniążek (Pieniążek) Józef 1627 14 — Przecław dzierżawca grybowski 1595. . . . . . . . . 141 Pilzno miasto pow. w Galicyi . . . . . 13, 17, 34, 52, 56 klasztor św. Katarzyny ... 34 starosta (tenutaryusz): 1519 —21 Tarnowski Jan 1530 Tarnowska Beata 1530—52 Tarło Jan 1574 — 91 Tarło Jan podstarości: 1546 Gogoliński Maciej Piotr biskup krakowski ob. To­micki. — biskup poznański i podkancle­ rzy koronny ob. Tomicki. — kustosz 1470 6 Piotrowice wieś par., pow. wa­ dowicki 105, 132 Plaza ob. Płaza. Płaza (Plaza) Stanisław starosta ojcowski 1569 -70 . . . 88, 92 Płock miasto gubernialne. biskup: 1501 Przerembski Wincenty 1542—45 Maciejowski Samuel prepozyt: 1569 Krasiński Franciszek Podlasie. kasztelan: 1572 Leśniowolski Marcin Podole. wojewoda: 1569 Jazłowiecki Jerzy 1595 Sienieński Jan Pogan Adam poddany z Jarzma nowic 1649 88 Polska. marszałek koronny: 1501 Kmita Piotr 1534—43 Kmita Piotr

STANISŁAW KUTRZEBA kanclerz koronny: 1438 Koniecpolski Jan 1470 z Dębna Jakub 1508 Łaski Jan 1513 Drzewiecki Maciej 1520—29 Szydłowiecki Krzysztof 1542 Wolski Paweł 1549 Maciejowski Samuel — Ocieski Jan 1565—69 Dembieński Walenty podkanclerzy koronny: 1521 — 35 Tomicki Piotr 1537—38 Wolski Paweł 1542—45 Maciejowski Samuel 1549 Grabia Mikołaj 1551 Ocieski Jan 1556 Przerembski Jan 1583 Borukowski Jan marszałek nadworny: 1464 Lasocki Michał sędzia nadworny: 1464 Grzymała Mikołaj podkomorzy królewski: 1538 Mniszek Mikołaj sekretarz królewski: 1501 Drzewiecki Maciej 1595 Gałczyński J. krajczy : 1530—46 Tarło Jan 1570 Łaski Mikołaj 1574—77 Mniszek Jerzy referendarz: 1527 Maciejowski Bernard 1569 — 77 Ossowski Stanisław 1577 — 83 Firlej Mikołaj 1583 Tarnowski Jan 1590 — 95 Tylicki Piotr dworzanin: 1549 Boner Stanisław 1569 Owadowski Andrzej ochmistrz królowej: 1532 Wolski Mikołaj 1549 Ocieski Jan Ponka Michał poddany z Wyżnej Biały 1595 9 Porąbka (Porabka) wieś, par. Cza- niec, pow. bialski …………134, 139 Poremba wieś nieodg 61 Posth Maciej 1595 142 Powabna laka łąka w Czubrowi- cach .... 14 — lonka łąka w Chlinie ... 15 Poznań. biskup: 1501 Lubrański Jan 1 521 Tomicki Piotr wojewoda: 1438 Ostroróg Sędziwój 1 501 Ostroróg Jan kasztelan: 1438 Szamotulski Dobrogost 1501 z Leszna Rafał Pozrzebne rola w Strzegocicach. 25 Prissak Jan poddany z Bystry . 75 Pro kopczyk Stanisław poddany z Niżnej Biały 1595 …………………… 9 Prusiek (Prussiek) wieś, pow. sa­ nocki 75 Przemyśl. starostwo 37, 85 biskup: 1510—13 Drzewiecki Maciej 1583 Borukowski Jan kasztelan: 1537 Odnowski Mikołaj 1561 Barzy Piotr starosta: 1534 - 43 Kmita Piotr Przerembski (1. Przerempski) Jan 1550, podkanclerzy kor., pre­pozyt gnieźnieński, krakowski i wileński 1556 63, 69 — Wincenty biskup płocki 1501 ……… 8 Przessieki ob. Przysieki, przez Paschowartka łan w Ol­ szanicy 6 Przibilo Stanisław poddany z Bie- lan 1537 34 Przybył Stanisław poddany z Iw- kowy 1611 124, 125 Przysieki (Przisziek, Przessieki) wieś, pow. jasielski. …………26, 107 Ptaszkowa (Ptaskowa) wieś, pow. grybowski 60 Pustowola (Pusthovolia) wieś, par. Sławęcin, pow. jasielski …………110 Pyrczowska rola w Łazach …………55

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 189 R. Rabsztyn (Rabstin) wieś, par. Ol­kusz, pow. olkuski. starostwo 131 starosta: 1549 Boner Seweryn Racławice (Raczlawicze) wieś, par. Rozembark, pow. gorlicki 26, 44, 45 Radom miasto gub. gród 64 kasztelan: 1574 Tarło Jan starosta: 1551 Firlej Piotr Radzimińska z Melsztyńskich Anna tenutaryuszka czchowska 1518 — 21 12, 16 Radzimiński Adam tenutaryusz siemiechowski 1518 . . . . 12 Rajski Wawrzyniec wiceinstygator królewski 1583 123 Rakowski Szymon 1633 . . . 142 Ratno miasteczko, pow. kowelski starosia: 1523—26 Tenczyńscy Andrzej i Jan Rogi wieś, pow. krośnieński . . 99 Rogoziniec (Rogoszieniecz, Rogoszeniedz) wieś, par. Chociszew, pow. międzyrzecki 54 Rohatyn miasto pow. w Galicyi. starosta: 1591 Myszkowska Jadwiga Ropa rzeka, dopływ Wisły. . 7, 59 Rozembark wieś par., pow. gor­ licki .. 44, 45 Rozprza dawniej miasteczko, pow. piotrkowski. kasztelan: 1438 Koniecpolski Przedbor Ruś. wojewoda: 1551 Firlej Piotr starosta: 1537 Odnowski Mikołaj 1561 Barzy Piotr Rząska wieś, par.kościół św. Szcze­ pana w Krakowie, pow. krako­ wski 47 Rzeczyca (Rzeczicza) wieś, par. i gm. Frampol, pow. zamojski. 19 Rzepiennik strzyżewski (Rzepie- nym Strzezow) miasteczko, pow. gorlicki 26 — marciszowski i suchy (Rzepye- nyk woynarowski i suchy) wsie, pow. gorlicki 26 Rzeszowski (Rzessowski)Jan 1534 32 Rziszewski ob. Rzyszewski.. Rzym. kardynał: 1501 Fryderyk Rzyszewski (Rziszewski) podsta­rości zatorski przed r. 1592 . 132 S. Sabowski faktor 22 Salomon opat klasztoru sulejo­ wskiego 1510 10 de Samotuli ob. Szamotulski. Samuel biskup płocki ob. Macie­ jowski. Sandka ksieni klasztoru zwierzy­ nieckiego 1368 1 Sandomierz. stolnikostwo 69 wojewoda: 1424 Michałowski Mikołaj 1523 -26 Tenczyński Andrzej 1554 Tenczyński Stanisław kasztelan: 1501 Kmita Piotr 1 510 Szydłowiecki Krzysztof — Tarnowski Jan 1534 Kmita Piotr 1527 Maciejowski Bernard sędzia: 1527 Maciejowski Bernard chorąży: 1559—63 Tarło Mikołaj stolnik: 1556 Lezenski Jan starosta: 1 566 Tarnowski Krzysztof Sanok miasto pow. w Galicyi . 30 starostwo . .94, 95, 96, 119, 121

STANISŁAW KUTRZEBA kasztelan: 1542 Myszkowski Wawrzyniec starosta: 1532 Wolski Mikołaj 1559 Cikowski Mikołaj 1574—77 Mniszek Jerzy Sapetka Benedykt poddany z Cięż- kowic 1670 33 Sącz Nowy miasto pow. w Gali- cyi 124 starostwo .60 kasztelan: — Tarnowski Jan 1 549 Boner Seweryn starosta: 1542 Jordan Achacy 1549 - 51 Ocieski Jan de Schamotuli ob. Szamotulski Schelynkowie ob. Szelingowie. de Schidlowiecz ob. Szydłowiecki. Schlotowa ob. Słotowa. Schownin ob. Sowin. Sczakowa ob. Szczakowa. Sczezense oppidum ob. Szczerzec. Sczęsny Feliks poddany z Jodło- wy 1537 35 Semichow l. Semychow ob. Siemiechów Sepichowski Marcin 1534 . . 32 Sffoshowa ob. Swoszowa. de Sidłowiecz ob. Szydłowiecki. Siedliska (Sziedliska) wieś, par. Sławęcin, pow. jasielski . . .1:0 Siemiechów (Semichow, Siemichow, Semychow) wieś par., pow. tarnowski . . . . 2, 12, 22 Sieniawski (1. Szieniawski) sta­ rosta stryjski 1569 90 Sienieński Jan starosta czorsztyń­ski 1594-95, horodelski 1595, wojewoda podolski 1595. 140, 144 Siepietnica (Swyepiethnycza) wieś, pow. jasielski. . . 7, 40, 63 Sieradz. gród . . . . 50, 68 starostwo 23, 68 wojewoda: 1501 Pampowski Ambroży kasztelan: 1 501 z Kurozwęk Mikołaj starosta: 1424 Szafraniec Piotr 1510 Szydłowiecki Krzysztof 1555 Tarnowski Stanisław Siółkowa wieś, par. Grybów, pow. grybowski 9, 141 Sitnica (Sythnycza) wieś, par. Ro- zembark, pow. gorlicki . . 44, 45 Siudy Wawrzyniec poddany z Jerz­manowic 1649 ...... 88 Skala ob Skała. Skal mierz dawniej miasteczko, pow. pińczowski. prepozyt: 1501 Drzewiecki Maciej. Skała (Skala) dawniej miasteczko, gm Rabsztyn, pow. olkuski . 3 Skarcz (Karcz) wieś, pow. bialski. 138 Skliari ob. Szklary. Sionka ob. Słonka. Slothowa ob. Słotowa. Słonka wieś, pow lwowski. . . 8 Słotowa (Schlotowa, Szlothowo, Zlothowo, Zlothowa, Slothowa) wieś, pow. pilzneński 13, 25, 34, 51 Smereków wieś, pow. żółkiewski 8 Smyk Maciej kmieć z Mogilan 1526. . . . . . . . . . 20 Sobieraj Bartłomiej poddany z Kleszczowy 1595 . . . .128 Sochaczew miasto powiat, gub. warszawskiej. kasztelan: 1532 Wolski Mikołaj starosta: 1510 Szydłowiecki Krzysztof Sokal miasto pow. w Galicyi. starosta: 1574 Mniszek Jerzy Sowa Jan podwójci z Siemiecho- w. 1631 2, 22 Sowin (? Schownin) wieś, pow. włodawski 67 Spithkowicze ob. Spytkowice. Spiż starosta: 1534—43 Kmita Piotr

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI. W. 191 Sprowski (de Sprowa) Stanisław 1543 47 Spytkowice (Spithkowicze) wieś, pow. wadowicki 133 Sromowce wyżne i niżne (Szra- mowicze) wsie, powiat nowo­ tarski 144 Stadnicki (Stadnyczki, Stadnycz- ski) 1574 109 — Andrzej 1549 62 — Marek 1574 118 — Mikołaj 1574 116 Stanek Jerzy poddany z Wójtowy 1558 71 Staniątki (Stainyatki) wieś, pow. bocheński. klasztor 48 Stanisław opat szczyrzycki 1526 20 — przeor klasztoru zwierzynie­ ckiego 1368 1 — Janusz wójt z Gnojnicy 1534 . 32 Stefan król 1577—1583. . . . 1, 3,4,7, 28, 55, 66, 119, 125, 128 Stenawa ob. Stanawa. Sthrzegoczicze ob. Strzegocice. Strachoczki Michał mieszczanin biecki 1558 71 Stróska Wola (Stroska Wolia) wieś, pow. brzeski 16 Stróże wieś, par. Zakliczyn, pow. brzeski 2, 22 Stryj miasto pow. w Galicyi. gród, starostwo 39, 90 starosta: 1565 Tarnowski Krzysztof 1 569 Sieniawski Mikołaj Strzegocice (Sthrzegoczicze) wieś, pow. pilzneński . 13, 17, 25, 34, 51 Strzemeszna wieś nieodg. . . 144 Strzezowski Jan 1559 ... 74 Strzyzowski 1592 129 Stynawa (Stenawa) wieś, pow. stryjski 39 Sucha (Szucha) wieś par., gmina Suchowola, pow. kozienicki . 64 Suchodół (Suchodol, Szuchodol, Szuchod, Szuhod) wieś, par. Krosno, pow. krośnieński . . …………………30, 94, 95, 119, 121 Sulejów (Suleyow) dawniej mia steczko, pow. piotrkowski opat: 1510 Salomon Surgo Stanisław poddany z Mo­ gilan 1526 20 Swidregal poddany 1592 . . . 132 Swieikowski Jan 1534 .... 32 Swierzowa (? Szierchowa) wieś, par. Osiek, pow. jasielski . .116 Swiethak Feliks poddany z Czu- browic 1569 14 Swoszowa (Sffoshowa) wieś, par. Szerzyny, pow. jasielski . . .112 Swyepiethnycza ob. Siepietnica. Synowódzko (Synowodzko infe- rior, superior) wieś, pow. stryj­ ski 39 Szafraniec (Szafraniecz) Piotr podkomorzy krakowski, staro­ sta sieradzki 1424 3 Szamotulski (de Samotuli, Scha- motuli) Andrzej wojewoda ka­ liski 1501 8 — Dobrogost kasztelan poznański 1501 4 Szborowicze ob. Zborowice. Szczakowa (Sczakowa) wieś, pow. chrzanowski 33 Szczawnica wieś, pow. nowo­ tarski 144 Szczerzec (oppidum Sczezense) miasteczko, pow. lwowski . . 8 Szczyrzyc wieś, pow. limanowski. klasztor 20 opat: 1526 Stanisław Szelingowie (Schelynkowie) 1531 29 Szerzyny (Scherzini) miasteczko, pow. jasielski 79 Szidorowicz Terenty poddany z Nawozu 1561 77 Sziedliska ob. Siedliska. Sziedziartchnia rola w Olsza­ nicy 6 Szieniawski ob. Sieniawski. Szierchowa ob. ? Swierzowa. Szklary (Skliari) wieś, par. Racła­wice, gm. Ojców. pow. olkuski 92

STANISŁAW KUTRZEBA Szlothowo ob. Słotowa. Szmorowicz Jakub poddany z Har- klowy 1559 72 Szramo wicze ob. Sromowce. Szucha ob. Sucha. Szuchod l. Szuhod ob. Suchodół. Szwanowa ob. Dzwonów. de Szydlow ob. Szydłowiecki. Szydłowiecki (de Szydlow, Sidlowiecz, Schidlowyecz) Krzy­sztof kasztelan sandomierski, starosta sieradzki, gostyński, sochaczewski 1510, wojewoda 1521, kasztelan 1529 i starosta krakowski 1521 — 29, kanclerz kor. 1521 — 29 10, 14, 15, 16, 23 T. Tarło (Tarlo) Jan krajczy królewski 1530—46, starosta (tenutaryusz) pilzneński 1537—52 . 25, 34, 40, 44, 51, 52, 58, 63, 65, 66 — Jan kasztelan radomski 1574, starostwa pilzneński 1574 — 91. ……………………106, 108, 127 — Jan Amor 1 590 1 26 — Mikołaj chorąży sandomierski i tenutaryusz dembowiecki 1559 — 1563 76, 78 Tarłowa Agnieszka wojewodzina lubelska 1593 137 Tarnów miasto pow. w Galicyi . 56 Tarnowska z Tenczyńskich (de Thanczin) Beata tenutaryuszka pilzneńska 1530. . . 25, 34, 51 Tarnowski (de Tharnow) Jan wojewoda lubelski 1501 .... 8 — Jan tenutaryusz pilzneński 1519 — 1521, kasztelan biecki 1521, sandomierski ... 13, 17, 25, 34 — Jan kasztelan krakowski 1540. 51 — Jan kasztelan sądecki przed r. 1545 . . . . . . . . . . 51 — Jan referendarz 1583 . . . .125 — Krzysztof kasztelan wojnicki, starosta sandomierski i stryjski 1566 . . . . . . . . . . 81 — Stanisław kasztelan zawichojski, starosta sieradzki i ostrzeszo- wski 1555 68 Taszycki (Thasziczki) Stanisław 1574 107, 110 Tenczyńska (z Tenczyna) ob. Myszkowska, Tarnowska. Tenczyński (de Thanczin) An­drzej wojewoda sandomierski 1523—26, starosta bełzki i ratneński 1523—26, chełmski i krasnystawski 1526 . . . 19, 21 — Jan miecznik krakowski 1523 — 26, podkomorzy chełmski 1523—26, starosta bełzki i ra- tneński 1523 — 26, chełmski i krasnystawski 1526 . . . 19, 21 — (na Tenczynie) Stanisław wo­ jewoda sandomierski, starosta lubelski, bełzki, urzędowski i par- czowski 1554 67 de Thanczin ob. Tenczyński. Thasziczki ob. Taszycki. Thiliczki 1. Tiliczki ob. Tylicki. Thomyczski ob. Tomicki. Tomicki (Thomyczski) Piotr biskup poznański 1521, krakowski 1530 — 35 i podkanclerzy kor. 1521—35 26, 28, 30, 31, 33 Troian Jan 1534 32 Trzcienycze ob. Trzcinica. Trzcinica (Trzcienycze) wieś,pow. jasielski 109 Trzebińczyce (Trzebienczycze) wieś, par. Zator, pow. wadowi­ cki 105, 132, 143 Trzetrzewina (Cietrzewina) wieś, par. Podegrodzie, pow. sądecki 41 Turza wieś, pow. gorlicki . . .115 Tylicki (Tiliczki, Thiliczki) Piotr referendarz 1590—95. . . . . . . . 126 129, 131 —141 Tylmanowa wieś, pow. nowotar­ ski 144 Tyniec wieś, pow. podgórski. opat: 1531 Andrzej

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 193 U. Udorz wieś, par. Chlina, gm. Żar- nowiec, pow. olkuski .... 29 j Ulan wieś, par. i gm. tamże, pow. łukowski 53 i Ulryk prepozyt klasztoru zwierzy- 1 nieckiego 1368 Urzędów dawniej miasteczko, pow. janowski. starosta: 1554 Tenczyński Stanisław V. W. Wacław prepozyt klasztoru zwie­ rzynieckiego 1470 6 Wainarowicz Wit poddany z Wójtowy 1558 70 Waliszewski Łukasz 1545…………50 Warmia kanonik: 1543 Kijewski Wojciech Wawrzyniec biskup kamieniecki ob. Miedzyleski. Vegrcze ob. Węgrzce. Węgry 17, 52, 116 Węgrzce (Vegrcze) wieś, par. Go- źlice, gmina Klimontow, pow. sandomierski 48 Wielkopolska starosta: 1501 Pampowski Ambroży Wieluń miasto pow. gub. kaliskiej. kasztelan: 1530—35 Myszkowski Marcin Wierczany (Viercziany) wieś, pow. ropczycki 32 Wiezownicza ob. Więzownicza. Więzownica (Wiezownicza) wieś par., gm. Osiek, pow. sando­ mierski 82 Wilno prepozyt: 1556 Przerembski Jan Wincenty biskup płocki ob. Przerembski. Windisz Jakub poddany z Wój- towy 1558 70 Yiniarski Stanisław podstarości w Górze królewskiej 1534 . . 32 Archiwum Komisyi prawniczej. T. IX. Wiślica dawniej miasto, pow. pin- czowski. kasztelan: 1438 Kolski Tomasz Wisłoka rzeka, dopływ Wisły 55, 78 Witko wice (Withkowicze) wieś, pow. ropczycki 32 Władysław (Jagiełło) król polski 1429 i bez daty. . . . 2, 12, 36 Władysław IV król polski 1633 - 636 97, 142 Włocławek miasto pow. gub. warszawskiej. kanonik: 1543 Kijewski Wojciech Wojnicz miasteczko, pow brzeski 124 kasztelan: 1 566 Tarnowski Krzysztof Wójtowa (Woythowa, Woithowa) wieś, pow. gorlicki. . 59, 70, 71 Wola dembowiecka (Volya, Wolya dambowyeczka) wieś, pow. jasielski . 24, 52, 55, 76, 98 de Volya 1. Volia ob. Wolski. Woliak Wojciech poddany z Ło- pani 1569 86 Wolka rzeczka 55 Wolski (de Volya, Volia) Mikołaj kasztelan sochaczewski 1532, sandomierski, starosta sanocki 1532 i ochmistrz królowej 1532 30, 57 — Paweł podkanclerzy 1537—38 i kanclerz kor. 1542, burgrabia krakowski 1537, starosta go- styński 1537 . . . . 34—38, 43 Woyschik tenutaryusz Mytarza . 62 Woythowa ob. Wójtowa. Wroblicze ob. Wróblowice. Wrób1owice (Wroblicze) wieś, par. Zakluczyn, pow. tarnowski 120 Z. Zacharka poddany z Dołhego 1569 90 Za Gnablonka rola w Olszanicy 6 Zagorski Feliks 1534 .... 32 — Kasper 1570 91 — Stanisław woźnyziemski kra­kowski 1570 91 13

STANISŁAW KUTRZEBA Zagórzany wieś, pow. gorlicki . 27 Zaleze ob. Załęże. Za łączkami łan w Olszanicy . 6 Załęże (Zaleze) wieś, powiat ja­ sielski 100 Zarnowiecz ob. Żarnowiec. Zarzecze (l. Zarzicze) wieś, pow. jasielski. . . 24, 52, 55, 76, 98 Zator miasto, pow. wadowicki. księstwo 43 starostwo 132 — 135 starostwo: 1549 Boner Seweryn 1574 Myszkowski Zygmunt 1392 Leśniowolski Marcin 1 593 Leśniowolski Paweł podstarości: 1 595 Górski Piotr Zawichost dawniej miasteczko, pow. sandomierski. kasztelan: 1555 Tarnowski Stanisław 1574 Ligęza Mikołaj Zborowice (Szborowicze, Zborowicze) wieś par., pow. grybo- wski 28 Zederman (Zedrman) wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski 131 Zegablo poddany 1537 .... 34 Zela Piotr poddany z Bystry 1559 73 Zembocka (Zemboczka) Jadwiga, wdowa po Janie 1583. . 124, 125 Zembocki Jan 124, 125 Zemiodoł ob. Zimnodół. Zieleński (Zielenski) Jan 1545 . 53 Zimnodół (Ziemiodoł) wieś, par. Przeginia, gm. Rabsztyn, pow. olkuski 131 Zlothowa 1. Zlothowo ob. Sło- towa. Zukow ob. Żuków. Zwanowa ob. Dzwonowa. Zwiernik (? Zwierzynk) wieś, pow. pilzneński 104 Zwierzyce (Zwierzicze) wieś, pow. ropczycki 32 Zwierzyniec wieś pod Kra­kowem klasztor 1,6 prepozyt: 1368 Ulryk 1424—38 Nanker 1470 Wacław przeor: 1368 Stanisław kustosz: 1368 Mikołaj ksieni: 1368 Sandka 1470 Barbara subpriorissa: 1368 Falusza 1470 Barbara circatrix: 1470 Anna magistra: 1470 Elżbieta custos: 1470 Anna Zwoleń (Zwolyen) dawniej mia­steczko, pow. kozienicki. . 64, 69 Zygmunt I król polski 1508—48 . 5, 7—16, 18, 19, 22 - 27, 30-55, 61, 62, 87, 89, 141, 144 Zygmunt III król polski 1591 — 1625 9, 15, 22, 28, 35, 55, 66, 126—144 Zygmunt August król polski 1549-70 . . . 7,11, 16, 21, 22, 55—93 Zyrawka ob. Żyrawka. Ź. Żarnowiec (Zarnowiecz) dawniej miasteczko, pow. olkuski . . 14, 15, 87, 89, 123 kasztelan: 1542 Jordan Achacy 1559 Cikowski Mikołaj — Bonar Seweryn Żuków (Zukow) wieś, par. Skier­ bieszów, gm. Miączyn, pow. hru­ bieszowski 84 Zydaczów miasto pow. w Galicyi starosta: 1574 Ligęza Mikołaj Żyrawka wieś, pow. lwowski . . 8

Wykaz rzeczy. Liczby oznaczają numery aktów. W wykazie zwrócono uwagę głównie na ciężary ludności wiejskiej. Apelacya do króla przez poddanych 88; — ob. prawo skargi. Bartnictwo, barcie 77, 84, 85; — ob. danina w miodzie. Byczowe 52, 126. Chałupnicy 142; — ob. czynsz, ro­bocizna. Ciąża 5, 6, 79, 83, 86, 123, 142. Ciężary poddanych ob. czynsz, da­niny, dziesięcina, kupowanie przy­musowe, opłaty, podatki, propinacya, robocizna. Cło; wolnos ć poddanych od cła 8. Czopowe 90. Czynsz z łanu 2—4, 6, 11, 14, 16, 19, 21, 23, 29, 36, 39, 44, 45, 67, 77, 84, 85, 89, 90, 93, 106, 131, 132, 139, 141; — zagrodników 54, 56, 67; — chałupników 142; — mły­narzy 142; — karczmarzy 67, 107, 112. Daniny: w zbożu (sep, contributio frumentaria) 56, 67, 6g, 88, 122, 127; — w pszenicy 29; — w życie 29, 124; — w owsie (spy, sepy. owies danny, owies sepny) 2, 11, 23, 29, 36, 39, 44, 52, 67, 71, 72, 82, 84— 86, 90, 98, 100, 109: — w mące 142; — w chlebie 39; — w ko­niach 84; — w wołach 71—72, 90; — w baranach 90; — w świniach 39, 84; w sarnie 90; — w koźlętach 6; — w połciach słoniny 6; — w gę­siach 71, 73, 140; — w kaczkach 5; — w kapłonach 29, 67, 71—73, 117; — w kurach (poczty) 2, 3, 6, 23, 52, 67, 71, 84, 86, 90, 109, 117, 125, 140; — w serach 2, 3, 6, 23, 84, 90, - w jajach 2, 3, 6, 23, 29, 39, 84; — w maśle 23; — w mio­dzie (dań miodowa) 23, 39, 69, 77, 83; — w drzewie 2, 6; — w chmielu 69, 111; — w powidłach 97; — w jabłkach leśnych, orzechach, grzy­bach 116; — w popręgach 84; — ob. stacye. Drzewa wolne spuszczanie do Krako­wa 134, 139. Dymne 39. Dziesięcina 88. Forowe 126. Fury (fory) 7; — ob. pod wody. Godne 56. Granice 25. Grodza 3, 51, 56, 88. Grzywny ob. kary.

STANISŁAW KUTRZEBA Inwentarze 29, 85, 138, 139; — por. lustracya rewizorska, regestra. Jaja ob. daniny. Jarmark 17. Jaz ob. robocizna koło jazu. Joachimtaler 54. Jutrzyny 15; — ob. robocizna. Kara 6, 20, 69, 70, 73, 88, 92, 98, 127; — ob więzienie chłopów. Karania prawo 37, 41. Karczmarze 53; — ob. czynsz. Kasztelanii uposażenie 32. Komornicy 142; - ob. czynsz, ro­bocizna. Koniuchowie 37. Krzywdy chłopów (bicia itd.) 11, 17, 35, 44, 52, 58, 64, 72, 79, 86, 92, 105, I08, 112, 117, 119, 120, 121, 124 -126, 128, 132-136, 139, 143. Księga wiejska 17. Kupowanie przymusowe we dworze brogów 94, 96, 119, 121, 122; drzewa 135; — zboża 106, 108;— jarzyn 71; ob. propinacya. Kury ob. daniny. Listów noszenie 8. Lustracya rewizorska 119, 121, 123: —- por. inwentarze, regestra. Łanowe 113. Miara 122; — starodawna 88 — stry- chowana 1 ; — radomska 11 ; — stryjska 39. Młyn ob. młynarzy obowiązki, przymus młynny, robocizna koło jazu. Młynarzy obowiązki 142. Nawsie 56. Obiedne 6. Odumarszczyzna 84. Odwoz ob. podwody. Opłaty: z powodu ślubu poddanego 52, 71; - od świń 25 (ob. żołądź); — ob. byczowe, dymne, forowe, godne, obiedne, oprawne, pługowe. pokłony, prządowe, rogowe, spisne, targowe, wieczne, wojenne. Oprawa (iuramenta propter malos ex- tirpandos) 6: — ob. rug. Oprawne 6. Osep ob. daniny w zbożu, owsie. Owies ob. daniny. Piła 142. Pługowe 97. Poczty 52, 90; — ob. danina w ku­rach. Podatki ob. czopowe, łanowe, po­dymne, szos. Podróż ob. podwody. P o d w o d y (odwoz, powoz, podwoz, prze­woz, fury, vectura, ductura, via) 5, 6, 7, 8, 17, 19, 21, 25, 33, 35, 44, 46, 52, 53, 56, 58, 62, 64, 67, 69, 71 — 74, 76, 80, 83, 85, 86, 94, 96, 99— 102, 104—111, 113—120, 123—125, 129, 131, 133 —136, 140—142, 143 Podwieczorki 41. Podwoz ob. podwody. Podymne 84, 90. Pokłony (contributiones) 62. Polowanie 64; — ob. robocizna przy polowaniu. Powaby 25, 41. Powołowszczyzna 90; — ob. danina w wołach. Powoz ob. podwody. Prawo miejskie 17. — niemieckie 6. — ruskie 84. — skargi poddanego do króla 92, 94, 95 — 106, 108, 111 —115, 117- 119, 122, 134, 140, 143. — wołoskie 84. Propinacya 69, 116, 124, 125, 132, 140. Prządowe 126; por. przędza. Przekopa ob. robocizna przy prze­kopie. Przewoz ob. podwody. Przędza (nendi labor, pensum) 44, 52, 56. 58, 99, 102, 117, 123, 125, 132, 139, 142; — Ob. prządowe. Przymus: młynny 69; — ob. kupowa­nie przymusowe. Przywileju sfałszowanie 60; — spa­lenie 8. Przed mieszczanie ob. robocizna. Pszczoły 88; — ob. bartnictwo, bar­cie. Ptasznicy 88.

MATERYAŁY DO DZIEJÓW ROBOCIZNY W POLSCE W XVI W. 197 Regestra kancelaryi królewskiej 60. — rewizorśkie, lustratorskie, starostw 85, 100, 117, 124, 125, 138, 139. Rewizya rewizorska 82. Robocizna na rzecz króla 18, 42, 48, 50; w zamku 8, 30, 39, 50; na wła­snym folwarku 86, 104, 118, 133, 134, 136; na roli plebańskiej 50, 56, 101; na rzecz miasta 30, 95, 108; na rzecz wójta 32, 141; na rzecz kniazia 90; na rzecz sąsiada 47; na rolach pustych 50; za słu­żebność pastwiska 47. — 4 dni na rok 15, 32; 6 dni na rok 9, 40, 59, 73, 141; 8 dni na rok 7, 21, 36, 66, 67, 82, 85; 9 dni na rok 32, 44; 12 dni na rok 54; 13 dni na rok 47; 14 dni na rok 7, 48; 1 dnia na tydzień z łanu 11, 48, 49, 52, 68, 75, 76, 80, 81, 83, 84, 100, 124, 125, 127, 128, 129, 130, 131, 141; 1 dnia na tydzień z łanu według statutu toruńskiego 14 — 18, 25, 26, 28, 31, 33, 45, 5.7 — 59; 1 dnia w tygodniu według sta­ tutu toruńskiego 41—43; 1 dnia na tvdzień z łanu według statutu bydgoskiego 27, 60; 1 dnia na ty­ dzień według statutu bygdoskiego 42, 50; 1 dnia w tygodniu we­ dług statutu 43, 46, 48, 50, 56, 61; 1 dnia na tydzień 24, 29, 35, 38, 53, 66, 74, 120; 2 dni w tygo­ dniu z łanu 38, 69, 137; 2 dni w tygodniu z łanu według statutu 69, 82, 86, 88, 97, 99, 101 —104, 106 117; 2 dni w tygodniu 105, 138, 143; 3 dni na tydzień 133 — 136, 139; 4 dni na tydzień 59; pra­ wie codzienna 49; codzienna 58, 64, 71, 73, 74, 80, 86, 88, 97-115, 117, 118, 130—136. — według zwyczaju królestwa 49; we­dług zwyczaju innych wsi 53, S2, 141; według zwyczaju wsi Wawrzyń­ca Myszkowskiego 43; według sta­rego zwyczaju 37 - 39, 46, 48, 49, 57,65,72, 80, 86, 137; według sta­tutu 20, 49 (i ob. wyżej); według przywileju królewskiego 40, 66, 87, 89, 91, 98, 137; według przywileju sołectwa 36, 49, 123; według wy­roku 50, 60, 63, 78, 92, 125, 132; według inwentarza 80; — wymierzana według obszaru gruntu (iutrzyny) 5, 6, 13, 16, 25, 34, 39, 51, 55, 56, 62, 78; — wymierzana ilo-ścią wysiewu 3, 19, 21; — ob. powaby, tłoka, podwieczorki. - zagrodników 54, 56, 102, 103, 107. 110-112, 132, 138, 142; komorni­ków 132, 134, 142; — chałupników 142; — przedmieszczan 17. obocizny rodzaje: ciągła 7, 42, 66; piesza 7, 12, 22, 42, 66, 85, 138; — koło łąk (dispositio prati) 3, 5, 6, 14, 15, 19, 21, 22, 23, 34, 39, 41, 47, 51, 55, 134, 135; — koło jazu wzgl. młyna 7, 12, 22, 25, 26, 30, 31, 35, 39, 41, 59, 78, 95, 96, 97, 134, 138, 139; — koło stawu 15, 39, 55, 58, 82, 84, 138, 139; koło przekopy 7; koło grobli 122; koło rowu 78; koło parkanu 25; — wo­żenie drzewa, tramów, chrostu itd. 12, 19, 21 - 23, 25, 26, 34, 39, 41, 46, 51 - 53, 55, 59, 62, 68, 84, 96, 98 100, 108, 109, 113, 118, 122, 136; wożenie piwa 3; wożenie na­wozu 6, 15, 55; wożenie ryb 139; — ładowanie zboża 72; — przy polo­waniu 19, 21, 84, 88. 103; przy ło­wieniu ryb 41, 138, 139, 142; przy paszeniu wołów 8; brogów stawia­nie (acervos tegere, perticas vulgariter brozyny facere, acervos facere) 44, 52, 55, 58, 99; plewienie 55; sianie konopi 55; — ob. fury, gro­dza, listów noszenie, podwody, przę­dza, straż, robocizny wymiar: 41, 43, 49, 52, 64, 75, 80, 83, 84, 86, 97, 99, 100, 102, 104, 105, 109, 116, 117, 123, 125, 127, 128, 130, 131, 133—139, 141; zamiana za czynsz 45, 46, 48, 53, 60, 87, 88, 89, 124; przenosze­nie na inszv czas 81; dzierżawienie 56.

STANISŁAW KUTRZEBA Rogowe 84. Ról mierzenie 56, 58, 65, 76, 83, 105. Rug (coitio scrutinii) 6, 60; - ob.oprawa. Rugowanie kmieci 56, 73, 112, 135. Sądy sołtysie 26; — wielkie 6. Sep 1. spy 11, 23,69;—ob. danina w zbo­żu, w owsie. Ser ob. danina. Ślad (sshady — lanei) 54. Służebność wygonu 47, 86, 99, 105, 107, 113, 115, 123, 126, 136, 142; wypasu żołędzi 44, 52; wyrębu 99, 105, 109. 114, 125, 142. Sołtystw skup 26. Spisne 39, 83, 90. Stacye 3, 6, 10, 23, 67, 84, 90, 119, 122. Straż 11, 64, 69, 71, 72, 73, 80, 84, 97—99, 102, 117, 118, 133, 134, 139—142. Szos 17. Targowe 17. Tłoka (iuvamen) 18, 22, 24, 78. Ucieczka poddanych 74. Ugody z poddanymi 3, 6, 15, 21, 24. 34, 38, 39, 51, 60, 84, 138, 143. Wieczne 3. Wieprza karmienie przez młynarza 142. Więzienie poddanych 70, 74, 78, 79, 86, 92, 94, 96, 99— 106, 108, 111 — 115, 117-119, 122, 134, 140, 143. Wojenne 116, 122. Wozy wojenne 17. Wybraniec 125. Wyprawa wojenna poddanych 8, 11. Wyroki: asesorski 47;—komisarskie 4, 5, 9, 52, 53, 58, 65, 66, 88. Wzor 55. Zagrodnicy ob. czynsz, uciążenia 136, 142. Zakład 6. Zakupne role 98, 112, 135. Zyr ob. służebność wypasu żołędzi. Żołądź ob. służebność wypasu żołędzi. Errata. Na str. 25 początek wiersza 9 powinien brzmieć: Z transsumptów Zygmunta I i Zygmunta Augusta. Na str. 31 wiersz 18 od góry, na str. 42 wiersz 3 od góry i na str. 60 wiersz 3 od góry powinno być: Bielow, Słotowy i Dzwonowy. Na str. 39 dopisek 1 do aktu nr. 31 powinien brzmieć: Moszczenica wieś, pow. gorlicki. Na str. 58 wiersz 19 od doiu skreślić: August. Na str. 135 wiersz 15 od dołu powinno być: Castr. Biec. 20, nie: Castr. Biec. Ł0.

Cautelae quaedam in iure terrestri tentae et observatae wydał Stanisław Kutrzeba. Polska, choć rządziła się w zakresie prawa sądowego w przeważnej mierze prawem zwyczajowem, które nawet miało często przewagę nad nor­mami charakteru ustawodawczego, przecież ubogą jest niesłychanie — w porównaniu do krajów zachodniej Europy—w pomniki prawne, noszące we Francyi nazwę: coutumiers, w Niemczech: Rechtsbiicher, a u nas określane jako spisy prawa zwyczajowego. Jeśli sie pominie t. zw. najdawniejsze prawo zwy­czajowe polskie z wieku XIII 1), które spisane zostało wprawdzie na ziemi polskiej, lecz poddanej pod władzę zakonu, na użytek urzędników tegoż za­konu, i w niemieckim języku, to dopiero w końcu wieku XIV odnajdzie sie pierwszy zabytek tego rodzaju. A i z czasów póz niejszych jest ich bardzo niewiele. 1. Bandtkie wydrukował w r. 1830 w Ius polonicum str. 194—200 cie­kawy pomnik, który określił jako Constitutiones terrae Lanciciensis generales de a. 1418 et 1419 2). Spisany został ten pomnik zapewne wkrótce po roku 1419, w skład jego bowiem weszły uchwały czyli lauda 1) Drukowane z jedynego rękopisu r. 1868 przez Helcla w Starodawnych prawa polskiego pomnikach t. II str. 1 — 33 pt. «Księga prawa zwyczajowego polskiego z wieku XIII, spisana przez bezimiennego Niemca«, oraz w r. 1869 przez dra Edwina Volckmana pt. »Das alteste geschriebene polnische Rechtsdenkmal«. Nowe poprawne wydanie przygotowuje Komisya prawnicza kra­kowskiej Akademii. 2) Daty podają art. 31, 34 i 51. Artykuł 31 daje datę r. 1448, którą już Kownacki (Pa­miętnik warszawski t. 18 str. 205) poprawił na r. 1418. Ręk. Ptr. III w ces. bibl. w Petersburgu Lat. F. II. 124, który na kartach 103—I04v ten pomnik zawiera, podaje datę roku 1408. Że właściwą jest data r. 1418, wynika z tego, iż wspomniany w tymie artykule jako starosta łęczycki Szafraniec był tym starostą w latach 1409 —1419, Kodeks Wielkopolski t. V nr. 153 (w r. 1408 nie nosi tego tytułu, tamże nr. 138) i Kodeks katedry krak. t. II nr. 590.

STANISŁAW KUTRZEBA wieców, względnie sejmików łęczyckich z lat 1418 i 1419. Lecz nie wypeł­niają one całego pomnika. Do tych wieców, względnie sejmików, można od­nieść tylko artykuły (według oznaczenia Bandtkiego) 31—68. Jeśli weźmiemy na uwagę pierwszych 30 artykułów, to możemy je podzielić na dwie grupy, pierwszą, złożoną z art. 1—17, i drugą obejmującą artykuły 18—30. W tej drugiej grupie widzimy obok artykułów, mających charakter ustawodawczy (19, 20, 24— 27), prejudykaty (art. 18, 23, 29, 30), oraz także takie, które mogły być spisaniem prawa zwyczajowego (21, 22, 28). Te artykuły nie po­wstały w latach 1418-—1419; więc kiedy? Art. 24 zawiera rozporządzenie Ja­śka z Oleśnicy. Jaśko był starostą łęczyckim w latach 1394—1397 1), a więc ten artykuł z tych lat pochodzi. Art. 18 mówi o sprawie, którą miała Drogochna z Bierzwienny 2) jako powódka o swego kmiecia z Januszem z Słupcy; ta Drogochna występuje w ostatnich latach wieku XIV nieraz w sądach wo­jewództwa łęczyckiego 3), jak również i Jakusz — nie Janusz — z Słupcy 4), co więcej nawet, w r. 1399 prowadzi Drogochna z tymże Jakuszem 5) jakiś proces o swego kmiecia. Może to właśnie ten proces, w którym zapadły wy­rok wszedł jako prejudykat do omawianego zabytku? Można więc wnosić, że i inne artykuły tej grupy, co do których dat bliższych określić sie nie da, z tego pochodzą czasu, że są wcześniejsze conajmniej od roku 1418, sięgają nawet jeszcze w lata końcowe XIV stulecia 6). Inaczej przedstawia sie grupa artykułów 1 —17, które idą na początku tego zabytku. Stylizacya ich wskazuje, że tu mamy do czynienia z innego rodzaju pomnikiem, ze spisem zwyczajowego prawa. Nadto tworzą te artykuły zwartą całość, przynajmniej od 3 art. do 17 włącznie, co widać i z treści ich i z formy. Tyczą się one prawa karnego: kradzieży, zranień i mężobójstwa, a rozpoczynają wszystkie od słowa: quando. Artykuł 1 głosi zasadę, że zabijający lub raniący szlachcica odpowiada według prawa polskiego bez względu na to, na jakiem prawie siedzi, art. 2 7) zaś podaje terminy przedawnienia. Mamy więc tu do czynienia z większą pracą, która ujęła przepisy zwy- 1) Kutrzeba, Starostowie. Rozpr. wydz. hist.-ńl. Akad. Urn. t. 45 str. 253. 2) Bandtkie czyta błędnie: de Ryczwyenna zamiast Byeczwyenna. Tak nazwę podaje tekst petersburski. 3) W latach 1398—1400, Pawiński, Księgi sadowe łęczyckie, t. I nr. 6261, 6296, 6319, t. II nr. 6528 (por. t. I nr. 6215, gdzie zwana Strzechną). 4) W latach 1398—1399, tamże, t. I nr. 5628, 5680, 6215, 6261, 6296, 6317, 6319, t. II nr. 6683. 5) Tamże, t. I nr. (6215), 6261, 6296, 6319. 6) Może być, że dokładne przejrzenie zapisek łęczyckich wykazałoby bliższy związek z temi latami także art. 23, 29 i 30, gdzie są wspomniane osoby. W tem incydentalnem badaniu ogra­niczyłem się do poszukiwań według indeksów do ksiąg łęczyckich, które są fatalne. 7) W rękopisie petersburskim są poszczególne zdania tego artykułu porozdzielane tak, ie tworzą 4 artykuły. Zatrzymuję sposób liczenia Bandtkiego.

CAUTELAE QUARDAM IN IURE TERRESTI 201 czajowe prawa łęczyckiego, pracą, obejmującą artykułów 15, a jeśli temu samemu układaczowi przypiszemy i dwa pierwsze artykuły, to artykułów 17 Ona to posłużyła za rdzeń, koło którego uformował się pomnik, określony — niesłusznie, jak widzimy — nazwą Constitutiones Lanciciensis, Ze względu na to, iż po tym zwodzie położono artykuły luźne, nie związane z sobą, z któ­rych niektóre przynajmniej odnieść należy do końca XIV wieku, a wreszcie dopiero artykuły laudów łęczyckich z r. 1418 i 1419, przyjąć możemy, iż zwód zwyczajów łęczyckich, obejmujący 15, wzgl. 17 artykułów, jest przynajmniej nieco wcześniejszy, niż grupa następna, pochodząca z końca wieku XIV, a więc że go conaj mniej do końca XIV wieku odnieść należy. Te artykuły, stanowiące początek tak zwanych Constitutiones Lancicienses, to więc najstarszy spis prawa zwyczajowego polskiego, na ziemiach polskich powstały, jaki się do nas dochował1). 2. Drugi z rzędu spis prawa zwyczajowego, który powstał w Koronie, pochodzi z czasu o wiele późniejszego. Są to t. zw. artykuły sądowe. Zabytków taki nagłówek: Poczynają się niektóre artykuły z rozmaitych sta­tut zebrane, sędziom potrzebne. Wbrew jednak temu napisowi nie jestto układ jakiś ustępów z statutów, lecz spis prawa zwyczajowego. Liczy arty­kułów 39, opatrzonych nagłówkami, wcale obszernych, tyczących się wyłą­cznie postępku sądowego. Przechował się ten zabytek w kodeksach1): dzi­kowskim, który zawiera tłomaczenie ustaw polskich, dokonane w r. 1501, 2) t. zw. Stradomskiego, mianowicie tej części, która spisaną była w r. 1503, oraz w dwóch kodeksach, które są kopiami kodeksu Stradomskiego: 3) Wiślicyi i 4) Swiętojerskim. Te trzy ostatnie kodeksy opuszczają ostatni artykuł (39). Teksty z kodeksu dzikowskiego i Stradomskiego ogłosił Piekosiński w Archiwum komisyi prawniczej t. III str. 65—76 i 423—437, w notach podając odmianki Wiślicyi i kodeksu świętojerskiego. Poprzednio drukowali ten zabytek: w r. 1824 J. Lelewel, Historyczne pomniki języka i uchwał polskich i mazowieckich z wieku XV i XVI, str. 158 — 165 (według Wiślicyi i kodeksu świętojerskiego) i K. Wł. Wójcicki w r. 1847, Statuta polskie króla Kazimierza w Wiślicy złożone, str. 109—125 (według Wiślicyi). W reprodukcyi homograficznej Wiślicyi, wydanej przez Stronczyńskiego, oczywiście znajduje się i ustęp z artykułami sądowymi. Artykuły sądowe znajdowały się widocznie w zbiorze, który powstał w drugiej połowie XV wieku a służył za podstawę pisarzom kodeksów dzikowskiego i Stradomskiego. Prof. Balzer2) określa czas powstania tego za- 1) Nie wchodzę tu w kwestyę, o ile statuty Kazimierza W. czerpią z prawa zwyczajowego; w każdym razie formalnie (prócz prejudykatów) mają one cechę przepisów ustawodawczych. 2) Słowo o przekładach polskich statutów średniowiecznych zwłaszcza o kodeksie dzikow­skim, str.25.

STANISŁAW KUTRZEBA bytku na ostatnie dziesiątki lat panowania króla Kazimierza Jagiellończyka, a to z dwóch względów: 1) iż zbiór, do którego artykuły włączono, jako najpóźniejsze podawał statuty opatowieckie z r. 1474 a nie uwzględnił już konstytucyi z r. 1493, którychby chyba nie pomijał, i 2) iż arty­kuły wskazują na znacznie rozwiniętą kompetencyę grodów, coby się z tą epoką dopiero zgadzało. Co się tyczy języka, w którym spisano artykuły pier­wotnie, prof. Balzer kwestyi nie rozstrzyga, wskazując na brak danych; znamy jedynie tekst polski. Sądzę, iż raczej przypuszczać należy, że także te artykuły sądowe spisano pierwotnie po łacinie. Z tego czasu nie mamy ani jednego statutu, któryby po polsku spisano, a także i późniejsze nawet spisy zwyczajowego prawa zawsze są układane w języku łacińskim. Praca zaś autora zbioru była co do innych części tylko pracą tłomacza; nie ma powodu przypuszczać, by inną była co do tego zabytku, tj. pracą autora lub tylko przepisywacza. Przyjmując, że językiem oryginału był łaciński, trzeba przyjąć także, iż wkrótce po ułożeniu przetłomaczono go na język polski. Zabytek ten stwierdza praktykę województwa krakowskiego, jak to widać z art. 301). 3. Czasem powstania nie o wiele różni sie ten pomnik od Consuetudines terrae Cracoviensis, które wydrukował w r. 1506 Łaski w swoim statucie2). Jestto również spis prawa zwyczajowego; co do swego znaczenia prawnego różni się od innych tem, iż uzyskał sankcyę królewską, jak o tem przekonywa wstęp i zakończenie tego pomnika, dodane przez króla Aleksandra. Artykułów ma 40, a tyczą sie one również głównie postępku są­dowego. Podobnie, jak w artykułach sądowych, nie ma tu żadnego systemu. I ten pomnik, jak wskazuje już jego nazwa, odnosi się do województwa krakowskiego. Zachodzi pytanie, czy wtedy dopiero, w r. 1506, spisano te zwyczaje, czy też przejęto do zbioru Łaskiego istniejący już pomnik. W zatwierdzeniu, mianowicie w ustępie początkowym, mówi król, iż wpisał do statutu te zwyczaje ziemi krakowskiej, »quae in ipsa approbatae sunt«, — »które w niej są doświadczone«, jak się wyraża polskie tłomaczenie — tj. te, które już utwierdzone zostały praktyką. Nie można jednak z tego wyciągać jeszcze wniosku, że te zwyczaje już były wpierw spisane. Z ustępu końcowego za­twierdzenia: puncta suprascripta... ex consuetudinibus tam terrestris, quam castrensis iudiciorum terrae Cracoviensis collegimus* trzebaby raczej ten wy­ciągać wniosek, iż spisania tych artykułów dokonano dopiero w r. 1506 ze względu na układany statut. Tak trzeba przypuszczać, dopóki nie odnajdzie sie tekst rękopiśmienny, wcześniejszy od r. 1506. Tylko tyle znamy spisów prawa zwyczajowego koronnego z okresu wie­ków średnich. Niewiele ich, a odnoszą sie one jedynie do dwóch ziemi: łę- 1) Tamże. 2) K. 120v—124v. Przedruk w Volumina legum t. L, 325—334; tłomaczenie w kodeksie dzikowskim, dokonane po r. 1523, wydrukował Piekosiński w Archiwum komisyi prawniczej t. III str. 164—171.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 203 czyckiej i krakowskiej. Brak zupełnie takich pomników z innych województw koronnych. I nie wiedział widać o istnieniu żadnych takich spisów Łaski, gdyż byłby je chyba wpisał do statutu, kiedy w potwierdzeniu zwyczajów krakowskich wzywa do ich spisywania, by mogły być po otrzymaniu sankcyi królewskiej do statutu dołączone1). Na ziemi polskiej jednak, lecz poza Koroną, istniały jeszcze inne spisy, a to na Mazowszu. 4. Prof. Balzer, ogłaszając w t. V Archiwum komisyi prawniczej zabytki, tyczące sie prawa mazowieckiego, z rękopisu petersburskiego, pomieścił mię­dzy nimi (str. 295—298) także: Consuetudi nes terre Ma zo vie. Pomnik ten składa się z 24 artykułów, tyczących sie głównie prawa prywatnego, czę­ścią i prawa karnego. Wydawca nie omawia zresztą tego pomnika. W tym spisie prawa brak wszelkich danych, któreby wskazywały czas, kiedy został ułożony. Nie można wyciągać żadnego wniosku z tego, że w rękopisie po­mieszczony jest ten zabytek po statucie Konrada III z r. 1496, gdyż rękopis zawiera tylko odpisy. Jedynie więc dokładne porównanie z praktyką sądów mazowieckich mogłoby tę sprawę rozjaśnić. 5. Obok jednak tego spisu zwyczajów prawnych musiały istnieć inne. Nie ulega wątpliwości, że one służyły za podstawę przy układaniu tego wiel­kiego zwodu zwyczajów, który stanowi część pierwszego statutu mazowie­ckiego z 29 stycznia 1532 r. Które jednak artykuły tak powstały, które zaś dopiero przy układaniu statutu spisano, tego rozstrzygnąć się nie da bliżej — z jednym wyjątkiem. Zwód zwyczajów na początku zawiera 30 artykułów, tyczących się procesu, które mają tytuł: Et primum consuetudi nes terre de processu iudiciario et terminorum observatione, a po tych artykułach idzie drugi tytuł dla całości zwodu: Articuli et consuetudines iudiciorum etc.2). Już to wyodrębnienie pierwszych 30 artykułów w sta­tucie wskazuje, że mamy do czynienia z odrębną jakąś całością. Przypuszczać można, że to wcześniejszy spis prawa zwyczajowego, przyjęty w całości przez statut. Na to wskazuje — jak słusznie zauważa dr. Winiarz — to także, iż mowa w artykułach tych o jednej ziemi, nie o ziemiach, jakby musieli wyrażać się kodyfikatorowie z r. 1532. — Z reszty artykułów zwodu nieco wyodrębnia sie znowu 26 pierwszych artykułów, również treści procesowej. Może to więc także odrębny, wcześniejszy zabytek. Ale to już tylko przypuszczenie, którego sie nie da silniej uzasadnić, jak również daremną byłoby rzeczą 1) V. 1. t. I. 334. 2) Statut I drukowany nie jest. Odpowiedni ustęp w statucie II ob. w Bandtkiego Ius polonicum, str. 308—372. Co do pierwszego statutu ob. Winiarz, O zwodzie zwyczajów prawnych mazowieckich układu Wawrzyńca z Prażmowa, Rozpr. wydz. hist.-fil. Ak. Urn. t. 32 str. 18; autor uważa (str. 31—32) te 30 artykułów za osobny, wcześniej istniejący pomnik, do statutu włączony.

204 STANISŁAW KUTRZEBA w reszcie artykułów zwodu odszukiwać zbiorki wcześniejsze, jak długo nie znajdą się jakie w rękopisach z przed roku 1532. * * * Tyle znamy do dziś spisów prawa zwyczajowego. Brak zupełny takich pomników z Wielkopolski, Kujaw, Sieradza, Sandomierza i t. d. Te, które znamy, tyczą się przeważnie postępku sądowego. Czy nie było takich spisów więcej? Dziwną byłoby rzeczą, gdyby nie znalazło się ich, jeśli nie z XV, to przynajmniej z XVI wieku, a to ze względu na akcye, wychodzącą z strony czynników rządzących, by spisywać zwyczajowe prawo poszczególnych woje­wództw i ziemi. Już król Aleksander w zatwierdzeniu zwyczajów krakowskich w zbiorze Łaskiego wzywa inne ziemie 1), by albo przyjęły zwyczaje krakowskie albo podjęły spisanie swoich zwyczajowych praw. Po spisaniu mają je przedłożyć królowi do zatwierdzenia i ostatecznej redakcyi (in stylum congruentem redigendas), poczem wpiszą je na 12 kartach wolnych, które dodano do egzem­plarzy statutu Łaskiego, rozesłanych po ziemiach, a to właśnie w tem miej­scu po zwyczajach krakowskich. Pierwsze to takie wezwanie, nie ostatnie jednak. Sejm piotrkowski z r. 1511 postanawiał2) kodyfikacyę procesu, a to na podstawie przejrzenia zwyczajów wszystkich ziemi; zwyczaje prawne pro­cesowe mieli królowi przesłać — więc oczywiście spisane — wojewodo­wie. Podobnie zarządził sejm piotrkowski z r. 15193), iż w celu uło­żenia formuły procesu i kodyfikacyi prawa procesowego mają w określonym terminie (na św. Małgorzatę) przesłać królowi zwyczaje procesowe swej ziemi, spisane przez nich wraz z doświadczeńszymi mężami województwa (consuetudines... cum viris palatinatus sui peritioribus conscriptas). Nie wiemy zresztą nic, o ile formuła procesu, ułożona w r. 1523, na zwyczajach spisanych się oparła. Prąd kodyfikacyjny w Polsce rośnie; sejm bydgoski z końca r. 1520 rozpoczyna tę akcye. Już na najbliższym sejmie ma być dokonaną rewizya i poprawa praw — a także więc i zwyczajów, które wojewodowie mają na ten sejm przysłać, i to pod karą4). Wreszcie sejm z r. 1532, który swoją uchwałą doprowadził do ułożenia korektury, ponowił przepis, że wojewodo­wie mają spisać zwyczaje każdy swego województwa i do 1 maja przesłać 1) v. 1. 1, 334. 2) Balzer, Corpus iuris polonici t. III, nr. 69, art. 1. W tejże sprawie mandat króla do wojewo­dów z 18 stycznia 1513 r., tamże nr. 128, oraz legacya na sejmiki z r. 1514, Tomiciana t. III, nr. 6. 3) Tamie nr. 210 art. 1. W tejże sprawie król do wojewodów w liście z 11 września 1521 r., Tomiciana t. VI str. 6. 4) Tamże nr. 242 art. 3. Ale zdaje się poruszono myśl kodyfikacyi całokształtu prawa już na sejmie z końca r. 1512, na co wskazuje treść mandatu króla z 18 stycznia 1513 r., tamże nr, 128.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 205 do króla do Krakowa 1). Korektura, jak wiemy2), zużytkowała przedewszyst­kiem statuty; nowych rozdziałów na 929 jest ledwie 17. Ale i w tych tru­dno się dopatrzeć zużytkowania zwyczajów. Cap. 212—217 oparły się na pra­wie rzymskiem i kąnonicznem, cap. 298—300,309—310 podały formuły przy­siąg, conajwyżej więc co do cap. 801—805 możnaby przypuszczać, że je na podstawie zwyczaju uformowano. Poza tem mogły spisy prawa zwyczajowego oddziałać na zmiany, które wprowadzili autorowie korrektury w przepisach statutowych. W każdym więc razie o silniejszem oddziaływaniu spisów zwy­czajowych na korrekturę nie podobna mówić. Trudno oprzeć się wyrażeniu przypuszczenia, że spisów takich autorowie korrektury albo nie mieli wcale, albo bardzo chyba niewiele. Czyżby wezwania sejmów nie odniosły skutku? W r. 1874 prof. Bobrzyński, opisując nowo znaleziony kodeks Mikołaja Lubomirskiego, podał w nocie3) wiadomość o innym kodeksie z pierwszej połowy wieku XVI, zawierającym różne zabytki prawa polskiego z tego czasu. Obok wydania konstytucyi z r. 1524, oraz drukowanych konstytucyi z lat 1527, 1532 i 1538, znalazły się tam odpisy aktów prawnych (konstytucyi, man­datów i t. d.) z lat 1530—1557. Wśród nich jeden zabytek, wpisany na str. 5—22, taki nosi tytuł: Consuetudines terre Gostinensis, secundum quas iudicia terrestria ab antiquo iudicantur, conscriptae in conventione Gambinensi per omnes nobiles et dignitarios eiusdem terrae de unanimi consensu. Daty ten pomnik nie ma. Składa się z 46 obszernych rozdziałów. Rękopis ten, w którym były pomieszczone zwyczaje gostyńskie, w r. 1874 był własnością p. Bartynowskiego. Zwróciłem sie do niego z prośbą o infor­macye, co się z kodeksem stało. Przeszedł on, jak się dowiedziałem, do rąk hr. Tyszkiewicza z Birż. Biblioteka birżańska, bardzo obfita w rękopisy z wieku XVIII zwłaszcza, obecnie jest przeniesioną do Wilna, Niestety mimo usilnych starań nie udało mi sie odnaleść tego rękopisu. Wszystko, co wiemy więc o zwyczajach gostyńskich, to tytuł, jaki podał prof. Bobrzyński. Przypuszcza on, że spis tych zwyczajów był rezultatem wezwania króla Aleksandra. Sądzę, że raczej do późniejszego czasu odnieść należy ten pomnik, już ze względu na to, że rękopis późniejsze zawiera zabytki, od r. 1524 zaczynając. Może to właśnie ostatnie wezwanie z r. 1532 wywołało tę akcye sejmiku gą-bińskiego? Nie załatwił spisu sam wojewoda, lecz sejmik; mogły tu więc w spisie być uwzględnione i postulaty szlachty co do zmiany prawa. Dla obja- 1) V. l. 1, 500. 2) Ob. wstęp Bobrzyńskiego do jej wydania w tomie III Starodawnych prawa polskiego pomników, zwł. str. 9 —11. 3) Wiadomość o kodeksie rękopiśmiennym Mikołaja Lubomirskiego, stanowiącym zbiór prawa polskiego z połowy XVI stulecia, Przewodnik naukowy i literacki z r. 1874, str. 33.

206 STANISŁAW KUTRZEBA śnienia dodaję, że ziemia gostyńska, wchodząca w skład Mazowsza, została do Polski przyłączoną w r. 1462 i wtedy też dostała prawo polskie1). Obok tego spisu zwyczajów udało mi się znaleść jeden jeszcze, z tego pochodzący czasu, który tu ogłaszam. Biblioteka ordynacyi XX. Czartoryskich w Krakowie posiada dobrze zachowany egzemplarz statutu Łaskiego, oprawny w deski, powleczone białą skórą z wyciskami. Na okładce wyciśnięty napis: Statut Janna Laskiego. Na stronie pierwszej spotykamy zapiskę wciągniętą ręką XVII w.: Johannes Jungschultz hunc librum iure tenet. W księdze drugiej pa regestrze do prawa magdeburskiego i saskiego a przed prologiem do prawa magdeburskiego znajduje się karta niezadrukowana, na której ręką z pier­wszej połowy XVI wieku wpisano trzy ortyle pod tytułem: Questiones de Cracovia in Meydburg pro iure missae: 1) Quidam noster concivis nostros quondam dominos consules etc; 2) Quidam noster consul in favorem sui amici contra consules etc; 3) Si aliquis concivis consul vel scabinus etc. Na końcu wreszcie statutu dodano 10 kart. Na karcie pierwszej wypisany ręką drugiej połowy XVI w.: Ordo consiliariorum et spiritualium; porządek se­natu według postanowień sejmu lubelskiego z r. 15692). Karty 4—6 są pu­ste. Na kartach 2 i 3 wypisano zabytek, który nas tu bliżej obchodzi. Roz­poczyna się on od góry strony drugiej tytułem: Cautelae quaedam in iure terrestri tentae et observatae. Pismo pochodzi z pierwszej po­łowy wieku XVI, drobne, równe, staranne, litery, ostro pisane, przypominają np. niektóre pisma z ksiąg grodzkich bieckich z tej epoki. Ta ręka zapisała kartę drugą z obu stron, na których pomieściła artykułów 14. Karta druga verso niedopisana do końca. Na karcie trzeciej od góry zaczyna pisać druga ręka. Pismo dość do poprzedniego zbliżone, ale zdaje się przecie z innej ręki pochodzące. Nie jest ono już tak staranne. Prawdopodobnie od tej drugiej ręki pochodzą artykuły 15—20; na jedną rękę wskazuje porównanie liter, ale w każdym razie nie za jednym razem zostały wpisane wszystkie te artykuły. Od jednego ciągu wpisano art. 15 —17, tyczące sie jednego przedmiotu, ści­śle z sobą związane; mówią one o trzech terminach w procesie granicznym. Inne jakby kolejno dopisywane, choć tąsamą ręką. Znajdują się tu słowa do­dawane, to znów kreślone i poprawiane. Jeśli pierwsze artykuły do 14-go robią wrażenie, że są odpisem, to przy tych artykułach 15—20 ma się wra­żenie, że je dopiero, wpisując tu, formułowano. Artykuły 21 i 22 pochodzą od trzeciej ręki, art. 21 wpisano na dole trzeciej karty, art. ostatni od góry trzeciej karty verso. Ręka ta silnie różni sie od poprzednich, jest widocznie późniejszą — wskutek obcięcia karty trzeciej niektóre wyrazy nie są skoń­czone. Cały ten zabytek — to spis zwyczajów prawnych. Pismo nie wystar- 1) Helcel, Starodawne prawa polskiego pomniki, t. I str. 298—300. 2) Vol. leg. II, 777-8.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TEERESTRI 207 cza do dokładniejszego zdeterminowania czasu, kiedy powstał. Wskazówką pod tym względem mogą być dwa artykuły: 18 i 21. Różnią się one od wszystkich innych tem, iż gdy tamte podają ogólne zasady prawne i ogólnie są stylizowane, te dwa powołują się na wyroki sądowe. Art. 18 zasady prawnej nie formułuje, opowiada przypadek konkretny. Przedstawia się on tak: Hieronim Kurozwęcki na łożu śmierci ustanowił w rozporządzeniu ostatniej woli (testamentaliter) opiekunką (oczywiście dzieci nieletnich) swoją żonę, a testament ten zatwierdzili król i biskup. Wdowa odstąpiła opiekę Janowi Pileckiemu wobec aktów grodzkich nowomiejskich (korczyńskich), wyraźnie zrzekając się ewentualnych zarzutów, że zapis ten został dokonany wobec grodu a nie był w ciągu roku przeniesiony do ksiąg ziemskich. Tak zapewne rozumieć należy niezbyt fortunnie wystylizowany ustęp, tyczący się zapisu Kurozwęckiej: non attentendo (sic) et ab eo libere recedendo, quod inscriptio castrensis ad unius anni decursum valet. Pilecki objął dobra (ad bona inequitavit). Wtedy pozwał go Przeborowski, agnat i brat klejnotny nieletnich, i temu została przyznaną opieka (przez jaki sąd — nie po­dane), a to z tej racyi, że Hieronim postąpił wbrew prawu (inconvenienter), więc choć testament został potwierdzony, to potwierdzenie odnosiło się do punktów, które prawnie były dozwolone, nie do opieki: hoc spectare (tj. potwierdzenie testamentu) videbatur ad licita et convenientia puncta et non ad tutoriam. Ustęp wygląda jakby niewykończony. Przebieg tej sprawy możemy dokładniej określić na podstawie aktów, które się do niej odnoszą. Hieronim Kurozwęcki, to ostatni męski potomek tego rodu. Ożeniony był od r. 1509 z Barbarą, córką Erazma Krupki, mie­szczanina krakowskiego, wdową po Piotrze Szydłowieckim. Żył jeszcze w li­stopadzie 1519 r., umarł przed majem 1520 r. Był dziedzicem Kurozwęk oraz starostą szydłowskim; pozostały po nim dwie córki, Anna i Barbara, na nie więc przeszły Kurozwęki i inne dobra Hieronima1). O opiekę nad nimi toczą sie spory2) wobec sądu królewskiego w Krakowie. Opiekę wykonywa Jan Pi­lecki, starosta lubelski. Przeciw niemu występuje z pretensyą, że jest bliższy do opieki z racyi pokrewieństwa, Piotr Kmita. Zjawiają sie dwaj inni krewni, Jan Górski i Bernard Przeborowski. Gdy ten drugi dowiódł, że jest bliższym krewnym, on został dopuszczony do procesu przeciw Pileckiemu. Tę sprawę załatwia sąd królewski wyrokiem z dnia 13 czerwca r. 1521. Pilecki powoły­wał się na to, że prawo do opieki przelała na niego wdowa po Hieronimie Kurozwęekim, Barbara, ustanowiona opiekunką przez męża w testamencie: ipse vero Barbara eandem testamentariam tutoriam dicto Iohanni Pyleczsky in actis capitanealibus Novae Civitatis Corczin condescendit. Sąd rozstrzygnął na 1) Boniecki. Herbarz, t. XIII str. 260—1. 2) Bobrzyński Decreta in iudiciis regalibus. Starodawnie prawa polskiego pomniki t. VI, str. 174—185.

STANISŁAW KUTRZEBA korzyść Przeborowskiego. Argumentacya jest taka: ex quo de iure communi, regni terrestri id observatur et observari debet illaese, quod pater potest pueris suis constituere tutores, de quibus sibi maior confidentia videbitur, tamen tutores pueris constituere debet quilibet, habens bona sua sub iurisdictione terrestri communi, coram Regia Maiestate vel iudiciis et officiis terrestribus, testamento itaque tutores olim Ieronimus de Curozwanki praedictis Annae et Barbarae minorennibus pueris suis constituere non potuit, neque talis tutoria testamentaria perinde-, sicut iuri communi terrestri praeiudicans, tutoriae dicti Bernardi Przeborowski... obesse minime debet, quamvis per Regiam Maiestatem testamen­tami hoc, in quo tutoria continetur, existit confirmatum, dum confirmatioregia rei illi, quam confirmat, siestilla res contraria iuricommuni terrestri, nihil addit iuris; dalej wywodzi wyrok, że bez zna­czenia jest cesya opieki przez Barbarę na rzecz Pileckiego, gdyż nie mogła, przenieść prawa, którego nie miała1). Nie wchodzę w dalszy ciąg Sprawy, który już nie ma znaczenia dla kwestyi art. 18 spisu zwyczajów. Jak z tego widzimy, art. 18 korzysta z wyroku królewskiego sądu z 13. czerwca 1521 r., a mianowicie bierze z niego zasadę jedną, wyraźnie w nim. ogólnie sformułowaną, że potwierdzenie królewskie nie może uczynić ważną czynności prawnie nieważnej, tj. uczynić ważnem ustanowienia opiekuna dla dzieci w testamencie, kiedy to może nastąpić tylko wobec króla lub urzędu, wzgl. sądu ziemskiego. Ale ten, kto układał art. 18, nietylko wystylizował zasadę inaczej, niż wyrok, który ją także podawał w ogólnej formie, on nadtocoś więcej wiedział o tej sprawie; podaje bowiem dokładniejszą wiadomość o brzmieniu cesyi, dokonanej wobec grodu korczyńskiego, oraz wie o zatwier­dzeniu testamentu Kurozwęckiego przez biskupa, o czem w dekrecie nie ma mowy. Z tego wynika, że opierał się nie na wyroku tylko, lecz że poznał sprawę w jakiś inny sposób. Może brał udział w sądzie królewskim? W ka­żdym razie art. 18 nie mógł być spisanym wcześniej, jak. w roku 1521. Inną nieco formę ma art. 21; formułuje on zasadę prawną ogólną, tej treści, iż wdowa, którą chcą skupić, oczywiście ci, co mają prawo bliższości do majątku, na którym ma zabezpieczoną oprawę, na pierwszym terminie nie jest obowiązaną przyjąć pieniędzy, lecz musi je przyjąć na drugim. Do­piero po sformułowaniu zasady artykuł dodaje: inter consortem Pauli Mruk et Iohannem Zabawski Regia Maiestas iudiciumque decrevit sic. A więc mamy tu do czynienia z prejudykatem, który został przerobiony na formułę ogólną w pierwszej części artykułu. Wyraźnie podano, iż za prejudykat posłużył wyrok sądu królewskiego. W XVI wieku wyroki sądu królewskiego zbierano, tworzona 1) Tamże str. 179.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 209 z nich zbiory1), a nawet przerabiano na ogółnie sformułowane zasady2). Jak zaś wykazałem poprzednio, i art. 18 wzięty był z wyroku sądu królewskiego.. Chodzi o określenie, z jakiego czasu pochodzi wyrok sądu królew­skiego, który posłużył do utworzenia art. 21. Poszukiwania w księgach są-dów królewskich oraz w innych księgach województwa krakowskiego w krajowem archiwum aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie taki dały rezultat. Paweł Mruk żyje jeszcze 14 lutego 1543 r., kiedy żonie swej Annie Lubomirskiej zapisuje 700 flor. jako dożywocie i zabezpiecza tę kwotę na wsi Girowej, którą trzyma prawem zastawu3), zaś jako zmarły wymieniony jest w zapisce z 18 listopada 15461 r.4). A więc na czas, określony temi datami, przypada jego śmierć. Sprawa, o którą chodzi w art. 21, mogła toczyć się dopiero po śmierci Mruka. Zapiski, tyczącej się wprost tej sprawy, nie udało mi się w księgach sądów królewskich 3) odszukać. Określenie czasu, z którego pochodzą dekrety królewskie, służące za pod­stawę artykułom 18 i 21, może przynajmniej w pewnej mierze posłużyć na podstawę do wniosków, z jakiego czasu ten zabytek pochodzi, a właściwie, jeśli się zwróci uwagę na to, że mamy tu, jak pismo wskazuje, do czynienia z trzema odrębnemi częściami, z jakiego czasu pochodzą te części. Art. 18 mógł powstać dopiero w roku lub po roku 1521. Skoro od tej ręki pochodzą prawdopodobnie artykuły 15 — 20, choć je może nie wszyst­kie równocześnie wpisano, możemy oznaczyć czas ich spisania na lata po r. 1521. Granicy ad quem nie da się oznaczyć oczywiście ściśle; można przecież przypuszczać, że jej nie należy przesuwać zbytnio po za rok 1521, że spisujący te artykuły nie sięgał pewnie do jakichś dawniejszych de­kretów — byłby może wtedy zużytkował większą jakąś ich ilość — ale ko­rzystał raczej z świeżo zapadłego dekretu. Podobnie wnioskując, mo-żna ustalić datę spisania dwóch ostatnich artykułów, 21 i 22, na ostatnie lata piątego dziesiątka lat XYI wieku wobec tego, że artykuł 21 oparł sie na dekrecie sądu królewskiego z tego czasu. Nie ma takiej podstawy do określenia czasu powstania pierwszej części spisu prawa; a mamy tu do czynienia, jak zaznaczyłem, bezwątpienia z ko­pią zabytku, już istniejącego poprzednio. Posłuży nam tu do oznaczenia daty tego zabytku ten fakt, iż, jak to już przy opisie zabytku zaznaczyłem, 1) Ob. wstęp Bobrzyńskiego do wydawnictwa: Puncta in iudiciis terrestribus et castrensibus observanda anno 1554 conscripta. Starodawne prawa polskiego pomniki t. VII str. 199 i n.: wydanie zbioru takich dekretów przygotowuje dla komisyi prawniczej prof. Ulanowski. 2) Tak właśnie w tych. Puncta z r. 1544, które wydał Bobrzyński; ob. poprzedni dopisek. 3) Terr. Crac. t. 190 str. 57S nr. 725 (Zapisy sądu królewskiego). 4) Terr. Crac. t. 189 str. 572 nr. 547; żona jego występuje tu jako wdowa. Była ona siostrą Sebastyana Lubomirskiego, jak stwierdza ta zapiska, a więc córką Feliksa; ob. Żychlińskiego Złotą księgę szlachty polskiej t. V. str. 103. 5) Terr. Crac. t. 171—180. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 3 14

STANISŁAW KUTRZEBA artykuły części drugiej można uważać jako dopiero formułowane przy wpi­sywaniu ich w tę księgę. Nietylko więc wkrótce gdzieś po roku 1521 one powstały, ale i tu wpisane zostały. A że dołączone one są jako ciąg dalszy do pierwszych 14 artykułów, więc te wtedy już w księdze musiały się znaj­dować. Nie przeczy temu pismo. Więc mogły one powstać co najpó-źniej koło roku 1520, kiedy je tu w tym czasie wciągnięto. Dokładniejszej granicy a quo postawić nie można. Tak się przedstawia kwestya czasu, kiedy te trzy części omawianego zaby­tku powstały. Przychodzi na myśl, czy, jeśli na tę epokę pierwszych dziesiątków lat XVI w. przypada ich spisanie, nie wyszły one z usiłowań, podjętych koło spisania zwyczajów prawnych, czy więc nie spisał tych artykułów wojewoda jaki, jak nakazywały konstytucye, lub sejmik, jak to sie stało w ziemi gostyńskiej. Oczywiście to pytanie może się tyczyć wyłącznie pierwszych 14 artykułów, bo tylko te stanowią pewną całość. Pytanie to należy zaprzeczyć. Już tytuł zadziwia; czemu spis kilkunastu reguł prawa zwyczajowego określono jako: cautelae? Stylizacya kilku arty­kułów z pośród tych 14 jest też wcale oryginalną. Tak art. 6 mówi, iż jeśli ten, kto obraził matkę drugiego, zostanie pozwany, to: debet negare aut affirmare. Art 7: pozwany, który żąda wizyi szkody zrobionej, in nullam controversiam i n c e d a t nec ministerialem, qui citationes posuit, videre c upiat, bo to pociągnie dla niego skutek ten, że będzie musiał odrazu odpo­wiadać na zarzuty. Art. 8: pozwany z wspólnikami de illis non faciat nullam mentionem, lecz ad defectus citationis aut aliqua iuris inconvenientia prius currat i t. d. Artykuły te — a jest takich więcej — mają charakter porady prawnej dla pozwanego, jak ma postępować przy procesie, by szkody na siebie nie ściągnąć. Sądzę więc, że rzeczą jest najprawdopodobniejszą, iż autorem tego zbioru był adwokat jakiś. Drobnem zresztą poparciem tego przypuszczenia może być, iż art. 11 mówi o adwokacie (procurator), będącym pod ekskomuniką. Silniej zatem przema­wia tytuł, dany zbiorowi. Wobec takiego określenia zadania zbioru rzecz słu­szna, że nazwano go zbiorem kautel prawnych. Tyczy się to — powtarzam — tylko części pierwszej spisu zwyczajów, do niej też tylko odnosił sie tytuł, który wypisała ręka pierwsza, rozpoczy­nając wpisywanie tych artykułów. Dalsze części już nie noszą tego charakteru. W dwóch dalszych częściach mamy zużytkowane dekrety sądu królewskiego, ale tylko w dwóch artykułach, w każdej części po jednym. Zdaje się, że wówczas jeszcze nie istniał zbiór dekretów sądów królewskich, często pó­źniej spotykany w rękopisach prawnych XVI wieku. Inne artykuły tych dwóch części, tembardziej zaś artykuły części pierwszej, nie robią wrażenia, by się opierały na dekretach sądów królewskich. Wystarczy porównać stylizacyę ich

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 211 z tą, jaką mają wydane przez Bobrzyńskiego Puncta in iudiciis terrestribus et castrensibus observanda z r. 15441). Wreszcie ostatnie pytanie, na które odpowiedzieć należy: gdzie ten za­bytek powstał ? Użyto w częs ci II i III dekretów sądu królewskiego, wydanych w sprawach małopolskich; w sandomierskiem siedzą Kurozwęccy, opiekę Kurozwęcka odstępuje Pileckiemu wobec grodu korczyńskiego, zaś Mruk był osiadły w ziemi sądeckiej, bo tam żonie na wsi Girowej zabezpieczał oprawę, w grodzie też sądeckim występuje i póz niej, po jego śmierci, wdowa po nim2). Pierwszy dekret wydano w Krakowie, może tam i drugi. Pisali więc artykuły 15—20 i 21—22 ludzie prawdopodobnie bliscy sądu królewskiego i Krakowa. Ale nie krakowskie formułowali zwyczaje, jeśli powoływali się na wyroki królewskie, lecz już prędzej jako prawo ogólne. Prawo zresztą kra­kowskiej dzielnicy stawać sie zaczyna ogólnopolskiem, jak to dowodzi recepcya Consuetudines Cracovienses przez inne ziemie, co jako takt dokonany stwierdza w r. 1554 Sierakowski3). Jak były pomyślane pierwsze artykuły w liczbie 14, trudno określić. Zaznaczyć należy, że tytuł nie łączy ich z ża­dną ziemią. Fakt, że potem wpisują dalsze części zabytku osoby, z Krako­wem zapewne bliższą mające styczność, których więc własnością był ten egzemplarz statutu Łaskiego, za tem przemawiać się zdaje, że i część pier­wszą w krakowskiej ziemi do kodeksu wpisano. W wydaniu poszczególne trzy części zabytku tego oddzielam gwiazd­kami. Pododawałem numery artykułom, które ich w tekscie nie mają. Pi­sownię ujednostajniłem według zwykłych zasad, przestrzeganych w wydawni­ctwach Akademii. Uzupełnienia wyrazów, które uszkodzone zostały przez ob­cięcie karty trzeciej, podaję w nawiasach okrągłych; nawias kwadratowy ozna­cza uzupełnienia, odemnie pochodzące. 1) Starodawne prawa polskiego pomniki, t. VII str. 209 i n. 2) W r. 1548, Castr. Sand. t. 4 str. 540. 3) Eas aliae terrae approbaverunt per earum usum. Bobrzyński, O nieznanym układzie prawa polskiego przez Jana Sierakowskiego z r. 1554, Rozprawy wydz. hist.-fil. Ak. lim. t. 6, str. 271. 14*

Cautelae quaedam in iure terrestri tentae et observatae. 1. Imprimis dum fit arestatio aliquarum rerum, debet petitio et interrogatio praecedi, si arestationem admittit, et in citatione exprimi: dum te postulavit pro arestatione, libere sibi admisisti, prout hoc in tempore et hora ministeriali et N. etc; alias si pro aresto non postularet nec hoc in citatione exprimeret, succumbet parti citatae poenam XV et denuo actor citet. 2. Item dum aliquis citabit: quia tu cum istis et istis id fecisti, et summa aestimationisa) illius citationis in unam personam extendetur et non specificabitur, quantum ad tuam partem, extunc actor luens poenam XV citatae parti denuo citet. 3. Item citans aliquem pro eo, quia quidam hoc et hoc faciens in manus tuas id contulit et quia muta est narratio citationis in hoc videlicet, quod quidam; ideo pars citata sit libera a huiusmodi citatione. 4. Item si quis producit testes, quibus protestabat, illisque caret, reus evadet iuramento, nam regula iuris: actor, quod asserit, probare tenetur. 5. Si in una citatione propositiones duae existerent et pars citata ad unam tantum respondit et iudicium querit ab actore, si hoc pro responsione suscepit, si dicet: suscipio, tunc tantum pro illa, pro qua responsionem fecit, iudicium decernet satisfacere et pro aliis pars citata sit libera. 6. Si aliquis aliquem vituperaverit aut matrem alicuius meretricem nominaverit et non revocaverit statim iuxta statuta regni, si citabitur in primo termino, debet negare aut affirmare. Et si pars actorea dicet: testes habeo, coram quibus ea dixit, nihilominus tamen parti citatae negative,b) si voluerit, a) W tekscie: extimationis. b) W tekscie: negativa.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 213 decernet iudicium, alias si in primo termino non comparuerit et secunda citatione permittit se citari, extunc luet poenam sexaginta marcas iuxta statutum Kazimiri Magnia) et revocare debet. 7. Pars citata volens videre et sibi recipere ad visionem, ubi damnum fecerit, in nullam controversiam incedat nec ministerialem, qui citationes posuit, videre cupiat, nam ipsam immediate respondere ad obiecta iudicium cogeretb). 8. Citatus cum coadiutoribus de illis non faciat nullam mentionem, sed reformationem secundum iuris formam conservet, ad defectus citationis aut aliqua iuris inconvenientia prius currat; his tandem factis si ad respondendum compellitur, coadiutores similes et indissimiles non intercedat. 9. Dum citatus propter inundationem aquarum termino sibi praefixo non potuerit comparere, et terminum contra ipsum attentarent, si protestationem duobus nobilibus fecerit circa ripam fiuminis, quia transmeari non potuit, extunc illa attentatio sibi non poterit obesse, sed si per nuntium talis terminus differetur ita, quod propter inundationem pervenire non potuit, extunc ipsa dilatio et excusatio nihil valet, nam ex quo nuntius pervenit, perinde citatus pervenire potuit. 10. Quando aliquis aliquem citat tali citatione: quia tua familia impossessionata alias golothi fecerat hoc et hoc etc. exeuntes de tua domo et hoc facientes in domum tuam econtra intraverunt, unde exiverant, et non respondet pro his verbis, quod ad domum meam non intraverunt neque ex domo mea exiverunt, et hoc etiam si tantum respondet: quem servum inculpaverit, cum eo sibi volo ius administrare, et pro illis verbis non respondet supradictis, tunc ammittet suam causam. 11. Procurator innodatus sententiis excommunicationis, si sibi obicietur talis excommunicatio, procurare non poterit, donec absolutionem a iudice spirituali habebit, quam potest obtinere ad illud tempus, quo procuratorium illa in causa duxerit, aut ad certum tempus. 12. Citatus et tactus coram iudicio per ministerialem, ut a iudicio prius non recedat, donec cum parte actorea iure experietur, ille non poterit recedere sub ammissione suae causae. 13. Nobilis kmethonem inculpans pro aliquo scelere parvo, quod hoc a) Vol. leg. I, 34—35. b) W tekscie: cogeretur.

214 STANISŁAW KUTRZEBA fecisset aut recepit, semper mettertius expurgari tenetur, sed similis [per] similem solus expurgetur praeter summae quantitatem a). 14. Citatus alio nomine, quam ipsius est, ipse propinquior est probare, quam actor contra ipsum docere. 15. Item pro graniciebus taliter fore debeat: inprimis citare ad videndum et innovandumb) scopulos et signa metalia inter hereditates istas et et istas, ubi essent, ubi vero non essent, de terra erigi et sippare, ubi summae expressio non debet fieri. Si autem pars citata non comparuerit, tunc est pars condemnandac) in visione scopulorum et ostensione coram officio succamerariali. 16. Item secunda citatio pro eisdem graniciebus ad coniurandum eosdem scopulos et signa metalia ostensa; si tandem non comparuerit, coniurari debent et in coniuratione condemnari. 17. Tertia citatio ad erigendum et sippandum scopulos inter easdem hereditates visos et coniuratos; si tandem pars citata non comparet, officium iam eosdem scopulos erigered) debet, et si pars cita[ta] vellet, ut coniuret secundo, non tenetur. 18. Ieronimus de Curozwanki in agone mortis testamentaliter fecit tu­torem consortem suam. quod testamentum fuerat per Regiam Maiestatem et per reverendissimum episcopum confirmatum. Quae consors ius suum tutoriale inscripserat Iohanni Pileczkie) in actis castrensibus Novae Civitatis non attendendof) et ab eo libere recedendo, quod inscriptio castrensis ad unius anni decursum valet. Ad quae bona inequitavit citatusque [est] per Przeborowski agnatum et clenodialem fratrem; cui adiudicaverunt tutoriam ex eo, quia inconvenienter ipse Ieronimus fecit. Licet [enim] testamentum fue(rat) confirmatum, hoc spectare videbatur ad licita et convenientia puncta et non ad tutori(am) teneturque (?) firmum... 19. Evocans aliquem de terra Maioris Poloniae ad Regiam Maiestatem in Minori Polonia existente(m) et e converso succumbitg) parti evocatae poe- a) Poprzednio było: sed similis similem iuxta summae quantitatem. Poprawka pochodzi z tej samej reki. b) Te dwa wyrazy dopisane tąsamą ręką. c) W tekscie: condemnenda. d) W tekscie: erigi. e) Te dwa wyrazy dopisane tąsamą ręką. f) W tekscie: non attentendo. g) W tekscie: succumbens.

CAUTELAE QUAEDAM IN IURE TERRESTRI 215 nam quatuordecim marcarum ad terram suam etc. Minor vero Polonia intelliguntura) terrae: Cracoviensis, Sandomiriensis et Lublinensis. 20. Querulans ex secunda citatione et non praeponens citationem primam et condemnationem super eandem citationem, luens poenam XV actor ad prosequendam causam iuste procedat. 21. Domina dotis et dotalitii reformationis suae citata ad levandum et percipiendum summas de reformatione in primo termino non cogitur recipere easdem summas, sed pro secundo receptur[a]. Inter consortem Pauli Mruk et Iohannem Zabawski Regia Maiestas iudiciumque decrevit si(c). 22. Actor super primam et secundam citationes aut super concitationem, in qua voluerit, pro una vice terminum simpliciterb) potest differre. Indeks. Uwaga. Numery oznaczają artykuły. Acta castrensia 18 Actoris probatio 4 Aestimationis summa in citatione ex- pressa 2, 15 Ammissio causae 5, 10, 12 Arestatio 1 Citatio alio nomine 14 — duas propositiones comprehendens . . 5 — indebita 1, 2, 3, 5, 8, 10 — pro graniciebus 15, l6, 17 — secunda 2, 6, 20, 22 Citationis defectus v. citatio indebita. — narratio 3 — secundae conditiones 20 Coadiutores 2, 8, 10 — similes, dissimiles 8 v. intercessio. Comparitio citati ad erigendos scopulos graniciales 17 — — ad iuramentum 15 — — ad visionem granicierum . . . . 17 a) W tekscie: intelligitur. b) W tekscie: simplicem. — in termino ...... . . 6 Concitatio 22 Decretum .... 18 — S. R. M 21 Dilatio termim v. termini dilatio. Dos 21 Dotalitium . . . 21 Evasio citati 1, 2, 3, 4, 5 — iuramento 4 Evocatio extra terram 19 Excommunicatio procuratoris . . . . II Excommunicationis absolutio . . . II Expurgatio kmethonis contra nobilem . 13 — similis contra similem 13 Familia impossessionata alias golothi . . 10 v. iuris administratio. Granicierum coniuratio 16, 17 — erectio 15, 17

STANISŁAW KUTRZEBA — visio . . . 15, 16, 17 Granicies v. citatio, iuramenrum pro gra- niciebus. Golothi 10 Incquitatio bonorum ...... 18 Inscripti onis castrensis validitas ... 18 Intercessio . 10 — coadiutoram 8 Interrogatio v. petitio. I u d e x spiritualis 11 Iuramentum 4 — de graniciebus 16 17 Iurisadministratio cum servo 10 — inconvenientia 8, 18 Kmetho v. expurgatio kmethonis. Ministerialis recognitio 1, 7 v. tactio. Nuntius 9 Petitio et interrogatio arestationem praece- detis 1 Poena XV 1, 2, 20 — XIV marcarum 19 — LX marcarum 6 Probatio per testes 6 v. testium adductio, actoris probatio. Probationis iniunctio 6, 14 Procuratoris excommunicatio . . . . 11 — inhabilitas 11 Propinquorum ius ad tutoriam .... 18 Propositiones in citatione 5 Protestatio 4, 9 Recessio a iudicio ……………………………... 12 Reformatio 21 Reformationalis summae levatio ... 21 Responsio ad citationem ...... 5 — ad obiecta 7, 8, 10 Revocatio vituperationis 6 Satisfactio 5 Scelus parvum 13 Scopuli graniciales ..... 15, 16, 17 Servus v. iuris administratio. Statutum Kazimiri Magni 6 Succamerariale ofhcium 15 Summae expressio in citatione . . . 2, 15 Tactio per ministerialem 12 Termini dilatio 22 — — propter inundationem aquarum . . 9 v. comparitio in termino. Terra Cracoviensis 19 — Lublinensis 19 — Maioris Polonae 19 — Minoris Poloniae 19 — Sandomiriensis 19 Testamentum in agone mortis factum . 18 — per R. M. et episcopum confirmatum . 18 Testes 6 Testium adductio 4 Tutoria in testamento instituta . . . . 18 — propinquorum 18 — uxoris 18 Tutoriae inscriptio 18 Vituperatio 6 Visio damni . . . , 7 — granicierum v. granicierum visio.

Prawa, przywileje, statuty i lauda księstw oświęcimskiego i Zatorskiego wydał Stanisław Kutrzeba. Wydawnictwo to podaje źródła prawne dwóch księstw, Zatorskiego i oświęcimskiego, z okresu, kiedy jeszcze nie stanowiły części Korony, nim więc je wcielono przywilejami z lat 1563 i 1564 do państwa polskiego. By zrozumieć znaczenie tych pomników prawnych, które z tego czasu, przed wcieleniem, pochodzą, konieczną jest rzeczą zapoznać sie z kwestya prawnopaństwowego stanowiska obu księstw do Korony. Tej kwestyi poświęcam wstępne uwagi, oczywiście w głównych zarysach, zaznaczając tylko najważniej­sze tego stosunku momenty. Ten szmat kraju, który później tworzy księstwa oświęcimskie i Zator­skie, stanowił pierwotnie część ziemi krakowskiej. Dopiero Kazimierz Spra­wiedliwy darował Mieszkowi Plątonogiemu przy chrzcie jego syna Kazimie­rza znaczny obszar kraju, wycięty z dzielnicy krakowskiej, w którym najwa-żniejszemi miejscowościami były: Oświęcim, Zator, Siewierz i Pszczyna. Przy późniejszych podziałach Zator i Oświęcim wchodzą w skład dziel­nicy opolskiej. Po śmierci w r. 1282 księcia opolskiego Władysława dwaj jego synowie, Mieszko i małoletni Przemko, otrzymali jako dzielnicę wspólną księstwo raciborskocieszyńskie, w skład którego wchodziły także miejscowo­ści : Tożek, Oświęcim i Zator. Przy podziale wziął Przemko Cieszyn z Oświęci­miem, Zatorem i Tożkiem, w r. 1289 lub 1299 jednak pomieniali się bracia, tak, że księstwo cieszyńskie dostało sie Mieszkowi. Pisze on się księciem cieszyń­skim i panem na Oświęcimiu. Po śmierci Mieszka między r. 1314 a 1316 podzielili sie dwaj synowie jego spuścizną; Kazimierzowi przypadł Cieszyn, Władysławowi zaś Oświęcim, Zator i Tożek. Po raz pierwszy więc wyodręb­niają sie wtedy Oświęcim i Zator, ale tworzą księstwo razem z częścią Ślą-

218 STANISŁAW KUTRZEBA ska, Tożkiem. Po Władysławie rządzi tu syn tegoż Jan, który w r. 1327 hoł­duje Czechom, po jego śmierci (r. 1370 lub 1372) znowu jedyny syn Jan II, zmarły w r. 1405. Na nim wygasła ta linia Piastów, dzielnica wróciła dc» linii cieszyńskiej, którą wtedy reprezentował książę Przemko. Po nim (+ 1407) księstwo: OświęcimZatorTożek dostaje syn jego, również Przemko (+ 1433). Trzej synowie tegoż panują zrazu jako niedzielni; w r. 1445 przychodzi do podziału, Wacławowi dostaje się Zator, Przemkowi Tożek, Janowi Oświęcim. Odtąd rozchodzą sie drogi losów tych trzech księstw. Tożek zresztą mnie tu nie zajmuje1). Księstwo oświęcimskie2) zajął w r. 1453 król polski Kazimierz; 7 czerwca tegoż roku książę Jan uznał się lennikiem Polski i zawarł równocześnie cie­kawy układ z królem: albo król przebaczy mu i kupi od niego księstwo, albo, gdyby mu król nie przebaczył, ma on mu zapłacić 1.800 flor.3). Król zdecydował się kupić księstwo, 19 marca 1454 r. złożyli królowi hołd zie­mianie oraz miasta4). Dopiero jednak 11 października 1456 r. wymienili książę Jan i król Kazimierz dokumenty, tyczące sie umowy. Książę Jan miał jeszcze pozostać lat cztery w charakterze starosty księstwa i dostawać po 300 grz. od króla rocznie5). Ostatecznie aktem z 21 lutego 1457 r.6) ustalono cenę kupna księstwa oświęcimskiego na 50.000 grzywien. Odtąd więc już księstwo złącz .ne jest z Polską. Znacznie póz niej podobny los spotkał Zator. W r. 1456 książę Zator­ski Wacław oddał księstwo w opiekę polskiemu Kazimierzowi. Król, godząc sie na to, przyrzekał nie żądać od księstwa udziału w wyprawach wojennych, ani kontrybucyi żadnych, oraz że nie dozwoli na apelacye od sądu księcia do sądu króla, t. j. że takich apelacyi nie przyjmie. Był to więc stosunek lenny, ale obowiązki lennika zostały w umowie ograniczone 7). Za rządów na­stępców Wacława, którymi byli czterej synowie: Kazimierz, Wacław, Jan i Władysław, rozpoczynają się w r. 1470 układy z królem Kazimierzem o sprzedaż księstwa na rzecz Polski. Dokumentem z 21 listopada zobowią- 1) Biermann G. Jar. Geschichte der Herzogthumer Zator und Auschwitz, Sitzungsberichte der Wiener Akademie phil.-hist. Cłasse t. 40, r. 1862, Rychlik Ignacy, Księstwo oświęcimskie i Za­torskie, Sprawozdanie gimnazyum w Tarnowie z r. 1887. 2) Akty, tyczące sie stanowiska prawnego Zatora i Oświęcimia do Polski, podają Grunhagen i Markgraf w wydawnictwie Lehnsund Besitzurkunden Schlesiens und seiner einzelnen Furstenthiimer im Mittelalter, t. II str. 575—622. 3) Tamże nr. 21, 22 i 23. 4) Tamże nr. 24. 5) Tamże nr. 20 i 27. 6) Tamże nr. 28, 29 i 30. 7) Bez daty podał ten dokument Przyłuski k. 791 — 2, za nim ostatnio Gninhagen i Mark­graf, nr. 16, oznaczając datę: po roku 1447. W pełnym tekście z datą właściwą roku 1456 dru­kuję go tu po raz pierwszy (ob. nr. 2).

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 219 zują-się książęta, że do roku innych układów o sprzedaż z nikim nie zawrą1) Ale jakoś do skutku te pertraktacye, bliżej nieznane, nie doszły. W r. 1477 podzielili się nawet książęta malutkiem księstewkiem2). Myśl Kazimierza pod­jął Jan Olbracht. W roku 1494 kupił on księstwo od jedynego już wów­czas żyjącego księcia Janusza za 80.000 florenów3). Dokument na to wysta­wił 20 lipca. Oddał jednak księciu Janowi i jego żonie Barbarze księstwo w dożywocie, zobowiązując sie nadto płacić im po 200 grz. rocznie i do­starczać 16 bałwanów soli. Rządy i sądownictwo, zostają w pełni przy księciu Janie. Utwierdził to jeszcze dokument króla z 21 września 1494 r.4). Książę Janusz ponawia przysięgę wierności przy zmianie tronu w Polsce, a więc Aleksandrowi5) i Zygmuntowi I. W tym ostatnim wypadku obie strony transsumowały 12 maja 1507 r. akty z r. 1494, król dodał zastrzeżenie, iż gdyby żupnik zwlekał z wypłatą rocznej pretensyi na rzecz księcia przez rok i 8 tygodni, to książę może uważać umowę za nieistniejącą i rozporzą­dzić księstwem według swej woli. Książę zatwierdza umowę także w imieniu swej •— nieżyjącej już — małżonki (ipsius defunctae nomine). Obok księcia stwierdzili ziemianie zatorscy w liczbie 22 za siebie i innych i następców ważność układu, że w razie śmierci księcia Janusza są obowiązani bez żadnej odwłoki uznać zwierzchnictwo króla a księstwo za część Korony6). Mimo jednak, że wypłaty na rzecz księcia zalegały, o zerwaniu układu nie było mowy7). Dnia 17 sierpnia 1513 r. zginął z ręki jednego z poddanych, Myszkow­skiego, książę Janusz 8). Pozostał po nim syn, również Janusz, wspominany je­szcze do r. 1515 9), ale on według układu praw żadnych do księstwa nie miał. Edyktem z 26 października 1513 r. polecił król Andrzejowi Kościeleckiemu, staroście oświęcimskiemu, objąć zamek i księstwo Zatorskie w swojem imie­niu i odebrać od ziemian przysięgę 10). Równocześnie zwrócił się 11) do trzech ziemian, w których rękach znajdował się zamek zatorski, by go wydali Ko­ścieleckiemu i razem z innymi zaprzysięgli wierność królowi. W ten sposób i księstwo zatorskie zostało złączone z Królestwem polskiem. Księstwa oświęcimskie i zatorskie zachowują jednak po połączeniu pod berłem wspólnem z Koroną swoją samoistność. Szlachta ma odrębne prawa, 1) GrulnhagenMarkgraf nr. 36. 2) Tamże nr. 38. 3) Tamże nr. 41. 4) Tamże nr. 42. 5) Tamże nr. 43. 6) Balzer, Corpus iuris polonici t. III nr. 25, 26, 27 i 28. 7) Tamże, nr. 36. uwagi wstępne. 8) Acta Tomiciana t. II str. 143. 9) Grotefend, Stammtafeln, tabl. VII nr. 33 10) Balzer j. w. nr. 147. 11) Acta Tomiciana t. II nr. 337.

STANISŁAW KUTRZEBA osobno zatwierdzają — ogólnie — jej przywileje królowie polscy, lub też dają nowe1). Inaczej tu określony obowiązek służby wojskowej i inne cię­żary2). Księstwa te mają wspólny zarząd; podlegają staroście oświęcimskozatorskiemu. Jedynie wprowadzono tu, co najpóźniej w r. 1465, urząd ka­sztelana oświęcimskiego, który zasiadał i w senacie polskim 3). Ustrój sądowy jest całkiem odrębny; sądownictwo, jednolite, skupiają w swoich rękach sądy ziemskie ławnicze, jeden w Zatorze dla Zatorskiego, drugi w Oświęcimiu dla oświęcimskiego księstwa. W sądach prawo panuje inne, śląskie, oparte o nie­mieckie 4). Na rokach tych sądów ziemianie ziemi Zatorskiej, czy oświęcim­skiej, wydają lauda za zgodą starosty. Związek z Polską zatem przedstawia się jako unia osobista, jedyny bowiem łącznik stanowi monarcha wspólny, poza tem z Koroną księstwa te nie mają żadnych instytucyi wspólnych. Korona, tak wielkością i siłą, jak i swobodami szlachty, umiała przy­ciągać do siebie drobne księstewka, a specyalnie ziemian. Nie mogło ulegać wątpliwości, że z czasem wsiąknie ten kawałek niewielki kraju w Koronę, utraci swą samoistność, stanie się częścią składową Królestwa polskiego. Za Zygmunta I i Zygmunta Augusta niejednokrotnie poruszano tę kwestyę zacieśnie­nia węzłów między Koroną a księstewkami, czyli kwestyę unii, jak się naj­częściej wyrażano. W r. 1543 został nawet zwołany osobny sejmik księstw dla tej sprawy. Zachowana instrukcya królewska na ten sejmik, którą tu dru­kuję, daje dokładniej poznać, jakich używano argumentów, by księstwa skło­nić do połączenia. Nim jednak doszło do inkorporacyi czyli wcielenia Zatora i Oświęcimia do Korony, został grunt do tego przygotowany przez nadania prawa pol­skiego na rzecz poszczególnych osób i instytucyi w księstwach. Dotąd je­den tylko akt tego rodzaju był znany; w wydawnictwie tem podaję ich kilkanaście. Nadanie prawa poiskiego na rzecz pewnej osoby polegało na tem, iż wyjmowano ją z dobrami z pod kompetencyi władz miejscowych, roz­ciągano na nią i jej dobra prawo polskie i przydzielano do województwa krakowskiego, jako najbliższego, tak, że ta osoba również podpadała pod sądy tegoż województwa. Pierwszy z tych aktów, jakie dziś znamy, został wydany w r. 1545 dla Jana i Wawrzyńca Komorowskich, dwa następne w r. 1550 dla Floryana Zebrzydowskiego i Stanisława Russockiego, przed rokiem 1552 otrzymał takie nadanie Jan Przybkowski, w r. 1552 klasztor mogilski dla 4 wsi, Stanisław Myszkowski, Stanisław Jordan, Michał Brandys, Andrzej Łagiewnicki i Stefan Porębski, w r. 1554 Stanisław Dachnowski, w r. 1555 1) Ob. niżej o tych przywilejach. 2) Ob. przywileje zwłaszcza z lat 1532, 1539 i 1540 (nr, 17, 20 i 21) oraz przywilej wcie­lenia z r. 1563. 3) Kutrzeba, Skład sejmu polskiego 1497-1793, Przegląd historyczny t. 2, str. 54. 4) O sądach i prawie ob. Bostel, Sądownictwo ziemskie oświęcimskie i zatorskie od roku 1440—1565, Przewodnik naukowy i literacki t. 16, r. 1888.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 221 Jan Rayski, w r. 1556 Wojciech Łasiński i Jakób Saszowski, w r. 1557 Erazm Gromnicki, w r. 1560 Krzysztof Myszkowski, w r. 1561 Zygmunt Saszowski. Pełno więc było w księstwach dóbr, tworzących enklawy obcego prawa, osób, nie podlegających władzom księstw. Taki stan nie mógł być trwały, musiał prowadzić do wcielenia. Ostatecznie sprawę stosnnku obu" księstw do Korony uregulowano na sejmach: piotrkowskim z roku 1562/3 i warszawskim z r. 1563/4. Przed sej­mem piotrkowskim został zwołany sejmik zatorsko - oświęcimski w Oświęci­miu, na który król wysłał swego posła z przełożeniem, by dla omówienia i ułożenia stosunków do Polski wybrano posłów z zupełną mocą1). Dnia 10 grudnia 1562 r. zjawili sie przed królem JMcią w senacie trzej posłowie z księstw: Zygmunt Myszkowski, Jan Palczowski i Jan Górski, »żądając od szlachty onych krajów, aby jednako i spoinie onera regni nosili i spoinie z szlachtą koronną o nich radzili, zachowawszy wolno modum iudiciorum onych krajów starożytny«, oraz »prosząc, aby już byli jednego prawa«. Wa­runki połączenia zawarte były w poselstwie do króla, które jako instrukcyę widać otrzymali od oświęcimskiego sejmiku2). Zaraz jednak w senacie po­wstała kontrowersya; ze strony biskupów podniesiono pewne zarzuty. Dya­ryusz sejmu nie wiele nas informuje o przebiegu sprawy; zdaje sie, że główne narady toczyły się w senacie, a tych autor dyaryusza nie znał do­kładniej. Wiemy tylko tyle, iż w dwa dni później, 12 grudnia, w imieniu izby poselskiej oznajmia królowi w senacie Hieronim Filipowski, iż już po­dług rozkazania królewskiego panom posłom z oświęcimskiego i Zatorskiego księstwa miejsce między sobą namówili: »kiedykolwiek będą posłani między nas od W. K. M., tedy będą od nas przyjęci tak, jako bracia nasza, cno­tliwie«. Tyle dyaryusz. Merytoryczne załatwienie zwlokło sie aż do ukoń­czenia sejmu. Obrady izby zostały zamknięte 25 marca 1563 r., senat jeszcze w następnym dniu załatwiał sprawy. Tegoż dnia 26 marca wydał król przy­wilej, określony wkrótce później jako pierwszy przywilej wcielenia księstw oświęcimskiego i Zatorskiego do Korony. Porównanie »poselstwa« posłów od księstw z przywilejem wcielenia pozwala nam, mimo lakoniczności dyaryusza, określić dokładniej, jakich punktów tyczyły sie rokowania na sejmie. Spornych kwestyi nie było wiele, większość postulatów zatorsko - oświęcimskich została przyjęta bez zmiany istotnej, jedynie zmodyfikowano ujęcie przepisów w formę zewnętrzną. Wi­dzimy, iż pod tym względem akt wcielenia stoi wyżej od postulatów, ujmuje rzecz zgrabniej i stylizuje w sposób prawniczo doskonalszy. Za zgodą rady i izby poselskiej król wcielił na wieczne czasy księstwa »do ciała, jedności, w prawo i w tytuł Królestwa Polskiego« i przyłączył do 1) Mowa o tem w wstępie do aktu wcielenia z r. 1563. 2) Działynski, Źródłopisma do dziejów unii. cześć II, oddział I str. 28 — 30.

STANISŁAW KUTRZEBA województwa krakowskiego jako najbliższego. Dopuszczeni zostali mieszkańcy księstw »do praw, przywilejów, wolności, swobód« Korony, przy zachowaniu jednak »we wszystkich i każdych z osobna prawiech, przywilejach, liściech, swobodach i nadaniu, które im są nadane tak pospolicie wszystkim, jak ka­żdemu z nich z osobna« poprzednio od władców. Wyraźnie w dalszym ciągu postanawia przywilej, iż są wolni »od podatków i brzemion, które z staro­dawna w Śląsku zwykły być wyciągane i układane« (art. 10). Ale też obo­wiązani są naodwrót poddani tych księstw »wszystkie i każde z osobna Rzeczypospolitej Królestwa naszego brzemiona jednako z innemi królestwa i państw... obywatelmi znosić i podejmować« (art. 1). Rozwinięto ten przepis w dalszym ciągu przywileju (art. 10) określeniem, iż mają płacić kmiecie księstw pobór, gdy go sejm uchwali, na równi z Koroną, a szlachta pełnić służbę wojskową »wespołek ze wszystkiemi innemi Królestwa... poddanemi« w razie zwołania pospolitego ruszenia. Tak więc zyskały znaczenie dla tych księstw przywileje szlachty polskiej, w praktyce usuwając dawniejsze, nie­liczne zresztą, stanowiące ledwie cząstkę tego, co już szlachta polska miała. Przywilej normuje stosunek księstw do sejmu polskiego. W senacie już poprzednio zasiadał kasztelan oświęcimski; tej kwestyi zupełnie nie wspom­niano nawet w przywileju. Osobny sejmik oświęcimskozatorski oczywiście przestawał istnieć, a raczej zmieniał sie jego charakter. Jeśli dotąd ten sej­mik obok króla występował jako zebranie ogółu szlachty w sprawach waż­niejszych, to teraz zmienia on się na sejmik według ogólnego typu sejmików koronnych. Przywilej określał (art. 9), iż ma on być zwoływany razem z sej­mikami innych województw i ziemi przed sejmem koronnym, w Oświęcimiu lub Zatorze, dla wyboru jednego posła, którego król »słusznym na strawę opatrzeniem« opatrzy. Wybrany poseł zatorskooświęcimski ma się udawać na sejmik proszowski województwa krakowskiego, z posłami tego sejmiku na generał małopolski do Korczyna, i wreszcie na sejm walny. Jak z tego wy­nika, sejmik księstw powinien był poprzedzać co do czasu sejmik proszow­ski. To, że ziemie te, dawniej księstwa, dostają odrębny sejmik, a nie zo­stały włączone do sejmiku województwa krakowskiego, stanowi ślad dawnej ich odrębności. Drugi ślad tego widzimy w organizacyi sądownictwa, choć bowiem te ziemie tworzą odtąd powiaty województwa krakowskiego, to jednak w ustroju sądów zachowały wyjątkowe stanowisko. Kwestye, tyczące się sądów, naj­więcej miejsca zabrały w przywileju wcielenia. Miejsce sądów ławniczych ziemskich, osobnego dla księstwa Zatorskiego, osobnego dla oświęcimskiego, zajmują sądy: ziemskie, grodzki i podkomorski. Sprawę sądów ziemskich tak urządzono. Są dwa sądy ziemskie, w Zatorze i Oświęcimiu, sądzą dwa razy do roku, w Zatorze w piątek w suchedni wielkiego postu i w poniedziałek przed św. Michałem, w Oświęcimiu w poniedziałek po Trzech Królach

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 223 i w poniedziałek po św. Janie Chrzcicielu (art. 6). Rozumieć też zapewne tak to należy, że ziemianie zatorscy sądzeni być mogą tylko w Zatorze, oświę­cimscy tylko w Oświęcimiu. Sąd ziemski w Polsce składał sie z sędziego, podsędka, pisarza i asesorów. O asesorach milczy przywilej; za to reguluje kwestye, tyczące się sędziego i podsędka, w sposób dokładny, jedyny w Pol­sce (art. 5). Ma być więc jeden sędzia zatorski i jeden oświęcimski; pod­sędków nie ma, ale sędzia zatorski w Oświęcimiu »na miejscu podsędkowym siedzi«, a na odwrót sędzia oświęcimski jest »za podsędka« w Zatorze. Zapom­niano dodać odpowiedniego przepisu co do pisarza, czy miało być odrębnych dwóch pisarzy, czy jeden wspólny. Sędziów, podsędków i pisarzy w Polsce mianował król, a to z pośród czterech kandydatów, których wybierał na wakujące miejsce właściwy sejmik. Sejmiki takie nosiły nazwę elekcyjnych i zwoływał je z mocy swej władzy wojewoda. Tak ma być i tutaj. Wobec przyłączenia księstw do województwa krakowskiego sejmik taki miał zwoły­wać wojewoda, i to, jak przywilej zastrzegał, w czterech niedzielach — tylko niejasne, czy liczonych od chwili zawakowania której z tych godności, czy od chwili, gdy o tem będzie wojewodzie »obwieszczono«. Wojewodę, gdyby sejmiku nie mógł złożyć lub nie mógł być na nim, zastępował w wojewódz­twie krakowskiem następujący po nim w porządku godności wojewódzkich kasztelan wojnicki. Dla księstw zrobiono wyjątek; tu ma go zastępować ka­sztelan oświęcimski. Zresztą bieg wyboru miał być według zwyczaju, tj. kan­dydaci wybrani deferowani królowi, który jednego z nich potwierdzi (art. 4). Ale tu znowu luka. Przewidziany był tylko jeden sejmik oświęcimskozatorski jako przedsejmowy; elekcyjne musiałyby być jednak dwa ze względu, że osobnego sędziego miała posiadać zatorska, osobnego oświęcimska zie­mia; kwestya niejasna, gdzieby wybierano i jak pisarza. Jak zobaczymy, te wątpliwości w praktyce nie miały znaczenia. Zastrzeżono też, iź z powodu starości mogą urzędnicy sądów ziemskich » puścić urzędy«; mają też oni być osiedli w księstwach. Sąd i urząd grodzki jeden miał być tylko dla obu księstw — a to w Oświęcimiu. I do urzędników tego sądu odnosi się obowiązek osia­dłości. O sądzie podkomorskim brak wzmianki; dorozumiewać sie można, iż podkomorzy krakowski rozciągał swoją władzę i na te ziemie. Organizacya sądów została więc przeprowadzona na modłę polską. Łą­czyć się to oczywiście musiało z wprowadzeniem całego prawa sądowego polskiego: »i także tymże prawem i postępki prawnemi, któremi szlachta królestwa naszego sądzi, napotym mają być sądzeni na wieczne czasy« (art. 2); odstąpiły więc te ziemie od swego odrębnego prawa sądowego. Dwie tu kwestye trzeba było rozstrzygnąć: 1) co zrobić z tymi, którzy już poprze­dnio wyjęci byli z pod prawa śląskiego i poddani prawu polskiemu a jurys­dykcyi sądów województwa krakowskiego, oraz 2) od jakiej chwili prawo nowe wchodzi w życie, do których stosuje sie spraw-. Pierwszą kwestyę za-

STANISŁAW KUTRZEBA łatwiono tak, iż wszyscy wyjęci z pod prawa śląskiego wracają teraz pod jurysdykcyę sądów księstw; było to zresztą zwykle wyraźnie przewidywane w nadaniach prawa polskiego. Co do drugiej kwestyi, to sprawy, które na sądy były już wwiedzione, miały być »skazane« »tymże prawem, którym są poczęte sądzić«. (art 7). Wreszcie zawarł przywilej przepis, że »dekrety, zapisy, rezygnacye, pro­testacye, prawne postępki, pozwy i wszystkie kontrowersye, sprawy i te rze­czy, które są w księgi wwiedzione, polskim językiem w akta tak ziemskie, jako grodzkie, napotym mają być wpisowane i wwodzone«. A więc język cze­ski ustępował miejsca odrazu polskiemu, właściwemu językowi tych księstw, które pod wpływem stosunku do Czech jako język urzędowy, specyalnie są­dowy, przyjęły język czeski. Tak przedstawiają się przepisy pierwszego przywileju wcielenia. Jeśli porównamy przywilej z » poselstwem « posłów zatorskooświęcimskich na sejm piotrkowski 1562/3, możemy bez trudu stwierdzić, iż przywilej oparł sie na poselstwie, przejął je w przeważnej mierze. Nie ma ani jednego przepisu w przywileju, któryby nie był podany jako postulat w »poselstwie«. Ale są pewne zmiany — oraz opuszczenia niektórych postulatów. Wskazują one na kwestye sporne. Urzędnicy sądów ziemskich i grodzkiego mają być według postulatów osiadli i indigenae. Ten drugi warunek odrzucono — rzecz zrozumiała, bo po wcieleniu ziemi nie mogło być mowy o indygenacie odrębnym księstw. Ter­miny odbywania sądów nieco inaczej były proponowane w poselstwie, nie dość też ściśle. Gród proponowano jeden: w Oświęcimiu lub Zatorze, we­dług woli króla; ten wybrał Oświęcim. Tyle zmian. Opuszczenia zaś takie. Żądali ziemianie księstwa wolności od ceł wodnych, którą już mieli. Odpo­wiedniego postanowienia brak w przywileju, ale ta wolność, i to w szerszych granicach, bo całej Polski, była im zagwarantowaną przez rozciągnięcie na nich wolności polskiej szlachty. Była prośba: »listy rękojemskie... aby w mocności zachowane były bez wszelkiego na urząd wkładania, jedno mocą li­stów swoich sprawiedliwości dochodzić«. Czemu ten postulat pominięto, nie wiemy. Prosili też, iż jest statutów koronnych wielki niedostatek, aby to J. K. M. opatrzyć raczył, a jeśliby i polskim językiem być mógł, J. K. M. prosimy; oczywiście była to prośba, której niepodobna było załatwić szybko, a w każdym razie na zajmowanie sie nią nie było miejsca w przywileju wcielenia. Załatwiono ją jednak na tymże sejmie przez przyrzeczenie króla, iż na następnym sejmie wybierze komisye, która zająć sie ma ułożeniem zbioru prawa po polsku, czy też może tylko tłomaczeniem praw na polskie — tekst konstytucyi1) niejasny. Najważniejszy jednak ustęp, który w przywileju nie ma odpowiednika, zawiera żądanie, >aby IchMci panowie duchowni nad 1) Vol. leg. I, 623.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 225 nami żadnej jurydykcyej nie mieli prawy swemi duchownemi albo rzymskiemi, bo to nigdy nie bywało i byłaby nam rzecz obciążliwa dwojga się prawa uczyć, a snać i wiele panów mieć, ale aby oni nam i my im prawi bywali a prawem jednem koronnem abychmy się sobie usprawiedliwiali«. Przeciw temu wystąpili z opozycyą zaraz w senacie biskupi i »tego pozwolić nie chcieli, aby jurysdykcyej swej nad nimi mieć nie mieli« 1) Nie pomie­szczono wprawdzie odpowiedniego w przywileju artykułu, ale na to zwrócić należy uwagę, że konstytucye tego sejmu jurysdykcyę duchowną znacznie ograniczyły, odejmując jej egzekutywę ze strony starostów.2) Przywilej piotrkowski z 26 marca 1563 r. nie załatwił jednak ostatecznie jeszcze kwestyi wcielenia. Może być, iż odrazu wprowadzono przepisy o pra­wach i ciężarach księstw, wiemy, że jeszcze w r. 1563 — przed sejmem war­szawskim — zebrał się sejmik księstw. Reorganizacyi sądownictwa nie przepro­wadzono; natknięto się widać na niejasności w przepisach, na które już zwró­ciłem uwagę, zauważono i inne braki w przywileju. Sprawa przyszła znowu na sejm warszawski 1563/4 r. Rozpoczął się sejm 21 listopada 1563 r., ale jakoś poseł zatorskooświę-cimski sie nie zjawił. 11 grudnia mówi podkanclerzy: »jest wiadomość, że z księstwa oświęcimskiego i Zatorskiego posła obrano i do województwa kra­kowskiego przyłączono, jeno nie wiem, czemu go tak długo nie masz« ? 3). Do­piero 5 stycznia »J. K. M. raczył między posły przysłać pana Jana Palczowskiego, sędziego Zatorskiego, posła oświęcimskiego i Zatorskiego księstwa, aby już jako te księstwa zdawna ze wszystkiem są inkorporowane i uniowane z Koroną, tak też w radzie i między posły koronnymi zawsze te osoby do spolnej rady miesca miały; którego posłowie koronni wdzięcznie przyjęli i miesce jemu podle krakowskiego wojewodztwa na czasy wieczne dali, a to z tej przyczyny, że też one księstwa są w krakowskie wojewodztwo przyłą­czone«. Izba też dziękuje królowi »za tę pieczą, że sie miłościwie starać ra­czy, aby tak te, jako i insze części państw Korony Polskiej, do jedności praw, rady et onerum przyszły« 4). Obrady nad poprawą przywileju wcielenia przyszły na porządek dzienny dopiero 25 lutego 1564 r.5;. Zdaje sie bez żadnego sprzeciwiania sie zgo­dzono sie na to, że »zasię poprawili i przyczyniali sobie nieco około tychże praw swoich«. Nie czekając końca sejmu, pod datą tegoż 25 lutego 1564 r. wy­dał król przywilej dla księstw, noszący później nazwę wtórego przywileju po­prawy, wcielenia i zjednoczenia księstw oświęcimskiego i Zatorskiego. Poprawy takie były punkty. Szlachta księstw zastrzegła poprzednio dla siebie urzędy l) Źródłopisma j. w. str. 20. 2) Vol. leg. I, 621 (art. 50). 3) Źródłopisma j. w. str. 233. 4) Tamże str. 268. 5) Tamże str. 385. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX 3. 15

STANISŁAW KUTRZEBA ziemskie i grodzkie, dla osiadłych ziemian; teraz uzyskała wyraźne stwierdze­nie, że może ona piastować dostojeństwa i urzędy wszelkie we wszystkiem województwie krakowskiem. Godności wojewódzkie mają moc także i w tych ziemiach, jednak podkomorzy krakowski ma mieć dla tych ziemi osobnego komornika. Jestto jedyny przepis w prawie polskiem, który nakazuje mieć podkomorzemu komornika dla pewnego terytoryum; z zasady było to tylko jego prawem, jak również i oznaczanie granic terytoryalnych władzy takiegoż komornika. Zyskują te ziemie jednego urzędnika, wojskiego w Oświęcimiu, który pozostaje »na miejscu starościnem« w razie pospolitego ruszenia, od­bywanego przez ziemian pod chorągwią krakowską. W zwoływaniu sejmiku elekcyjnego może zastępować wojewodę krakowskiego nie tylko kasztelan, ale i starosta oświęcimskozatorski. Jestto znowu jedyny wypadek, znany prawu polskiemu, by wojewodę, a więc urzędnika ziemskiego, mógł zastępować starosta. Są to nowości, dodatki. Dwie wracają kwestye, które już poprzednio załatwiono: kwestya sądów i egzekucyi listów rękojemskich bez udziału sądu. Trudności, jakie powstaly z nieostrożnego wystylizowania ustępu o sądach ziemskich, załatwiono w ten sposób, iż już nie dwa, ale jeden utworzono sąd ziemski na oba księstwa, w Zatorze, który się miał zbierać tylko raz na rok w piątek w czasie suchedni. Tak więc wybierano jednego sędziego, podsędka i pisarza, zwanych Zatorskimi, jeden też także elekcyjny bywał sejmik dla obu ziemi. Co zaś do egzekucyi listów rękojemskich, król tym razem przystał na żądania ziemian oświęcimskozatorskich. Po wydaniu tego przywileju nic już nie stało na przeszkodzie dokoń­czeniu inkorporacyi księstw. Dnia 11 kwietnia 1564 r. rozpoczął swoje czyn­ności gród oświęcimski, już na polską modłę, a kiedy sejmik wybrał kandy­datów na godności sędziego, podsędka i pisarza ziemskiego i król dokonał nominacyi, zebrał sie 14 czerwca 1565 r. pierwszy sąd ziemski w Zatorze1). Księstwa zatorskie i oświęcimtkie zatraciły przez te akty z lat 1563 i 1564 swoją odrębność państwową, którą dotąd zachowały, miejsce unii oso­bistej, która je łączyła z koroną, zajęła inkorporacya, stały sie częścią tylko Korony; poddane jej prawom, straciły swoje osobne prawa, z wyjątkiem tych, które im w przywilejach wcielenia zostały zastrzeżone. Aż do wcielenia w r. 1563 do Korony księstwa te, stanowiąc odrębne państewka, złączone z Polską tylko osobą wspólnego panującego, więc unią personalną, odrębne miały całe życie prawne. Wydawnictwo niniejsze obej- 1) Kutrzeba. Zbiór aktów do historyi ustroju sądów prawa polskiego i kancelaryi sadowych województwa krakowskiego z wieku XVI—XVIII, Archiwum Komisyi prawniczej t. VIII cz. 2, nr. 47 i 48.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 227 muje właśnie te prawa i przywileje, które w zakresie granic obu księstw obo­wiązywały aż do lat przełomowych: 1563 i 1564. Kilka grup źródeł tego prawa odróżnić tu należy. I. Przywileje ziemskie. Przywilejów tych był cały szereg; wyda­wali je i książęta zatorscy i oświęcimscy, i królowie polscy w charakterze książąt tych dwóch dzielnic. Pierwszy z zachowanych nosi datę roku 1454 (nr. 1); prawdopodobnie wcześniejszych nie było. Jakkolwiek bowiem w przy­wileju dla ziemi oświęcimskiej z r. 1454 i przywileju dla ziemi Zatorskiej z r. 1456 (nr. 2) są wzmianki o przywilejach poprzednich książąt, to jednak prawdopodobnie chodziło o przywileje specyalne, dla poszczególnych ziemian wydawane, nie o ziemskie, t. j. ogólne dla całej szlachty jednego czy dru­giego księstwa. Aż do początków XVI stulecia przywileje ziemskie wydawane są osobno dla każdego z księstw; dla oświęcimskiego jest ich trzy: z r. 1454 Kazimierza Jagiellończyka (nr. 1), tegoż króla z r. 1467 (nr. 4) i króla Ale­ksandra z r. 1502 (nr. 7), dla księstwa Zatorskiego cztery: Kazimierza Jagiel­lończyka z r. 1456 (nr. 2), książąt Zatorskich z r. 1476 (nr. 5) i dwa króla Zygmunta I z łat 1507 i 1508 (nr. 8 i 9). Przywilej oświęcimski z r. 1467 zaświadcza, że ziemianie oświęcimscy dobrowolnie zgodzili się na danie po­mocy staroście przy naprawie zamku, że więc ten fakt nie będzie służył za precedens na przyszłość. Jestto zatem kaucya. Inne przywileje zawierają ogólne zatwierdzenie praw i swobód ziemian oświęcimskich i Zatorskich; jedynie przy­wilej zatorski z r. 1456 łączy to z zatwierdzeniem praw księcia Zatorskiego Wacława. Póz niejsze przywileje są już wydawane wspólnie dla obu księstw, które od r. 1513 są traktowane jakby jedna całość. Są to przywileje: Zygmunta I z r. 1532 (nr. 17), tyczący sie praw szlachty do używania rzek, lasów i gór, tegoż z r. 1539 (nr. 20) co do prawa kupowania soli w żupach krakowskich, tegoż z r. 1540 (nr. 21), najobszerniejszy, zawierający 6 artyku­łów, wreszcie Zygmunta Augusta z r. 1550 (nr. 26), który zatwierdza i transsumuje wszystkie poprzednie przywileje z wyjątkiem przywileju z r. 1539 i dodaje 4 nowe artykuły. Oryginałów tych przywilejów nie znamy; z inwentarzy archiwum ko­ronnego to stwierdzić możemy 1), iż te przywileje nie były w niem przecho­wywane. Stwierdza to także inwentarz przywilejów i ksiąg ziemskich Zator­skich, spisany przez rewizorów po śmierci pisarza ziemskiego Zatorskiego Krzysztofa Palczowskiego 16 grudnia 1627 r., wyliczający przywileje z lat 1454, 1456, 1467, 1476. 1502, 1508, 1532, 1540 i 1550 2). Więc później w sądzie ziemskim zatorskim przechowywały sie te przywileje; do tego sądu 1) Ob. wydany przez Rykaczewskiego Inventarium arcis Cracoviensis, str. 228—234, 2) Kutrzeba, Zbiór aktów do historyi ustroju sądów prawa polskiego i kancelaryi sądowych województwa krakowskiego z wieku XVI —XVIII. Archiwum Komisyi prawniczej, t. VIII cz. 2, nr. 142, pod liczbami 2—7, 9—11. 15*

STANISŁAW KUTRZEBA zapewne dostały się one z poprzednich sądów ziemskich ławniczych oświę-cimskiego i Zatorskiego; brak było zatem w r. 1627 tylko dwóch przywile­jów-: z r. 1507 i 1539. Dziś tych oryginałów nie ma w archiwum krajowem aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie, gdzie się przechowują obecnie księgi, należące dawniej do archiwum sądu ziemskiego Zatorskiego, w którem więc i te przywileje być powinny. Znamy te akta za to z odpisów. Z wyjąt­kiem przywilejów z r. 1507 i 1539 wszystkie one znajdują się podane w rę­kopisie archiwum ks. Czartoryskich nr. 1427, którego pisarz, jak to jeszcze niżej powiem, korzystał z archiwum sądów ziemskich ławniczych Oświęcimia i Zatora. Nadto przywileje z lat 1502, 1507, 1508, 1532, 1539 i 1540 znaj­dują się w odpisach w księgach Metryki koronnej w Warszawie, a przywilej z r. 1539 w oblacie w księgach grodzkich oświęcimskich t. 69 i 237. — Wreszcie rękopis biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie nr. 1174 podaje prze-, kład przywilejów z r. 1532 i 1540 na język czeski. II. Statuty. Tą nazwą można oznaczyć trzy akty Zygmunta I z lat 1532 (nr. 18), 1542 (nr. 22) i 1544 (nr. 24). Pierwszy, obszerny, zawierający artykułów. 14, tyczy różnych kwestyi, głównie z zakresu prawa sądowego, drugi robocizny chłopów, trzeci zastępstwa tymczasowego starosty, ma więc chwilowe tylko znaczenie. Pierwszy z tych aktów był przechowywany później w archiwum sądu ziemskiego Zatorskiego 1). Oryginał dziś nie jest znany, tak, jak nie znamy oryginałów i dwóch innych aktów. Wszystkie trzy znajdują się w odpisach metryki koronnej, pierwszy także w rękopisie archiwum XX. Czartoryskiej nr. 1427. Rękopis biblioteki Jagiellońskiej nr. 1174 podaje przekład czeski statutu z r. 1532. III. Lauda i zarządzenia starosty. Sądy ziemskie ławnicze oświę­cimski i zatorski uchwalały niejednokrotnie lauda, które obowiązywały w obrę­bie każdego z tych księstw, zależnie od tego, który sąd je wydał. Tyczą się te lauda kwestyi obecności na sądach, opłat sądowych, obowiązku woźnych i t. d., ale także kwestyi z prawa publicznego, jak roty przysięgi na wierność, obowiązków włościan, a wreszcie i prawa sądowego, np. opieki. W bliskim związku z laudami zostaje zarządzenie starosty, tylko jedno znane, tyczące się godzin zbierania sie sądu. Laudów oświęcimskich znamy siedm z lat: 1460 (nr. 3), 1499 (nr. 6), 1523 (nr. 13), 1530 (nr. 15), 1531 (nr. 16), 1536 (nr. 19) i 1551 (nr. 30), Zatorskich trzy z lat 1508 (nr. 10), 1514 (nr. 12) i 1551 (nr. 29); jedyne znane rozporządzenie starosty Zatorskiego pochodzi z r. 1524 (nr. 14). Wpisywano te lauda do ksiąg odnośnego sądu; nie możemy jednak stwierdzić, czy wszystkie. Lauda oświęcimskie znajdują się w księdze sądu ławniczego oświęcimskiego z łat 1440—1557, dziś oznaczanej — błędnie — 1) Kutrzeba j. w. nr. 142, pod 1. 8.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 229 sygnaturą Terr. Zator. 13, lauda Zatorskie z lat 1508 i 1514, oraz rozporzą­dzenie starosty Zatorskiego z r. 1524, w księdze sądu ławniczego Zatorskiego z lat 1490 —1527, dziś oznaczanej sygnaturą Terr. Zator. 14. Przechowywane są te księgi w archiwum krajowem w Krakowie 1). Językiem urzędowym sądów ławniczych ziemskich oświęcimskiego i zatorskiego był język czeski. W tym też języku spisane zostały lauda, jak i zarządzenie starosty z r. 1524, z wyjątkiem laudum oświęcimskiego z r. 1460, do którego spisania użyto łaciny. Lecz język czeski po wcieleniu do Korony księstw zo­stał zastąpiony przez język polski i rychło stał sie szlachcie niezrozumiały; że zaś nieraz trzeba było sięgać i do dawnych aktów, więc sejmik zatorski z 7 czerwca 1638 r., korzystając z konstytucyi z tegoż roku, pozwalającej woje­wództwu krakowskiemu na przepisanie dawnych ksiąg, uprosił pisarza ziem­skiego Zatorskiego, Jana Pisarzowskiego, by — za dość znaczną opłatą — księgi te przepisał i przetłomaczył, poczem robotę jego mieli jeszcze skory­gować komisarze, wybrani przez sejmik: Hieronim Przerębski i Gabryel Palczowski. Pisarzowski roboty dokonał; tłomaczenie ksiąg oświęcimskich i Za­torskich z przed r. 1563 2) obejmuje jedną księgę, dziś oznaczaną jako Terr. Zator. t. 12 3). W ten sposób zostały przetłomaczone i lauda oświęcimskie i zatorskie, oraz rozporządzenie starosty z r. 1524, z wyjątkiem pierwszego laudum, łacińskiego, z r. 1460. Nadto znamy wyłącznie z tej księgi jedno laudum zatorskie z r. 1551 (nr. 29), którego tekst oryginalny nie istnieje, a je­dynie to tłomaczenie. Te lauda wraz z zarządzeniem starosty z r. 1524 wydał Ferdynand Bostel w dodatkach do rozprawy p. t. Sądownictwo ziemskie oświęcimskie i Za­torskie od r. 1440—1565 (Przewodnik naukowy i literacki t. 16, r. 1888, str. 1100 — 1108). Podał teksty oryginalne laudów, a laudum z r. 1551 w tłomaczeniu, jakie zawiera księga Terr. Zator. t. 12. Tu te lauda dla całości przedrukowuję; oczywiście skollacyonowałem je na nowoz tekstami, przy­czem mogłem poprawić kilka drobnych omyłek. Ale podaję równolegle także i tłómaczenie urzędowe laudów z r. 1638, które Bostel pominął. IV. Nadania prawa polskiego. Przechodzenie z pod prawa ślą­skiego pod prawo polskie dokonywało sie w formie indywidualnych przywi­lejów. Takich aktów udało mi się odszukać 14 z lat 1545 —1561 (nr. 25, 27, 28, 31—41). Dziesięć z nich pochodzi z ksiąg metryki koronnej, jeden z księgi grodzkiej krakowskiej, 3 z księgi Zatorskiej, oznaczonej obecnie jako Terr. Zator. t. I. Wobec tego. że formuły tych aktów są sobie bardzo bliskie, a nie­raz zupełnie identyczne — w szczególności typowym był akt dla Floryana 1) Kutrzeba, Katalog krajowego archiwum aktów grodzkich i ziemskich w Krakowie (Teka Grona konserwatorów Galicyi Zachodniej t. III ) str. 219. 2) Tamże str. 89. 3) Tamże str. 89 i 219.

STANISŁAW KUTRZEBA Zebrzydowskiego z r. 1550 (nr. 27), na wzór którego układano inne (nr. 28, 32, 36) — podaję część tych aktów w regestrach tylko, zaznaczając, z for­mułą jakiego, w całości podanego, aktu są zgodne. Jeden z tych aktów był już poprzednio drukowany w Zbiorze dyplomatów klasztoru mogilskiego nr. 168. V. Akty wcielenia księstw Zatorskiego i oświęcimskiego do Korony z lat 1563 i 1564. Oryginały tych aktów (nr. 42 i 43) były przechowywane w archiwum sądu ziemskiego Zatorskiego, jak zaświadcza wzmiankowany już wyżej inwentarz archiwum tego sądu z r. 1627 1). Orygi­ nały obecnie nie są znane. Tekst pierwotny zachowały nam obiaty tychże aktów w księgach ziemskiej Zatorskiej Terr. Zator. t. 1 i grodzkiej oświęcim­ skiej Castr. Osv. t. 45. Językiem oryginałów był język łaciński. W tymże ję­ zyku podaje przywilej z r. 1563 wydanie konstytucyi z lat 1562, 1563 i 1565,. drukowane u Szarfenberga w r. 1565, przywilej zaś z r. 1564 wydanie kon­ stytucyi z r. 1564 i wydanie, poprzednio podane, z r. 1565. Herburt w wydaniu swoich statutów z r. 1570 podał oba te przywileje, ale w tłomaczeniu polskiem, nadto pomylił datę drugiego, podając jako dzień jego wydania 20 lutego 1564 r. zamiast 25 lutego. Z Herburta przeszły te teksty do wydania z r. 1579 i wydań następnych »Konstytucyi i przywilejów na wal­nych seymiech koronnych od r. 1550« (nie podaje tych przywilejów wydanie z r. 1569), a następnie do kompendyów Sarnickiego i Januszowskiego, wre­szcie do Voiuminów legum, które nie tylko że zamiast tekstu autentycznego łacińskiego podały tłómaczenie herburtowskie, z błędną też datą drugiego przywileju, ale nadto przy przywileju pierwszym umieściły mylną datę 1564 r. VI. Prawo ziemskie śląskie. Na Śląsku obowiązuje pierwotnie prawo sądowe polskie. Powoli ustępuje ono jednak prawu niemieckiemu, a ta nie tylko po wsiach i po miastach, lecz także odnośnie do warstwy rycer­ skiej. Kiedy i jak to sie stało, nauka jeszcze nie wykazała. Jakie to prawo? W końcu wieku XVIII powstał ciekawy spór między dwoma uczonymi,. Bomem i Klosem. Borne ogłosił w »Diplomatische Beitrage zur Untersuchung der Schlesischen Rechte und Geschichte« pomnik, który określił jako śląskie prawo ziemskie (Schlesisches Landrecht). Klose zaś, odmawiając temu pomni­kowi znaczenia, jakie przypisywał mu Bóme, nazwą śląskiego prawa ziem­skiego określił inny zabytek prawny, o którym podał wiadomość, nie ogła­szając go drukiem. Nie będę tu wchodził bliżej w dalszy przebieg tego nau­kowego sporu, w którym wzięli udział i inni uczeni. Przedstawia go szczegó­łowo Ernest Teodor Gaupp w wstępnych rozdziałach dzieła: »Das Schlesische Landrecht oder eigentlich Landrecht des Fiirstenthums Breslau von 1356 an sich und in seinem Verhaltnisse zum Sachsenspiegel dargestellt«, Lipsk 1828 r. Gaupp w tej pracy rozstrzygnął kwestyę definitywnie. Pomnik, ogłoszony przez Bornego, nie ma nic z Śląskiem wspólnego. Do nazwy śląskiego 1) Kutrzeba, Zbiór aktów, nr. 142, ob. przywileje pod 1. 12 i 13.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 231 prawa ziemskiego może sobie ros cić prawo tylko ten pomnik, o którym podał wiadomość Klose. Nie Jestto oryginalny pomnik prawa, na Śląsku powstały, ale przeróbka zwierciadła saskiego. Komisya, składająca się z trzech rajców wro­cławskich i trzech rycerzy księstwa wrocławskiego, wybrana w r. 1356 na podstawie przywileju króla czeskiego Jana, danego w r. 1346 Wrocławiowi, przejrzała zwierciadło saskie, pozmieniała niektóre słowa i ustępy, wreszcie dodała 13 nowych artykułów na końcu. Gaupp dokładnie przechodzi, jakie są te odmiany i nowości, które zostały tu wprowadzone. Pracą do zrobienia jeszcze byłoby zestawienie tych przepisów z ówczesnem prawem polskiem i wykazanie, czy i o ile ono na te modyfikacye wpłynęło. Moc obowiązującą to poprawione zwierciadło saskie mogło mieć tylko dla Wrocławia i księstwa wrocławskiego. Jest jednak rzeczą bardzo możliwą, że drogą praktyki recypowano zasady, tu zawarte, i w innych częściach Ślą­ska. To chcę zaznaczyć jedynie, nie wdając się zresztą bliżej w rozpatrzenie tej kwestyi w stosunku do księstw Zatora i Oświęcimia. Możliwą rzeczą, że recepcya i do tych księstw doszła; udowodnićby to mogła praca, oparta na księgach sądowych Zatorskich i oświęcimskich, porównywająca praktykę z tam wyrażonymi przepisami. Przy takiej pracy trzebaby uwzględnić i osobny landfryd cieszyński, dotąd drukiem nie ogłoszony. VII. Landfryd śląski z r. 1512. W statucie z r. 1532 dwa razy (w art. 1 i 9), a w laudum z r. 1551 raz, powołany jest jakiś landfryd, zre­sztą bez bliższego określenia, jaki to landfryd. Widoczna, iż był jeden, wi­doczna, iż conajmniej jeszcze w r. 1551 znano go i uważano za obowiązu­jący; widoczna też, iż drugiego me było. W dwóch tekstach czeskich udało mi sie ten pokój ziemski odnaleść (nr. 11), w metryce koronnej i w rękop. bi­blioteki XX. Czartoryskich nr. 1427. Landfryd nosi datę 16 listopada 1512 r., został ogłoszony w Wrocławiu na sejmie za zgodą królów Władysława i Lu­dwika. O tem nas poucza wstęp landfrydu, po którym idzie 19 obszernych artykułów. Na związek z księstwami oświęcimskiem i zatorskiem wskazuje już fakt, iż znajduje sie on w rek. biblioteki XX. Czartoryskich nr. 1427; jeszcze silniej dowodzi tego ta okoliczność, że w tym łandfrydzie dadzą sie odszukać te artykuły (2, 10 i 17),. na które się powołują statut oświęcimskozatorski z r. 1532 i laudum z r. 1551. Jestto więc ten właśnie landfryd, który pod tą nazwą był w tych księstwach znany za czasów Zygmunta I i Zygmunta Au­gusta. Wpisanie go do ksiąg metryki wskazuje na jego wagę. Mamy tu z cie­kawym objawem do czynienia, że księstwa te, oderwane od reszty Śląska, Koronie poddane, przecież uważają, iź o ile chodzi o prawo sądowe, tworzą jedną całość z Śląskiem, i że z tem godzi sie władza tychże księstw. Czy język czeski — to język oryginalnej uchwały? Już różnice znaczne stylistyczne obu tekstów przemawiają przeciw temu, choć zresztą widać, że nie mamy tu do czynienia z dwoma odrebnemi tłomaczeniami. Oczywiście, że dalsze poszukiwania trzeba było skierować do Wrocławia. Podjął sie tej pracy

232 STANISŁAW KUTRZEBA dla tego wydawnictwa prof. Stanisław Krzyżanowski, który włas nie do Wro­cławia dla swoich studyów jechał, a przy uprzejmej pomocy dyrektorów ar­chiwum miejskiego i archiwum państwowego, Dra Wendta i Dra Meinardusa, udało mu się odszukać akty, które się z sprawą wydania tego landfrydu wiążą. Znalazły się następujące akty: 1) Odpis landfrydu z 16 listopada 1512 r. w rękopisie archiwum miej­skiego w Wrocławiu Hs O. 144, 1. Jestto księga folio, licząca kart 310 (prócz 20 kart, na początku dodanych, zawierających indeks), oprawna w skórę białą z wyciskami. Księga ta określa się sama jako: Definitionum primus 1510. Na k. 1—3 wypisane: Vereinigung der Ko. Stette, z r. 1510, na k. 4—4V: Der Handtwerker vnd ires Gesindes halben, z r. 1511, na k. 5 zaś zapiska taka: Disz Buch von Hanndelung und Beszlusz der Herrn Fursten vnd Stende inn Slesien, ouch von sńnderiichen Furhandełung czwischen diszer Stadt Breszlau vnd den Fursten ader Herrn, Ritterschaft adder Stetten inn Slesian ist angehoben am Jar Cristi MDXIIImo. Właściwie więc od tej strony księgę rozpo­częto pisać. Zaraz po tej zapisce idzie druga, opisująca zjazd wrocławski z li­stopada r. 1512. Brzmi ona tak: Vff Martini wart eyn Furstentag zcu Breszław gehalden ausz sunderlichen Furordenung der K. M. czu Hungern, Beheim etc, dy ouch ir Rathe daczu sandte, namlich den Herrn Spettel vff Nachut und Dr. Protzky K. M. secretarius, und sulden alle Fursten inn aygener Person uff dissen Furstentag kommen seyn, aber kwam nymandt, dann der Herr Bischoff, Herczoge Frid­rich und Herczoge Georg, Gebriider czu Legnitz, Brigk etc, und der andern Fursten Rathe, und trugen dy koniglichen Rathe an der K. M. Begir vnd Befehl vnd Wasz, dasz man einen Landtfrid begreiffen vnd beszlysszen sald, danoch vff Nicolai gen Glacz inn fuller Macht schicken, aldo dy behmischen vnd mehrischen Herrn, ouch dy ausz Lauszat vnd inn Sechs Stetten als ire Botschaft habin vnd sich umb gemeynen Landfrid furtragen vnd furaynigen. Daczu wurden furordent der Herr Bischoff vnd Herczoge Kaszimir, ouch dy von Breszlaw, vide in libro legationum. Der landfrid fulget hynach. Danoch begerten sie eine Stewr der K. M. zcu geben von einem Scheffel Malcz 1 weisszen Gr. zcu Abeloszung der k. Renten inn Slesian. Po tem objaśnieniu historycznem idzie tekst landfrydu na k. 5V—11. Na kartach zaś 11 i 11v wypisano początek i koniec zatwierdzenia landfrydu (opuszczając już tekst landfrydu), wydanego przez króla Władysława w Bu­dzie 6 lutego 1513 r. 2) Druga kopia landfrydu znajduje sie w rękopisie z XVI w. w archiwum państwowem w Wrocławiu D 377e na k. 185 i n. (Rep. 135). 3) Oryginał zatwierdzenia królewskiego z 6 lutego 1513 r. przechowuje się w archiwum miejskiem wrocławskiem pod sygnaturą Priv. 15. Oryginał ten opatrzony jest 16 pieczęciami. Kilka kopii tego aktu znajduje sie w rękopisach

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 233 archiwum państwowego, mianowicie: a) D 23 k. .5 i n. (Rep. 135), b) F. Oels nr. 582 (Rep. 132) i c) F. Oels III 25a . 70 i n. (Rep. 33). Nadto w temże archiwum przechowuje się w oryginale Vidimus rady wrocławskiej tego aktu króla Władysława, noszący datę 3 sierpnia 1604 r. (F. Oels nr. 1013, Rep. 132). Za podstawę wydania biorę tekst 1, a podaję odmianki z tekstu 2, oraz z zatwierdzenia Władysława. Słów kilka jednak koniecznych tu dla wyjaśnie­nia sposobu wydania. Landfryd wpisano w liber definitionum w tej widocznie redakcyi, w jakiej został uchwalony w listopadzie 1512 r. Król Władysław jednak, zatwierdzając landfryd, zmienił w niektórych miejscach tekst. Tekst rękopisu libri definitionum wykazuje liczne poprawki, uzupełnienia i kreśle­nia; jeśli się je porówna z zatwierdzeniem, łatwo wskazać ich pochodzenie. Odpowiadają one tekstowi zatwierdzenia; widocznie tak więc powstały, iż skollacyonowano tekst pierwotny z tekstem potwierdzonym, jako prawnie obo­wiązującym, i do tego go dostosowano. Ponieważ zadaniem tego wydawnictwa jest ogłoszenie praw, które obowiązywały, więc za podstawę wydania wzią­łem tekst libri definitionum, ale już z poprawkami, zaś w przypiskach podaję lekcye pierwotne tego tekstu. Z księgi tej, jak i z oryginału zatwierdzenia królewskiego mogłem ko­rzystać na miejscu, dzięki uprzejmości dyrektora archiwum Dra Wendta, który do Krakowa nadesłał tak rękopis, jak i dokument. Zaś dyrekcya ar­chiwum państwowego w Wrocławiu przeprowadziła na moją prośbę poszuki­wania za tekstami landfrydu oraz skollacyonowanie tekstu z tekstem, poda­nym pod 2. Serdeczne podziękowanie składam za to obu Szan. Dyrektorom archiwów wrocławskich, Drowi Wendtowi i Drowi Meinardusowi, jak również Prof. Stanisławowi Krzyżanowskiemu za tak uprzejmą pomoc w poszukiwaniach. VIII. Instrukcya królewska z r. 1543. Omówiłem te grupy aktów, które tworzą zawartość niniejszego wydawnictwa. Dołączam nadto jeden akt innego rodzaju — mianowicie instrukcyę królewską na sejmik księstwa Za­torskiego i oświęcimskiego. Jakkolwiek ściśle nie wchodzi ona w zakres wydawnictwa, lecz tak sie łączy treścią z kwestyami, o których tu mowa, że uważałem za rzecz właściwą podać ją tu, nie czekając innej sposobności do jej ogłoszenia. Tekst jej znamy tylko z metryki koronnej. * * * Pozostaje powiedzieć jeszcze słów kilka o źródłach, z których te akty czerpano, i scharakteryzować je, oraz określić ich wzajemny stosunek. Wspomi­nałem zresztą już o tem niejednokrotnie, skąd teksty są wzięte; pomijam zu­pełnie teksty landfrydu z r. 1512, zaczerpnięte z wrocławskich archiwów, bo o tem dość już powiedziałem. Inne akty zaczerpnąłem: 1) z metryki koronnej,

STANISŁAW KUTRZEBA 2) z ksiąg ziemskich ławniczych Zatorskich i oświęcimskich, ziemskich Zatorskich i grodzkich oświęcimskich, 3) z rękopisu Czart. nr. 1427, i 4) z rękopisu biblioteki Jagiellońskiej nr. 1174. Co się tyczy laudów, to już wyżej podane uwagi również wystarczą. Co­do przywilejów i statutów, to teksty, znajdujące się w księgach sądowych i w ręk. Czart. nr. 1427, są kopiami oryginałów. Co się tyczy tekstów tychże aktów, znajdujących się w metryce, to mogą być one minutami, wzgl. również kopiami; nie jest zbadaną pod tym względem metryka i nie jest określony charakter wpisów, jakie ją tworzą. Sądzę, że są to kopie. Wpisy do me­tryki mają tę wyższość w stosunku do innych tekstów, że można być pe­wniejszym wierności tekstu, oraz że są współczesne. Za to ustępują one pod pewnymi względami innym tekstom. W metrykę wpisywano akty w formie skróconej; mniejsza o to, że tytuł wystawcy skracano, ale skrócenia są nie­raz bardzo znaczne i co do istotnych części. Tak statut z r. 1532 podany jest bez daty; datę roku oczywiście możnaby dodać według tego, wśród ak­tów z jakiego roku ten statut się znajduje, dziennej jednak daty nie możnaby . zrestytuować, gdyż akty w metryce nie były wpisywane w porządku, w ja­kim je wydawano. Statut z r. 1532 idzie po akcie z 12 stycznia a przed ak­tem z 21 maja, gdy tymczasem został on wydany 14 sierpnia 1532 r. Tu tekst rękopisu Czart. nr. 1427 pozwala nam lukę wypełnić. Tekst zaś znowu przywileju statutu z r. 1540, w metryce się znajdujący, opuszcza długi szereg świadków. Tak więc teksty z poza metryki pozwalają nam uzupełnić tekst nie­jednego aktu. Nieraz zaś znów zaznacza tylko metryka krótko, że akt jakiś został wydany, gdy tekst z poza metryki podaje go w całości (ob. nr. 34 i do­pisek do nr. 33). Z tego powodu teksty, o ile znane mi były z metryki i z innego zYódła, zostały skollacyonowane, a odmianki podane w przypiskach u dołu strony. Teksty metryki, czy ksiąg sądowych księstw, mają charakter urzędowy. Pozbawione tego charakteru są teksty rękopisów bibliotek XX. Czartoryskich i Jagiellońskiej. Rękopis biblioteki XX. Czartoryskich nr. 1427 został opisany przezemnie w katalogu rękopisów tego zbioru (t. II, zeszyt 3, str. 206). Ciekawy ten zbiór zawiera: 1) »Ustawy prawa polskiego« Jana Palczowskiego, ułożone w r. 1555; 2) statut z r. 1532; 3) landfryd z r. 1512; 4) wymiar łanu; 5) przywileje dla księstw Zatorskiego i oświęcimskiego, w ten sposób podane, że najpierw wpisano wzmiankę o potwierdzeniu przywilejów w r. 1550, potem te przywileje, które się znajdowały transsumowane w nim, wreszcie dodatki nowe z r. 1550;

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 235 6) 4 akta sądowe, tyczące się księstwa Zatorskiego i oświęcimskiego,. z lat 1523—1549. Akty, podane pod nr. 2 i 3, oraz 5 i 6, wskazują na to, że zbiór ten miał ściślejszą łączność z księstwami zatorskiem i oświęcimskiem. Z metryki pisarz tego kodeksu korzystać nie mógł, nie ma przynajmniej dziś w metryce przywileju z roku 1550, jest lanfryd, ale jego pisownia inna, jest statut z r. 1532, ale w tekscie obciętym. Oczywiście nie z metryki zaczerpnięte są akty podane pod nr. 6. A więc musiał pisarz kodeksu korzystać z archiwum sądu w Oświęcimiu lub Zatorze, gdzie, jak wiemy, przechowywały się i statut z r. 1532 i przywilej z r. 1550. Musiano tu mieć i tekst landfrydu. Nic dziwnego, że miał pisarz pod ręką i jakieś wyroki królewskie, tyczące się tych księstw. Sądzić również z tego można, że i wymiar łanu, tu podany, ściąga się do stosunków agrarnych tych księstw. Z nimi ma związek jednak także i pomnik podany pod nr. 1. To kró­tkie, systematyczne kompendyum ustaw polskich ułożone zostało, jak wska­zuje napis, w r. 1555 przez Jana Palczowskiego. Jak wykazał Dr Zygmunt Celichowski w doskonałej rozprawie p. t. »0 autorze i wydaniach dzieła ustawy prawa polskiego« (Rozprawy i sprawozdania z posiedzeń wydziału filologicznego Akademii Umiejętności t. 5), na tym rękopisie się przedewszyst­kiem opierając, jest to tasama praca, którą drukowano pod tymże tytu­łem, bez podania autora, kilkakrotnie w wieku XVI, w latach 1561, 1565,. 1569 i 1579. Przypisywano ją niesłusznie — jak to wykazał Dr Celichowski — Janowi Tarnowskiemu, J. Ponętowskiemu lub Janowi Piwce, sekretarzowi Herburta. Zamieszczenie w zbiorze aktów, tyczących się księstw Zatorskiego i oświęcimskiego, pracy Palczowskiego nie jest przypadkową rzeczą. Palczowski pochodził właśnie z tych okolic, był sędzią Zatorskim, posłował od tych księstw na sejmy 1562/3 i 1563/4 r. Z tego, co wyżej powiedziano, możemy wyjaśnić powód, który go skłonił do zapoznania sie z prawem polskim; szukać go mianowicie wypadnie w tem, że już wówczas poszczególne dobra tych księstw dostają prawo polskie, że sie z recepcyą tego prawa trzeba było liczyć. Na jedno chcę zwrócić uwagę. W Polsce, kto się w tym czasie chciał zapoznać z prawem — biorę jako normatywny rok 1555, kiedy Palczowski ułożył swoje kompendyum — musiał mieć statut Łaskiego, wy­danie ustaw polskich z r. 1524, które obejmowało konstytucye z lat 1507— 1523, wydania poszczególnych konstytucyi, drukowanych współcześnie, z r. 1527, 1532 i 15381), oraz inne konstytucye z lat 1539, 1540, 1543, 1544 i t. d. w odpisach, bo drukowane nie były. Ale statut Łaskiego i konstytu­cye późniejsze nie wyczerpywały całości ustawodawstwa polskiego. W łatwiej­szy sposób można sie było zapoznać z tem prawem z kompendyum Przyłu- 1) O tych drukach ob. Balzer, Przyczynki do historyi źródeł prawa polskiego, Rozpr. Wydz. hist.-fil. Akad. Urn. t. 46, str. 9 i n.

STANISŁAW KUTRZEBA skiego z r. 1553; drugie kompendyum, Sierakowskiego, ułożone w r. 1554, nie było drukowane i nie miało zdaje się większego rozpowszechnienia1). Nadto jeszcze jedna zachodziła trudnos ć. Statut Łaskiego zawierał pomniki prawne, po łacinie pisane; konstytucye z czasów Zygmunta I były pisane — z wyjątkiem konstytucyi z r. 1543 i 15442) — po łacinie (dopiero za Zy­gmunta Augusta stale po polsku), w łacińskim języku ułożone były zbiory Przyłuskiego i Sierakowskiego. Tymczasem łacina była najzupełniej obcą sądownictwu księstw Zatorskiego i oświęcimskiego; językiem sądu był język czeski, zresztą nie czysty, raczej przedstawiający mieszaninę czeskopolską. Rezultatem tego było, iż gdy tu wprowadzono prawo polskie w r. 1563, postanowiono (w art. 8): decreta etiam, inscriptiones, resignationes, protestationes, processus, citationes et quaelibet controversiae, acta et acticata omnia sermone et idiomate polonico in acta tam terrestria, quam castrensia, deinceps inscribi et induci debebunt. Języka żywego, który tu w sądach i kancelaryach panował, niepodobna było zastąpić martwym. I tak stało się, że gdy sądownictwo polskie trzyma się w zasadzie łaciny do r. 1791, t. j. do wprowadzenia sądów ziemiańskich 3), tak, że choć przyjmowano do ksiąg akty polskie, to przecież ich formuły, jak wogóle wpisy, przez sąd dokonywane, sporządzano po łacinie, sądy zatorski i oświęcimski wyprzedziły sądownictwo polskie co do wprowadzenia języka polskiego do ksiąg o przeszło dwa wieki. Temu właśnie, że łacina obcą była sądownictwu tych dwóch księstw śląskich, przypisać, sądzę, należy, iż Palczowski swój układ prawa w polskim sporzą­dził języku, pierwszy z polskich prawników, wyprzedzając Herburta, którego pierwsze polskie wydanie pochodzi dopiero z roku 1570. Zapewne to ze względu na szlachtę zatorskooświęcimską zebrał on w całość przepisy prawa polskiego, by ona wobec aktualnej kwestyi przyjęcia prawa polskiego mo­gła z tem prawem sie wpierw zapoznać, zawczasu zdać sobie sprawę z tego, jakie w obu prawach zachodzą różnice, a więc i jakie z zamiany do­tychczasowego prawa na polskie odniesie korzyści, względnie szkody. Rękopis Czart. nr. 1427 nie od jednej pochodzi ręki. Ręka pierwsza pisze »Ustawy prawa polskiego« (str. 1 — 212) i landfryd (str. 223—248). Jak wynika z końcowego ustępu nagłówka »Ustaw«, jest to ręka Palczowi­skiego: »Jan Palczowsky sw wl[asną rą]ką l[atha] panskygo od na[rodzenya sina bożego] pana naszego 1555«. Inna jakaś późniejsza ręka wpisała tu wy­miar łanu (str. 249). Do str. 258 biegną wolne karty tegosamego papieru, od str. 259 papier jest inny, już jednaki do końca rękopisu. W tej części dwie odróżnić można ręce, pierwsza pisze (na str. 261—274) statut z r. 1532, 1) Znane tylko z opracowania Bobrzyńskiego, O nieznanym układzie prawa polskiego przez Jana Sierakowskiego, tamże t. 6, str. 259 — 295. 2) Balzer 3. w., str. 89 i 91. 3) Kutrzeba, Studya do historyi sądownictwa w Polsce, serya I, str. 46—47.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 237 druga zbiór przywilejów (str. 287 — 321) i cztery akty sądowe (str. 325—336), Ta część druga rękopisu powstała więc po roku 1550, napewno przed ro­kiem 1563, t. j. przed wcieleniem księstw do Korony, może więc nawet wcześniejszą jest od części pierwszej. Zatem możnaby przypuszczać, że to Palczowski tę część nabył lub sporządzić kazał i połączył z nią swoją pracę na początku. Drugi kodeks, któremu wreszcie poświęcić należy słów kilka, to ręko­pis biblioteki Jagiellońskiej nr. 1174. Treść jego podaje katalog rękopisów Wisłockiego; ale mamy i dokładniejsze jego opisy. Znany jest on jest w nauce jako kodeks Stradomskiego. Opisał go już Bobrzyński w roz­prawie p. t.: »Wiadomość o świeżo odkrytym kodeksie Alexego Stradom­skiego« (Przewodnik naukowy i literacki z r. 1873, str. 597—606 i 703. 716), a uzupełnił ten opis następnie Piekosiński w Archiwum komisyi pra­wniczej t. III (ob. IV. Kodeks Stradomskiego, str. I—V). Składa się ten ko­deks z trzech części. Pierwsza i trzecia pisane są przez Macieja z Lipnicy, plebana gierałtowskiego, w r. 1518, i zawierają: pierwsza odpis tłomaczenia statutów polskich średniowiecznych, dokonanego w r. 1503, druga tłomacze­nia ortyli magdeburskich, dokonanego przez nieznanego autora dla Mikołaja Gołogórskiego, podstolego lwowskiego. Część druga kodeksu pisana była w latach 1541 —2 przez Aleksego Jazona Stradomskiego i zawiera tłomaczenie statutów, w zbiorze Łaskiego pomieszczonych, dokonane przez tegoż Stra­domskiego dla Aleksego Brandysa, podstarościego oświęcimskiego. Piekosiń­ski 1) przypisuje i tłomaczenie części pierwszej, z r. 1503, temuż Stradomskiemu (ks. Maciej z Lipnicy był tylko kopistą). To twierdzenie oparte jest na uwadze, kończącej w tej pierwszej części tłómaczenie statutów Kazimierza W.: Tu szye dokonaly statuta krolya Kazymyerza Vyszlyczy szloszone [przesz mye Olyeszkyego Stradomskyego] anno 1503. Wyrazy, ujęte w na­wias, są przekreślone. Wątpliwość nasuwa jednak porównanie dat; tensam Stradomski tłomaczy ustawy polskie w r. 1503 — i w łatach 1541—2? Ta ró­żnica lat prawie czterdziestu budzi bardzo wielkie wątpliwości. Albo data roku 1503 jest błędną — albo nie Stradomski był tłomaczem. Ale to kwestya, której tu rozbierać bliżej nie mogę. To jedno jednak chcę zaznaczyć, co ma bliższy związek z księstwami, których prawa tu ogłaszam; tłomaczenie Stradomskiego z lat 1541—2 po­mników prawnych, wziętych z statutu Łaskiego, zostało dokonane dla pod­starościego oświęcimskiego. Znowu więc tu występuje na jaw to zaintereso­wanie w tych księstwach prawem polskiem, którego rezultatem było kompendyum Palczowskiego, i znowu fakt ciekawy, odpowiadający temu, co wyżej zaznaczyłem odnośnie do języka zbioru Palczowskiego, a mianowicie, że tu zostaje dokonane tłomaczenie na język polski ustaw, znajdujących sie 1) 1. c. str. IV.

STANISŁAW KUTRZEBA w zbiorze tak przecie rozpowszechnionym, jak statut Łaskiego, ale — pisanym w języku łacińskim. Otóż w tym kodeksie, a to w części jego trzeciej, na str. 543—550 po­mieszczono tłomaczenie na język czeski trzech zabytków ustawodawstwa zatorskooświęcimskiego: 1) przywileju z r. 1532, 2) statutu z r. 1532 i 3) przy­wileju z r. 1540. Przed statutem z r. 1532 napis taki: tu pak sie poczinagi artykulie tiech ustaw krale połskieho a nektere zebrane z lantffridu slieskieho; napis błędny, gdyż nie ma tu wcale jakiegoś zbioru przepisów landfrydu, a powodem tego mylnego oznaczenia było zapewne dwukrotne po­wołanie się na landfryd w tekscie statutu. Te trzy ustawy są pisane dwiema rękami. Ręka pierwsza pisze dwa pierwsze pomniki. Jestto ręka ks. Macieja z Lipnicy, jak wynika z porówna­nia pisma. Po statucie z r. 1532 pomieszczona jest uwaga: Finis harum constitutionum per me Alexium Jasonem. A więc tłomaczył na czeskie te ustawy Aleksy Jazo Stradomski, a póz niej przepisał ks. Maciej. Kto tłomaczył przy­wilej z r. 1540, nie wiemy. I znowu tu występuje ta niechęć do łaciny, na którą już poprzednio zwracałem uwagę. Z tego rękopisu wydrukował te trzy ustawy w tłomaczeniu czeskiem I. I. Perwolf, Otczet ordinarnawo profesora imperatorskawo warszawskawo uniwersiteta I. I. Perwolfa o naucznych zanjatijach za graniceju z 20 maja po 20 sentjabrja 1882 g., Warszawa 1883, str. 6—15. Wydanie jednak nie jest dość poprawne. Odpisem kodeksu t. zw. Stradomskiego jest kodeks t. zw świętojerski, dziś przechowywany wśród rękopisów Muzeum XX. Czartoryskich w Krako­wie jako nr. 2057. Kodeks świętojerski opisany został przez Lelewela, History­czne pomniki języka i uchwał polskich i mazowieckich, str. 278, Helcla w Starodawnych prawa polskiego pomnikach t. I, str. LVI 1), i Piekosińskiego w Archiwum komisyi prawniczej t. HI (VI. Kodeks świętojerski, str. VII). Nie potrzebuję sie więc bliżej zajmować tym rękopisem; jedynie słów kilka chcę dodać objaśnień do tekstu czeskich tłomaczeń. Odpisano tu wszystkie trzy akty, które ma kodeks Stradomskiego. Kodeks świętojerski jednak przy końcu jest bardzo silnie zniszczony, gdyż z boków kartki spróchniały tak, że sporych części tekstu brak. Nadto kilka kan wyrwano. Z tego powodu tylko częściowo tu sie te trzy akty znajdują. Względnie najlepiej jeszcze do­chowane są te karty, na których wpisano przywilej na lasy, rzeki i góry z r. 1532; znajduje się on na str. 814—815. Dalej idzie statut z r. 1532; sięga jednak — na str. 815—818 — tylko do art. 6, gdyż następne dwie karty, na których znajdował się koniec tego statutu i początek przywileju z r. 1540, 1) Helcel błędne podaje wiadomości o nich, nie oddzielił trzeciego aktu, tak, że mówi tylko o dwóch, statut z r. 1532 określa według nagłówka: jako artykuły ustaw króla polskiego niektóre, zebrane z landfrydu śląskiego.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 239 wyrwano tak, że zostały tylko od dołu drobne z nich strzępki, z niewielką lością wyrazów z art. 9 i 14 statutu z r. 1532 i z wstępu oraz art. 1 przywi­leju z r. 1540. Na str. 819—820 wypisane są artykuły 2—6 tego przywileju. Na tem kończy się rękopis, tak, że brak końca przywileju. * * * Przy wydaniu modernizowałem pisownię łacińskich i polskich aktów według zasad zwyczajnie przestrzeganych w wydawnictwach Akademii, Za­chowałem zaś pisownię aktów niemieckich i czeskich, przy niemieckich je­dynie ujednostajniłem pisownię wielkich liter, stosując się do tego, jak dziś się tych wielkich liter używa. Odmianki przy tekstach niemieckich i cze­skich podaję tylko o tyle, o ile one zawierają istotne zmiany treści czy ję­zykowe, nie uwzględniłem zaś różnic pisowni, co do której teksty nieraz znacznie odbiegają od siebie. Jedynie przy dwóch pierwszych artykułach tekstu cze­skiego landfrydu dałem także i odmianki wszystkich różnic stylistycznych {z wyjątkiem i i y). Zaopatrzyłem wreszcie wydawnictwo w spis aktów oraz dwa indeksy: 1) osób i miejscowości, oraz 2) rzeczowy.

1. Kraków, 19 marca 1454 r. Król Kazimierz zatwierdza prawa i przywileje szlachty księstwa oświęcimskiego. In nomine domini amen. Ne acta in tempore tractu temporis per oblivionem evanescant, necesse est ea litterarum testimonio mandari. Proinde nos Kazimirus dei gracia rex Polonie necnon terrarum Cracovie, Sandomirie , Siradie, Lancicie, Cuiavie, magnus dux Lithwanie, Pomeranie Russieque dominus et heres etc. Significamus tenore presencium quibus expedit universis, tam presentibus quam futuris, quomodo cupientes, ut sub nostro fęlici regimine nobiles et terrigene fortaliciorum, villarum et quorumlibet bonorum in terra nostra Oszwieczimiensi possessores suis libertatibus et iuribus gaudeant universis [nostro] auspice et in antea specialibusa valeant proficere incrementis, iura eorum terrestria ac libertates omnesque litteras ipsorum privilegiaies, obligatorias, arendatorias, dotaliciorum, iudiciorum, arbitrorum et alia quecumque munimenta, rite, rationabiliter ac legitime emanata, que a preclaro principe lanusio quondam duce Oswieczimiensi et a suis progenitoribus et antecessoribus super ipsorum possessiones et libertates habere dinoscuntur, ratas, gratas atque firmas habentes confirmavimus et roboravimus, ex innataque nobis clemencia vigore presencium corfirmamus, roboramus et approbamus, ipsos terrigenas nostros et bonorum quorumlibet possessores predictos ac eorum successores circa huiusmodi eorum iura, libertates et quaslibet litteras legi­time, ut premittitur, extraditasb verbo nostro regio cum nostris successoribus perpetuis temporibus integre et immovibiliter promittimus observare. Acta sunt hec Cracovie feria tercia proxima post dominicam Reminiscere (19 marca) anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo quarto. Presentibus reverendissimo in Christo patre domino Zbigneo tituli s. Prisce presbitero cardinali et episcopo Cracoviensi necnon magnificis Iohanne [de] Czizow castellano et capitaneo Gracoviensi, lohanne de Tenczin Cracoviensi, lohanne de Olessnicza Sandomiriensi, Stanislao de Ostrorog Calisiensi palatinis, Ia- a w tekscie: anterespecialibus. b w tekscie: extradendas.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 241 cobo de Kobylany Gnesnensi, Gregorio de Branicze Radomiensi castellanis et ceteris quamplurimis fidedignis. Datum per manus magnificorum Iohannis de Konieczpole cancellarii et Petri de Szczekocziny vicecancellarii regni Po­lonie sincere dilectorum. — Relacio eiusdem magnifici Petri de Sczekocziny regni Polonie vicecancellarii. - Czart. ręk. nr. 1427, str. 289—291. 2. Kraków 25 czerwca 1456 r. Król Kazimierz, przyjmując Wacława księcia oświęcimskiego i Za­torskiego w swoją opiekę, zatwierdza jego prawa i przywileje, jak i księstwa Zatorskiego. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Nos Kazimirus dei gracia rex Polonie, magnus dux Lithuanie, Russie, Prussie dominus et heres, notum facimus per presentes nostras litteras omnibus et singulis, quibus expedit, quia veniens ad presenciam nostram preclarus dominus Venceslaus dux Osswieczimiensis et Zathofiensis, frater noster dilectus, cupiens et petens regno nostro uniri [et] incorporari, litteras et privilegia quorundam regum Bohemie in presencia nostra posuit et ostendit, quatenus ipsum et ipsius successores in eisdem privilegiis et in aliis libertatibus conservaremus et coniirmaremus in proteccionemque et tutelam nostram et regni nostri reciperemus, prout ipsum ipsiusque antecessores reges Bohemie tenebant et tuebantur. Nos privilegiis ipsius visis et sufficienter examinatis ad peticionem ipsius acclinati, attendentes ipsius liberum accessum et unionem ad nos et regnum nostrum, ipsum dominum Venceslaum ducem Osswiecimiensem et Zathoriensem in nostram et regni nostri" tuicionem et proteccionem recepimus et privilegia per reges Bohemie sibi et suis antecessoribus data et concessa confirmamus et confirmavimus, insuper et a iuribus nostris feudalibus quocumque [modo] ad nos spectantibus et pertinentibus, a bello, dum et quando expedicio bellica fieret et contingeret aliarum terrarum regni nostri, a contribucione fertonum, in quam terre nostre consencierint ex quacumque causa seu modo, ceterisque serviciis et gravaminibus, quocumque nomine vocantur seu in futurum vocabuntur, tam de persona sua et successorum suorum, tum et subditorum, nobilium et plebeiorum, de bonis mobilibus et immobilibus, libe­rum fecimus, dimisimus et in futurum facimus et dimittimus. Et si quispiam habens bona in predicto ducatu ab obediencia domini ducis se subtraxerit et ad nos recurrerit, talem non suscipiemus neque defendemus, sed remittemus et compellemus eum ad obedienciam domini ducis Zathoriensis. Etiamsi aliquando aliquisa nobilium vel plebeiorum de eodem ducatu Zathoriensi ad nostrum vel regni nostri iudicium provocaverit vel appellaverit, sic provocantem et appellantem non admittemus ad nostram audienciam seu iudicium, sed a w tekscie: aliqui. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 16

242 STANISŁAW KUTRZEBA remittemus et in futurum mandamus remitti ad eundem ducatum Zathoriensem, ut ibidem in omni negocio per subditos predicti domini ducis iusticia partibus administretar. Et generaliter ipsum dominum ducem et ipsius successores, tum et ducatum Zathoriensem seu dominium in omnibus iuribus et privilegiis conservamus et in perpetuum volumus conservari, que ab antiquo ad ipsum et dominium ipsius pertinebant et spectabant. In cuius rei testimonium de voluntate et consilio consiliariorum regni nostri presentes litteras, nostras iussimus sigillo nostro communiri. Datum Cracovie in crastino Iohannis Baptistae (25 czerwca) anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimo sexto. — Relacio reverendi patris domini Iohannis de Brzeze, iurisutriusque doctoris, ecclesie Gneznensisb [archidiaconi], regni Polonie vicecana cellarii. Czart. ręk. nr. 1427, str. 292 — 295. 3. [Oświęcim], 10 stycznia 1460 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o opłatach sądowych. Acta feria quinta proxima post Trium Regum (10 stycznia) anno do­mini millesimo quadringentesimo sexagesimo. In nomine domini amenc. Sluzbue. Item ministeriali divisim a qualibet citacione 1 grossum solvere tenetur. Item ab intromissione 6 grossos solvere tenetur. Item notario a quolibet 1/2 grossum, a legendo 1/2 grossum, ab inscripcione 1/2 grossum d. Terr. Zator. t. 13, str. 40. Ta kartka, na której wpisano powyższą uchwałę, pochodzi z ksiąg oświęcimskich, jak to wskazują zapiski na str. 39. Tem się też tłomaczy, że nie ma tej uchwały w Terr. Zator. t. 12, która zawiera odpis księgi nr. 13 z XVII wieku. Kartę, oznaczoną dziś jako str. 39—40, prawdopodobnie tu wklejono dopiero w końcu XVIII wieku przy oprawie tego tomu. Kie jest rzeczą pewną, czy postanowienia te pochodzą z uchwały ziemi. Druk. Bostel Ferdynand, Sądownictwo ziemskie oświęcimskie i zatorskie od r. 1440 — 1565. Przewodnik nauk. i liter. t. 16 (z r. 1888), str. 1100. 4. Kraków, 12 września 1467 r. Król Kazimierz zaświadcza, że pomoc, dana z dobrej woli przez ziemian i kmieci księstwa oświęcimskiego staroście Jakubowi z Dębna przy naprawie zamku oświęcimskiego, nie będzie na przyszłość sta­nowić prejudykatu. Kazimirus dei gracia rex Polonie, magnus dux Lithuanie, Russie, Prussieque dominus et heres. Significamus tenore presencium quibus expedit a W tekscie: Brzezennen. b W tekscie: Cracoviensis. c Te dwa wiersze wpisane inną, późniejszą ręką. d Ten ustęp wpisany znowu inną ręką.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 243 universis et singulis, quomodo de commisso nostro speciali et consilio prelatorum, baronum et consiliariorum nostrorum, ex certisque respectibus animum nostrum ad id moventibus obviarique rebus rempublicam regni nostri contingentibus [volentes], magnifico Iacobo de Dembno. regni Polonie thesaurario et capitaneo Cracoviensi sincere nobis dilecto oppidum sive castellum no­strum Osswietim reformandum, instaurandum, reedificandum, fossatis, vallo, municionibus et propugnaculis pro tuicione aptis circumquaque sepiendum commisimus et mandavimus. Sed quia idem Iacobus de Dembno aliis nostris occupatus negociis predictos labores et structuras per se sive impensis propriis sic tempestive explere et terminare minime valuit terrigenasque in subsidium et iuvamen pro continuacione et sustentacionea huiusmodi laborum ex commisso et mandato nostris postulavit, invitavit et vocavit, quibus presto fuerunt laboraveruntque. Quos quidem labores per ipsos terrigenas sive proceres et eorum kmethones ipsius districtus Osswieczimensis nobis spontanee et ad precesb ipsius Iacobi de Dembno etc. ac de bona [voluntate] esse oblatos, factos et prestitos [testamur ac] promittimus et spondemus non trahere in sequelam sive quamquamcumque in futurum consuetudinem. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracovie sabbato infra octavas Nativitatis Sancte Marie (12 września) anno domini millesimo quandringentesimo sexagesimo septimo. Relacio venerabilis Alberti de Cziechlin regni Polonie vicecancellarii. Czart. ręk. nr. 1427, str. 298—300. 5. Zator, 5 czerwca 1476 r. Kazimierz, Wacław, Jan i Władysław, książęta oświęcimscy i Za­torscy, potwierdzają prawa i swobody ziemian Zatorskich. My, Kazimir, Waczław, Hanus, Wlodek bratrzy wlasny, z bozej milosczi kniezieta osswieczimskie a zatorske, wyznawamy tym to lystem wssem obecznie ktoz y uzry nebo thucze slissety bude, ze su wystupyli przed nas urodzeny a slawutni zemanie zemie zatorskiey, wierny nassi mily, Michał z Laskowey, Mikolass Misskowski z Przecziczowa, Mikolass Ssassowski z Gieraltowicz, Jan Ssassowski [z] Spithkowicz i yni wssechni zemianie ziemie zatorskiey y su nas pokornie a sluebnie prossily, abychom ich praw, swobod, listow a sprawiedliwosti poczwierditi raczili. A my gich prozbam pokornym a podobnim sut se przychilni jestesmy to uczynili a gich prawa, swobody y lysti bud to dziedziczne, zastawne, wynne, smlwcze, nagemne a budte jakowe, budte spasitelne nassego oycza pamiethhi knieze Waczlawowy y yne wssechne listhi wssech nassich przothkow a panow zatorskich y takie listhi nasze, ktore po oyczu nasseho ssmierti su wyssli od nas, y ych wssech sprawiedliwosthi bud thoho czobud malich y wielkich kusow, jestesmy potwierdzili a lista toho a W tekscie: per continuacionem et sustentacionem. b W tekscie: predicta. 16*

STANISŁAW KUTRZEBA mołhi ninie y na wieki poczwierdzujemy gie przi geich iistoch a slibnicze we wssech gegich prawiech, swobodach, sprawiedliwoscziach a w skuthku nieporuszitełnie zostawily pod nassy dobra kniezeti czczy y wieru. Themu na swiadomie a lepszu gistotu nassesmy peczet ktomu listu zawiessiti kazali, od narozeni syna bozego leta tysiczneho czterysteho sedmdziesiatneho szosteho poczytagicz. Dan na Zatorze feria IV post festum Spiritus Sancti (5 czerwca). Czart. ręk. nr. 1427, str. 296 — 298. 6. Oświęcim, 9 kwietnia 1499 r. Uchwały ziemi oświęcimskiej o obowiązku ziemian przybywania na roki i o karze na nieobecnych, oraz o służebnikach. Anno domini millesimo quadringentesimo nonagesimo nono feria III post Conductum Pasche (9 kwietnia). 1. Stalo se gest dobrowolne swolenie od pannow zeman zemie oswietimske gednostanym hlasem, gsu uchwalili, aby kazdy zemanyn osobu swu na kazde roky zemske przigel, wygiawsse ty, ktoby bezelsty nemoczen byl, a neb zeby przyczynu znamenitu potrzebnu miel. Tu wiecz odeslati ma susedem czlowiekem dobrym, aby se tak w prawdie nasslo. Paklyby bud ktoz bud na roky ne przigel, a neb tak, yak se s wrchu pisse, ne oznamil, na toho a neb na ty. kterziby ne byli, ti pani zemane, kterzeby na ten czas byli, magy wypiti achtel piwa na kazdeho s tiech, kterzyby nebyli, a ta wiecz skrze sluzebnika ma byti oznamena tiem a neb tomu, kterzyby nebyli, aby to piwo w tem dni zaplaczeno było. Pakliby on a neb gich wicze toho piwo zaplatiti zanedbaii, tehda se podwolili a podwolugy, aby urze­dnik a oswietimsky nyniegssy y potom buduczy z nich kazdemu z gegich dwora wuol nebo krawu wziti dal, a Stało się dobrowolne zwolenie od panów ziemian ziemi oświęcimskiej je­dnostajnym głosem, uchwalili, aby każ­dy ziemianin osobą swoją na każde roki ziemskie przyjechał, wyjąwszy ty, któ­ryby bez kłamstwa niemocen był, albo żeby przyczynę znaczną potrzebną miał, tę rzecz obesłać ma sąsiadem, człowie­kiem dobrym, żeby sie tak w prawdzie naszło. A jeśli żeby bądź ktoż bądź na roki nie przyjechał, albo tak, jak się z wierchu pisze, nie oznajmił, na tego albo na ty, którzyby nie byli, ci panowie ziemianie, którzyby na ten czas byli, mają wypić jachtel piwa na każdego z tych, którzyby nie byli, a ta rzecz przez służebnika ma być oznamiona tym albo temu, którzyby nie byli, aby to piwo w tego dniu zapła­cono było. Jeśli żeby on albo ich wię­cej to piwo zapłacić zaniedbali, tedy się pozwolili a pozwalają, aby sędzia oświęcimski teraźniejszy i potym bę­dący z nich każdemu z jeich dworu wołu albo krowę wziąć dał, albo ko- a Inna ręka przekreśliła ten wyraz i napisała: sudie.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 245 neb kuon, yakyby zastaly, a s toho aby piwo bylo zaplaczeno. Ab kteryby se tiezy protiwil, ten aby truchlicze zemske deset hrzywenn propadl. 2. A take uchwalili, aby na roky ka­ zdy rano hodinu po wschodu sluncze w Oswietimi byl pod przepadkem z wrchu psanym. 3. Item tak se stala uchwala tenz den o sluzobniky zemske s wuoli na ten czas pana starosty oswietimskeho, aby ninieggssy y potom buduczy sluzebniczy, kdyz bude z zamku rozkazano, magy wsseczky zemani obigeti, a u kazdeho w domu byti, tu kde ktery z starodawna rozkazuge. a na ten den, • na ktery zemanom byti rozkazy take, wssychni sluzebniczy w Oswietimie byti magy. Paklyby we wsy zemanina ne bylo, tehda sluzebnik aby rozkazal we dworze geho, a neb u ssoltisa. A kteryby sluzebnik ne dossel, a neb ne dogiel, ten aby trzy dni w wiezy sediel na zamcze a panu owsa maldr dal, wygiawsse to, kteryby bezelsty pro nemocz geti a neb giti nemohl, aby panu na zamek susedem swim oznamil nemocz swu, aby gynym obe­slano bylo. nia, jakoby zastali, a z tego aby piwo było zapłacono. A któryby się ciąży przeciwił, ten aby do skrzynie ziem­skiej dziesięć grzywien przepadł. A także uchwalili, aby na roki. ka­żdy rano godzinę po wschodzie słońca w Oświęcimiu był pod przepadkiem z wierzchu pisanem. Item także się stała uchwała tenże dzień o służębniki ziemskie z wolą na ten czas pana starosty oświęcimskiego, aby niniejsi i potym będący służe­bnicy, gdzie będzie z zamku rozkazano, mają wszystkie ziemiany objechać, a u każdego w domu być, tu gdzie który z starodawna rozkazuje, a na ten dzień, na który ziemianom być rozkażą, tak­że wszyscy służebnicy w Oświęcimiu być mają. Jeśliby we. wsi ziemianina nie było. tedy służebnik aby rozkazał we dworze jego, albo u sołtysa. A któ­ryby służebnik nie doszeł, albo nie do­jechał, ten aby trzy dni w wieży sie­dział na zamku a panu owsa małdr dał, wyjąwszy to, któryby bez kłam­stwa dla niemocy jechać albo iść nie mógł, aby panu na zamek sąsiadem swym oznajmił niemoc swoją, aby in­nym obesłano było. 1. Tekst czeski Terr. Zat. t. 13, str. 75—76, druk. Bostei j. w. str. 1100-1101; 2. Tekst polski w tłomaczeniu urzędowem z r. 1638, Terr. Zat. t. 12, str. 183—185, 7. Kraków, 25 kwietnia 1502 r. Król Aleksander zatwierdza prawa, przywileje i wolności księ­stwa oświęcimskiego. In nomine domini amen b. Ad perpetuam rei memoriam. Convenit excellencie regiec in arce dignitatis divino munere constitute dextere mu- a Od tego słowa pisze druga ręka, która zrobiła poprawkę, wspomnianą w poprzednim dopisku. b Cz, brak tego zdania. c Cz. brak.

STANISŁAW KUTRZEBA nificencie sue cunctis hominibus eta maxime suis - subditis porrigereb adminicula suffragiorum. Proinde nos Alexander dei gracia rex Polonie necnon terrarum Cracovie, Sandomirie, Siradie, Lancicie, Cuiavie, Mazovie, magnusdux Lithuanie, Russie Prussieque, Osswyacziroensis etc. dominus et heres, significamus tenore presencium quibus expedit universis, presentibus et futuris, harum noticiam babituris, quomodo attendentes atque in prospectu habentes fidem, integritatem atque c constanciam dignitariorum, officialium, terrigenarum, nobilium aliorumque subditorum nostrorum spiritualium et secularium terre nostre Ossvyaczimensisd, quibus predecessoribus nostris regi­bus Polonie summe commendati fuerunt inservieruntque, n ec nobis ut vero et legitimo regi aliisque regibus succedentibus eisdem fide, integritate atque constancia, uti subditos nostros fideles e decet, inservire et placere ac se f no­bis commendaciores reddere cessaverunt neque cessant, dignum eapropter duximus, cum deo annuente avitum, paternum et fraternum hujus sacri regni Polonie g nacti sumus solium h, ut nostrorum subditorum inerementis provideamus. Ex certa igitur sciencia nostra et vera voluntate ac deliberacione sufficientissima prehabita i animo benivolo graciam nostram regiam singularem pre se ferentes j iura ipsorum, litteras, libertates et privilegia, tam spiritualia quam secularia, quecunque a predecessoribus nostris regibus Polonie et ducibus super quibuscunque bonis k et l libertatibus habere dinoscuntur et habent, sub quibuscunque datis emanatas et concessas ł emanataque iuste et legitime, sic et concessa iura et privilegia in se continentes in omnibus eorum posicionibus, condicionibus, articulis et clausulis universis ratificamus, gratificamus, approbamus et presencium litterarum patrocinio confirmamus decernentes easdem eademque robur habere perpetue firmitatis. Promittimus insuper verbo nostro regio tenore presencium spondentes eadem ipsorum iura, libertates etm privilegia per omnia rata. grata habere et inconcusse, iugiter, inviolabiliter et perpetue iusticia mediante graciose conservare. Harum quibus sigillum nostrum presentibus est subappensum testimonio litterarum. Actum Cracovie feria secunda festi s. Marci evangeliste (25 kwietnia) anno domini millesimo quingentesimo sectmdo n, regni vero ° nostri anno primo. Presentibus reverendis in Christo patribus dominis Andrea Rosa p archiepiscopo Leopoliensi et et Premisliensi r, Creslao Vladislaviensi episcopis s et cancellario regni nostri necnon magnificis, venerabilibus et generosis Petro Kmytha de Vyssnicze t Cracoviensi et marschalco regni nostri, Iohanne de Tharnow Sandomiriensi u, Petro de Myrow Myschkowski Lanciciensi w palatinis, Iohanne Polak de Carn- a Cz. quod. b Cz. brak, c Cz. brak. d Cz. Osswieczimensis. e Cz. ceu fideles subditos. f Cz. sese. g Cz. brak. h Cz. solum. i Cz. perhabita. j Cz. ferens. k Cz. brak. l Cz. brak. ł Cz. emanatam et concessam. m Cz. brak. n Cz. 152 (sic). ° M. brak. p Cz. Rosza. r Cz. Przemisliensi s Cz. episcopo. t Cz. Kmitha de Wissnicze. . u Cz. Sedomiriensi. w Cz. Petro Mysskowski de Mirow Leciciensi.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 247 kow a Gneznensi, Stanisłao de Chodecz Leopoliensi, Iacobo Szyekliczki Bieczensi castellanis, Iacobo de Schydloviecz b thesaurario regni nostri, Iohanne de Lassko c decano Wladislaviensi, Erasmo Czyolek d de Cracovia preposito Vyłnensi e, secretariis nostris, Petro de Szydloviecz f succamerario g et Petro de Wroczimovicze dapifero Cracoviensibus h et aliis dignitariis i officialibus et curiensibus nostris fidedignis circa premissa. Datum per manus venerabilis Mathiae de Drzevicza prepositi Scarbimiriensis, Cracoviensis et Lanciciensis j scolastici, vicecanceilarii regni Polonie, sincere nobis dilecti.— Relacio eiusdem venerabilis Mathie de Drzevicza R. P. vicecancellarii. I. Metr. kor. t. 19 k. 87—87v: Confirmacio iurium territorii Ossvyaczimensis nobilitatis et omnium indigenarum (M); 2. Czart. rek. nr. 1427, str. 300—304 (Cz.). 8. Kraków, 12 maja 1507 r. Król Zygmunt I zatwierdza prawa i przywileje szlachty księstwa Zatorskiego. Metr. kor. t. 22 k. 187 — 187v. Drukowany ten akt w Balzera Corpus iuris polonici t. III nr. 28, str. 72—73. 9. Kraków, 1 kwietnia 1508 r. Król Zygmunt I zatwierdza prawa i przywileje szlachty księstwa Zatorskiego. Metr. kor. t. 23, str. 314-315 i Czart. ręk. nr. 1427, str. 304—308. Drukowany ten akt w Balzera Corpus iuris polonici t. 111, nr. 36, str. 83—84. 10. Zator, 21 września 1508 r. Uchwała ziemi Zatorskiej z rozkazu księcia o karze na ziemian, którzy nie przybędą na roki ziemskie. Statutum terrestre 1508 feria quarta ipso die Sancti Matthaei (21 września). S rozkazani knieziete geho milosti Z rozkazania książęcia Jegomości pani zemane zemie zathorske mezi sebu panowie ziemianie ziemie Zatorskiej takowu ustawu a sposob uczinili, takto: między sobą takową ustawę a sposób kterizbykolwiek na roczech zemskich uczynieli, takto: który żbykolwiek na przed poludniem nebyl, kterizkołwiek rokach ziemskich przed południem s tiech, kterziby gmieli w zemi zathor- nie był, któryżkolwiek z tych, którzyby ske, ten aby propadl kuopu grossy mieli w ziemi Zatorskiej, ten aby prze- a Cz. Czarnkow. b Cz. Ssidlowiecz. c Cz. Lasko. d Cz. Cziolek. e Cz. Vilnensi. f Cz. Ssidlowiecz. g Cz. succamerario Cracoviensi. h Cz. Cracoviensi. i Cz. dignitatum. j Cz. Leciciensis.

STANISŁAW KUTRZEBA do truhlicze zemske, winigmagicz z wla- padł kopę groszy do skrzynie ziem- stine przicziny, pro kteryby bezelsti skiej, wyjąwszy osobliwe przyczyny, dla byti nemohli, y to kazdy se opowie- którychby bez oszukania być nie wiediet ma dobrym czlowiekiem, san- mogli, i to każdy się opowiedzieć ma sedem swym. dobrym człowiekiem, sąsiadem swym. I. Tekst czeski Terr. Zator. t. 14, str. 164, druk. Bostel j. w. str. 1101—1102; 2. Tekst polski tłomaczenia urzędowego z r. 1638 Terr. Zator. t. 12, str. 471. 11. Wrocław, 16 listopada 1512 Landfryd śląski. Auff a hewte Dienstagis nach Mar­tini im funffzcehnhundirstenn vnnd im b czwelfftenn Jar in gemeiner fur­stlicher vnnd aller Stende der b Sie­sien Vorsammmelde c zcw Breszlaw, durch Bewillunge zculassenn vnnd sunderlich d Beuelh der e durchleuchtigstenn groszmechtigsten Furstenn vnnd Hernn, Herren Wladislaenn vnd Herrnn Ludwigenn zcw Hungern, Behem etc. Khonigenn, Herzcogenn in Slesien etc. Marggrauen zcw Merherrnn vnnd Lawsitz etc.f ist zcw Notturfft gemeines Nutzes beszlossenn, bewilliget vnnd auszgesaczt ein Ordenunge, Wilkhor, vnnd g Landfride, wie hernachfolget, dweyl ermerckt, das h Mutwillenn bo­ser Lewthe1 in disen Landenn Zcuewachs j geeylet seint, folgende Stuckhe zcw Awszlesschunge derselbigen k awsz Letha buozyho a tysiczeho pietzisteho b dwanaczteho w vtery c po swa­tem Martinied na sniemu obecznie e powolenim a rozkazanym f nayasniegsseho g kniezete h a pana pana Wladislawie i Vherskeho j, Czeskieho k krale 1 a krale Ludwika geich m milosti panow nassich n naymilostiwiessich o pro zemske p dobre a obranv r swewolnich s lidi t Landffrid a zrzezeny u toto vczinieno giest, sprawedlnost w abi kazde­mu x odewrzena byla a ke zlemu y abi zadnemv prziczina dana ne z byla. a W E. taki tyruł: Der Lanttfriede so durch die Fürsten, Herrn undt alle Stennde uff vorsambleten Fürstentagk zue Breslaw Iubilate funft czeben Jahr nacheinander follgende denselbiegen unwiederrufrlich zue haltten eingegangen, be­willigt undt beschlossen habenn. b B. brak. c P. Versamlung. d P. sounderlichen. e B. des. f B. brak ostatnich 10 wyrazów. g B. oder. h P. des. i P. brak tych dwóch wyrazów. j B. zuwachsen. k P. derselben. a Cz. bozecho. b Cz. pyeczysteho. c Cz. w wturecho. d Cz. Martine. e Cz. obecznym. f Cz. rosskazanim. g Cz. nayasnyenszeho. h Cz. knyezetha. i Cz. Wladislawa. j Cz. Wcherskiho. k Cz, Czesskiho etc. l Cz. krala. m Cz. ych. n Cz. Daszych. ° Cz. namylosczywyeyszych. p Cz. zemski. r Cz. obranu. s Cz. swowolnych. t Cz. lydzy. u Cz, srzyszeny. w Cz. sprawiedliwost. x Cz. kassdemu. y Cz. slemu. z Cz. nye.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 249 betrachtem a Rath auffgerichtet vnnd domite nymands ausz Mangelnnden b des Rechtenn zcw vblen Vrsach geha­ben magk, sullen dieselbigen, wie her­nach artigklichc begritfen, gehaldenn werdenn und menniglich offenn d sein. I. Erster Artigkel, wy dess Lan­des Recht sal besatzt werden e. Ein yder Furste vnnd f Her, der do g Mannschaft vnder ehm hat, sal haldenn einen seinen belehrtenn h Rath, der auff alle geordenten Rechtistage lautis des gemeinen Priuilegien zcum Rechten khommenn vnd im Rechten si­ezen sal anstat seiner Gnadenn. Wenne aber g der Furste ader Her selber aldo sein wirth, sal er personlich sitzen. Auch sal ein ydes khoniglichs g Furstenthumbs zcwene Rechtsiczer halden, aws ehni als einen vom Adel, den andernn von Stetten. unnd der khoniglich Howbtmann seine furstliche Gnad sal selber aldo sitzenn als ein Richter an der g Konigen Stat, und sal also g ein yder, der zcum Rechten, wie obenberurt, vorordent j, zcum Re­chten schwernn, dem Reichen als dem Armen, seinem Vorstendnusz nach, Feinden als Freunden k die Gerechttigkhait zw thun. Auch so ein Elende a B. brak. b B. i P. Mangelung. c B. folgende Artikel. d B. ausenne. e W A. było pierwotnie tylko: Erster Ar­tigkel, reszta wyrazów dopisana. W B.: Erster Artigkel von Rechtssitzern und ihren Ayhden. W P. tylko: Der Erste Artickel. f B. oder. g B. Brak. h B. belehneten. i W A. te dwa wyrazy dopisane. j B. ober verodent. k B. Freunden als Fremden. I. Prwni a artikul, czos b zrzezeny c prawa doticze. Kazde knieze d a neboli pan, kteryz rytirstwo c pod sebu ma, k temu zrzezyti f a spuosobiti g gedneho swe­hoh vsedleho rytiskeho i czlowieka ra­du j swu, kteryz na k wssech l sniemiech podle znienie obecznieho m Privilegium ku prawu a neboliz n sandu o przygeti ma a na sandu p sedieti r na miestie pana sweho s. Nez gdizby t knieze a ne­boli pan sam na sniemu u byl, ma a powinen w bude sam osobu swu se­dieti x. Tez y każde z kniezetstwie a kra-łowstwieb s prostrzedka c sweho k takowemu d sandu e dwu f zrzezyti g a posylati h ma, totizi gedneho z rytirstwa j a druheho k z miest, a haypt- a Cz. Pyrwny, b Cz. czo. c Cz. zryzeni. d Cz. knyesze. e Cz. ryczyrsthwo. f Cz. zrediti. g Cz. sposobiti. h Cz. swecho. i Cz. ryczyrskyho. j Cz. raddu. k Cz. ma. l Cz. wszech. m Cz. obycznieho. n Cz. nebolysz. o Cz. sadu. p Cz. a sude. r Cz. sedzeti. s Cz. swecho. t Cz. gdyssby. u Cz. snyemye. w Cz. powynyen. x Cz. sedzeti. y Cz. kassde. z Cz. kassde. a Cz. knyesze. b Cz. kralestwi. c Cz. s postrzeihka. d Cz. k takyemu. e Cz. sudu. f Cz. brak, g Cz. zredzyti. h Cz. poszylatj. i Cz. tho Czysz. j Cz. s ryczyrsthwa. k Cz. druchiho.

250 STANISŁAW KUTRZEBA arm Mensch ader sunst ymands sein Sachenn vor dem Rechte nicht furbrengen a khonde, ader mit Frunden nicht vorsehen wer vnnd den Hern Howbtman seine F. G. vmb einen ausz der Bangk bithen b, sal ehm zcw seiner Notturfft vorghunst c vnnd vorlyhenn d werdenn. man a kralowski sam osobu swu na sandie b sedieti c ma yako sandcze d na miestie krale geho milosti e. A tu ka­zdy f, kteryz g k g takowemu sandu h zrzizen i neboli poslan bude, ma przysahati j ku prawu chudemu k y bohatemul podle naywissehom rozumu n sweho o sprawedliwie uczyniti, tez p aczby se przyhodilo r potrzebie geho. II. Ann der Arti gkel wegen der Ladung, wy mit Ladung, mit Geste­hin vor dem Rechten, mit Thadigung vor dem Rechten und den Rechtistagen sal gehalden werden e. Czum andernn sal die Weise mit der Furladung vnnd Citation gehal­den werdenn, also das man von einem Rechtistage zcw dem andernn ladenn sal, doch das des Mitklegers f Zcw spruche in dem Ladebriff eigentlich eingefurt sein, und sullenn. Zcu disem Rechtenn vorbunden sein alle Stende baider g Slesienn uff den Innehalt ge­dachts gemeines Privilegien vnd nicht hocher. Doch das h der khoniglichenn Maiestat, als obirsten Herzcogenn inn Slesienn, und einem i ydern Stande, so sunderlich Begnadunge j mit der konig­lichen k Maiestat hetten, ader sunst, geistlich ader wertlich l gefreyet wernn, a P. verbringen. b B. bithen wurde. c P. vergönnt. d P. verlihenn. e W A. wyrazy od: wy mit dopisane później, w B.: Der ander Artickell von bergklicher Lah- dunge oder Citation, dass ieder bei seinem ge- ordentten Rechtte bleybe, w P. tylko: Der ann- der Artickel. f B. Kłegers. g B. dieser. h B. doch soll. i P. ein. j W A.: und vortrege; te dwa wyrazy je­dnak przekreślono. W B. i P. brak ich. k P. Kunigen. l B. i P. piszą stale : weltlich. II. Druchi articul, czo se pochonu d oticze s. Tento sposuob a obyczey przy pohonu a neboli pozwu zachowan byti ma, tak ze od gedneho prawa az do druheho ma pohanieno byti a wssak tak, ze zalobnikowa rzecz a neboli naurok t w pohonnem listu dostatecznie ma vwedena byti, a ktomu prawu u w magi zawazani byti wssechni stawowe obogeho Slezka y na sposuob a znienie z prwe gmenowaneho obecznieho priuilegie a a nicz wysse. A wssak aby krali geho milosti yakozto naywyssemu kniezeti Sleskemu a kazdemu sta­wu, budto duchownemu nebo swietskemu, kteryby zwlastnie b oswobozeny c a neboli smluwy s kralem geho a Cz. heythman. bCz. sudu. c Cz. zedzeti. d Cz. sudcze. e Cz. kralewskym. f Cz. kassdi. g Cz. brak. h Cz sudu. i Cz. zrezen bude. j Cz. przyzachati. k Cz. hudemu. l Cz. bochathemu. m Cz. naywyszeho. n Cz. rosuroa. o Cz. swecho. p Cz. tesz. r Cz. przychodzylo zeby. s Cz. Nagłówek tylko w Cz. t Cz. narok. u Cz. prawa. w Cz. stawowie. y Cz. knyessthwa. z Cz. znyemye. a Cz. przywyleya, b Cz. swlasne. c Cz. oswobodzenye.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 251 vnabbruchlich sein sala, sunderlich wie im Priuilegió der Artickel folgende besageth, wo wir als ein rechter Khonigk zcw Behem, ader unser nachkomende b Konige vff irkeinen c Siesisschend Fur­sten ader Erbsessenn geistlich ader wertliche Personene, in welcher Sa­chen das wer, geistlich ader wertlich Personen, auch Grund ader Bodenn betreffende, undf widerumb die Fur­sten ader Erbsessen des Landisg vff vns, ader vnser Nochkomendeh vmb Grund, Bodenn ader sunsti Freiheytten aderj Privilegien angehin möchtenn, der Slesienn betreffende, ader in Sonderheit ein Furste vff den andernn zcusprechen hettenn k, das allis sal gescheenl vor den Fursten des Landis vnd iren Rathen, die sie neben sich zeihen werden zw Breslaw in der Howbtstadt vff vnserm koniglichen Hoff im Jar vffj zcwene Tag solchs Recht zcu haldennm, vornemlichen vff Mon­tag nach dem Sontag Jubilate vnd den andernn nehsten Montag nach Sand Michels Tag doselbs zeugestehenn o a B. brak. b P. Nachkommen. c B. irgend einen. d B. brak. e W A. te cztery wyrazy dopisane, w B. nadto po nich idą słowa: zn sprechen hetten. f W B. brak wyrazów od: in welcher Sa­chen. g W B. dodano: Schlesien. h W B. dodano: es were. i W B. tych dwóch wyrazów brak. j W B. brak. k P. hette. l W B. brzmi to zdanie tak: Privilegien welcherlei Sachen, wie es ernannt werden möchte, auch ein Furst zu dem andern, soll alles ge­schehen. m W B. tych czterech wyrazów brak. n W A. dopisano, w B. brak. o B. dodaje: mannigklich verpflichtet sein soll. milosti mieli, bez sskody byle, zwlasscze yak wa priuilegium yakb artikuł duole - zmeczyc zawiera a oznamuge tiemito slowy: gdibychom my yakozto prawy kral Czeski, a nebo potomczy nassy kralowe na niektere Slezke knieze nebo obywatele, duchowneho nebo swietskeho, gruntow a neboli zbuoz se dotykagiczeho, a zase kniezata a nebo obywatele zemie na nas a na­sze buducze, budizto aby se dotykalo gruntow, zbuoze, swobod a nebo priuilegie zemi Slezkich, nebod zwlasstie gedno knieze proti druhemu by czo mluwiti miel, to wsseczko ma se stati przed kniezati zemi Slezkich ae gegich radami, kterezby podle sebe mieli ne­bo posadili we Wratislawie hlawnym miestie na nassym kralewskim dworze, wrotczef na dwa dni takowe prawo drzeti, totiz na prwni pondieli po Iubilate, drchy na pyrwmi pondzieli pog swatym Michale, tu aby sam stal nebo niegdo od nieho vplnu geho mocz magicze. Pod tym sposobem gestlizebyh ktere prze znikly mezy nami a kniezaty a zase mezy kniezaty a na­mi a nassemi potomki kralmi etc, woto ma pohon wygitii od zemskeho hayptmana listowny na ta miesta zboze, ktere narzekagi bud czwrt leta naprzed totizj przed czasem a neboli sandem, na ktere pohony k tolkez mezy kniezaty a ginymi obywatelmi zemie a Cz. iakz. b Cz. iakz. c Cz. z nyegi. d Od tego wyrazu brak w Cz. e Odtąd i Cz. f Cz. wrocze. g Ostatnich sześciu wyrazów brak w M, są tylko h Cz. yeslyby. [w Cz. i Cz. biti. j Cz. thoczysz. k Cz. pochanyagy.

STANISŁAW KUTRZEBA durch sich selbs, ader seinen Folmechtigenn, also bescheidenn- Wes Sachen sich erboren zcwusschen vns vnd den Furstenn vnda widerumb kegen den Furstenn, kegen vns vndb vnsern rechtenc nachkomenden Konigenn, doran sal die Ladung durch den Landis Howbtman briefflich gescheen an died Ende derselben Gutter, die angesprochenn weren ein Viertel Jors vore gemeltes Rechtistagenn. Derglei­chen zcwusschen den Fursten vnd an­der Erbsessenn des Landis kegenenander sal geladenn werdennf. Wo sulche Anfertigungg den Landis Howbtman anginge, so sal er durch den eidern Furstenn der Lande geladen werdenn und dabey was gesprochenn wirt, en­tlich bleibenn an alle vnd einicherley Vffzcögeh bey Vorluste der Sachenn. Wo aber ymandis an redeliche Vorsachenn zcw seinemi vorbotten Rechtistage nicht gestunde, nichtis weniger sal dem Rechtenn nachgegangen werdenn nach Ordenung der Rechtesgewonheitj der Lande. Sunder wo auch die von gemeinerk Rittersehafft und Manschafftl, dorzcw die von Stetten, ader ir Einwohner vff ihre Her­schafft, ader Einer vff den Anderenn, ader ein Stadt vff die ander ader Imandis frembdis Ansprvchung thun wellen, das sal ein yder suchenn mit . seiner Klage an den Enden, do der a P. brak. b W A. dopisano. c W A. Rechen. d B. den. e B. vor jetzt. f B. gehalten werden g B. Anforderung. [soll. h B. aufzueglich. i B. brak. j B. Rechtes und Gewonheit. k B. von der gemeiner, P. von der gemein. l B. dodaje: und. geden1 proti druhemu zacbowati ma. A gestlizeby se takowy narok haytmana zemskeho dotykal, tehda ten ma skrze starsse tiechto zemi pohnan byti a przytom czoz vrczeno bude, konie­cznie zostati ma a bez wssech a wsseliakich odtahnowb pod straczenimc prze. A geśtłiby bez slussne przicziny k roku pozwanemu ne stal, nicz menig d ma se prawu dosti stati podle zrzezenie pra­wa a zwliklosti zemie. Zwlasstie gestli­zeby ktery s obecznieho rytirstwą nebo s manow k tomu y ty z miest nebo gegich obywatele na geich pany a nebo geden na druheho nebo gedno miesto na druhe a nebo kdo - hostynskim e narzekati chtiel, toho ka­zdy ma hledieti s swu zalobu na tiech miestiech, kde odporcze ku prawu zrzezen gest. Gestlizeby pak tomuf, kdo zaluge na kterymkolwiek miestie, slussnost prawa dopomozena nebyla, tehda zalobnik ma vteczysstie mieti k naywissemu haytmanu zemie a prosyti, aby za nym o krziwdu a neboli obticzenieg psano bylo. A gesdizeby na to w polu leti nebo ktomu podo­bnemuh czasu protazen byl tak, zeby on sprawedlnosti sweyi koncze ne mohl dosahnuti, tehda ma haytman nas obygi strany mocz mieti na swrchu dotczene czasy a obeczne zemskie sudy prawnie przed se pohnati, a czo tu nalezono a neboli vznano budej, przytom ma konecznie zuostatik. A ge- a Cz. brak. b Cz. odthachow. c Cz. straczeny. d Cz. menyey. e Cz. hosczynski. f Cz. komu. g Cz. obczyczeny. h Cz. A gestlizeby ktomu i Cz. brak. nebo na tho w poluleti po- j Cz. brak. dobnym. k Cz. osthati. l gedney.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 253 Antwortter zcw Recht hin a vorordennt ist b. Wo c aber dem Clager an yrkeinen Ende d die Pillichkheit des Rech­ten nicht vorhulffen werde e, alsdanne mag der Klager Zwflucht haben an den Ober f Howbtman der Lande vnd bitten von ehn g seiner Beschwerunge zcuschreiben h. Wurde er denne hie­ruber i ein halb Jor ader dergleichenn vorzcogenn, domit er ferner Gerechtig-, kait Ende j nicht erlangen mochte, so sal vnser Howbtmann beider Part Macht haben vff die k vorbemelten ge­meinen Tage rechtlich zcufordernn vnd, was doselbs1 erkhant wyrdt, dobey sal es " entlich bleibenn. Wurde ouch ymandis vff die Einwohner der Obernn Slesienn zcw sprechen habenn, vff Manschafft ader Stette, die sollen sich aller Weise nnd Forme haldenn, wie hievor in dem nesten Artickel auszgedruckt, allein wo sie der Ober k Howbtman wurde zcufordern haben, das ouch in der Stadt Ober Slesienn, die von dem Howbtman ernant wer­den m, des Joris ein mal, als vff n nehstenn Montag nach der heiligen Drey Konige Tagk, sal zcw Rechte vorbeschaidenn werden. Vnd o nymand sal ausz der Obernn Slesienn in die Un- slizeby kto na obywatele zemi Slezkich neyaki narok a neboli czo mluwiti miel na rytirstwo, many, a nebo miesta, ti se magi wsseczknia obyczegiem a spuosobem zachowati, yakoz prwe przerzeczenym articulub wypsano gest, stoika gdiby gie naywyssy haythman miel przed se pozwati, aby tez w miestie huornieho Slezka, ktereby od haythmana menowano bylo, wrocze gednucz yakoztoc w prwni pondieli po swatych trzech kralid ma po­imane byti. Zadny tez nema z huorniho Zlezka do duolniho pozywan bytu Tez we Wratislawie podle starei zwyklosti nemieczskim yazikem mluweno y wyroki a neboli nalezy magi wy­rzekany byti. l W B. brak tych trzech wyrazów. m W A. przy tym ustępie dopisano na boku: Ein ider sal beclagt fur seinem geordenen Richter. c B. So. d P. Ende. e P. wurde, w A, było zdaje się pierwotnie: wolde. f B. obersten. g B. fur ihme. h B. beschreiben. i B. daruber. j B. er Ende seiner. k B. brak. l W A. było: doselbst rechtlich, lecz drugi wyraz przekreślony. m B. genannt wurde. n B. dodaje: dera. o B. brak. a Cz. wszeczkym. c Cz. gednacz iakusz. e Cz. pochna. b Cz. arthiculem. d Cz. kralach.

STANISŁAW KUTRZEBA dera Siessienn geladen werden vnndb widerumb. Esb sal auchb zw Breslaw nach alder Gewonhayt in dewtscher Zcung getädingtc und Ortel gesprochenn werdenn. III. DrytterdArtickel, wo der Antwortter den erstenn vnd den andern Rechtistagk nicht gestunde, vorstandt sal gescheene. Wo der Antwortter zum ersten ader zcum anderrn Rechtistage nicht gestunde, sal vff den drytten Rechtistage. einem idernnf Parth die Gerrechtigkhait entlich widerfarenn, der Antwortter gestehe ader gestehe nicht, denne vff den dritten Tag sullen yczliche Sachenn yr Entschafft im Rechtenn habenn vnd der Ungehorsame der burcklichen Sacheng vorlustig sein. Vnde ouch ein Awslendischer, ader sunst ymands, der im Lande nicht be­erbet wer, vff einen besessenenh Man ini Siesien, der sal gnuglich Burgenj seczen, vo er seiner Klage vorlustig wurde, vff das der Antworttennk sein Gerichtis Koste an ihm widerumbel er­langen moge. Wo aber ymands im Lande nicht gefrundetm wer vnd sulche Burgenj nicht bekhomenn konden, sal der Her Howbtmann mit den Bei- III. Trzeti arthicul. Kdyby odporcze pyrwny y druchi den nyesthala. Kdizbyb odporcze prwni nebo druhy prawnyc den ne stal, ma se trzeti prawny den kazded stranie sprawedliwy konecz stati, odporcze stoy nebo nestoy, nebo na trzeti den nebo rok magi wsseczki wieczy swoy konecz w prawie mieti a neposlussny ma swu przy stratiti. Gestlizeby pozwal czyzozemiecz a nebosycz kto, kteriby w ze­rni nebyl osedly, osedleho czlowieka w Slezku, ten ma dostatecznie vruczyti, azby swu zalobu a neboli przy stratil, aby odporcze sskod a vtrat gemu przysuzenych zase na nym dosahnuti mohl. A ktobye pak w zemi przatel nemiel a takowych rukogmif nemohl mieti, ma pan haythman spuolu siedieczymi nagiti a vznati, kterakby ta­kowy slibem swym dostatecznie myel vgisstien byti o takowu wiecz. a B. Nieder. b B. brak. c P getediget. d B. i P. der dritte. e W A. było nadto: vnd wie ein Vorstandt sal gescheen, ale te wyrazy przekreślono. f P. ein yedern. g W B. inaczej: der Ungehorsame, der vorsezlich aussenbleibt, soll der Sachen. h B. einsessenen. i B. der. j P. Burge. k P. Anntwurter. l W A. dopisany wyraz. mP. gefrunt. n B. möchte. a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. gdyby. c Cz. brak. d Cz. kazdey. e Cz. kdoby. f Cz. rukom.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 255 syczernn erkhennen, wye er mit sei­nen Glubden a ein gnugsam Vorstand vmb sulchs thueb. IV. Vierderc Artickel, ab der Cleger nicht gestunde. Wer dod inns erstee geladenn hatf, desg Sachennh sal ynnsi erste vorhort vnnd geendet werdenn. Kwemj auch der Kleger zcum ersten Rechtistage nicht, des Citation oderk Vorladunge sal ausz dem Register gelescht vnd cassirt werden vnd dem Antwortter nach Erkhentnuszl die Expensz vnd Schaden richtenm. Dweiln abero dasselbigep nicht ausgericht vvyrdt, khan nachr mag er den Antwortter zcum andernn Mal nicht citirn noch vorladenn, sunder so er ihm Gerichts Ko­ste vnd Schaden, wie ihm zcwerkhant, gerichtet vnd bezcalet, alszdann mag er ehns uff ein newes citiren vnd la­den. Vnd dweil der Klager mit seiner Klage allezeit bereit ist, sal der gestehin vnd seine Klage vorfuren, geste­int er den ersten Tag nicht, sal der Antwortter los getailet werden uff des Clegers Behelff zw dem andern Tag, IV. Czwerthy arthikul. Aczbi zalobnik nyesthala. Ktoz nayprw ku prawu pohnal, tohoz prze nayprw slyssana a doko­nana byti ma. Gestlizebyb pak zalo­bnik ku prwniemu roku slozonemu nestal, geho pohon z regestru wymazan a vmrtwen byti ma a stranie od­pornec podle vznanie sskody y na­klady oprawiti ma a powinen bude; A dokud gemu tiech nakladow a sskod ne oprawi, dotud po druhe ne bude moczy pohnati, nez gdyzby gemu sskody a nakłady oprawil, tehda bude moczy s nowu pohnati. A poniewadz zalobnik z zalobu wzdyczki hotow byti ma, nestalliby k prwniemu roku slozenemu, ma odporcze toho pohonu prazen byti. Nestalliby pak ku druhemu roku slozenemu a omluwy slussned podłe prawa nevczinil, tehda odporcze toho naroku prazen byti ma. a B. Gelübdnus. b B. tuen soll. c B. Der vierdte, P. vierde. d W A. dopisane. e B. Wer am ersten. f B. brak. g B. der. h P. Sache. i W A. nad tem słowem dopisane, w B. za­ miast tego słowa: zum. j P. kerne. k W A. poprawione; co było poprzednio, nie podobna odgadnąć. l B. dar nach erkennen. m B. zu richten. n B. weil. a Nagłówek tylko w Cz. o W A. było poprzednio: ader. b Cz. Geslyby. p P. desselbigen. c Cz. a strana odporny. r B. und. s B. ihnen. d Cz. stuzen.

STANISŁAW KUTRZEBA vnda Gerichts Koste legen. Kommet er denne den andern Rechtistage nichtb vnd hat des nicht echte Noth vorbottet, sal der Antwortter sulcher Anspruche lois getailet werdenn. V. Funfterc Artickel. Folgunge gesprochener Orteld. Alle Ortel vnnd Rechtisspruche, diee, wie obengemelt gesprochen wer­denn sollen menniglichf Ein wohnerder Slesienn zcuhalden vor Pflichtg, vnd wasz also ymands abe aderh zcwerkhant wirt, dem sal er in zcwain Mon­den nach Auszgang deri Ortels eine folkömeliche Folge thun. Wo aber nicht, sal das Parth, das sein Recht erlangt hat3, in des Vngehorsamen Gutter noch Ordenunge disenk Landel geweist vnd gesacztm werden. Wurde sich aberj ymands dowider seczenn vnd den Rechten nicht gehorszam leistenn, zcw demselbenn die Herren Fursteno, Stette vnd das gancze Landt trachtenn als zw einen Vngehorsamenn vnnd Störer gemeines Nutczesp. Vnnd in welchem Furstenthumb, Hierchafftenn ader Weichpilde, ein solcher a B. dodaje: die. b B. brak. c P. Der funffte. d B. Der funftte Artickel vonn gesprochenn Urtteyll. e B. so. f B. nemlich die, P. menniglichen. g B. dodaje: sein. h B. aber. i B. des. j B. brak. k B. dieser. l W A. te cztery wyrazy dopisano na mar­ginesie. m W A. te dwa wyrazy dopisano na margi­nesie. n B. sollen. o B. dodaje: und. p P. Nutz. V. Pathy arthicul. Czo nalezov dothyczea. Wsseczknib nalezowe neboli ortele wyrezenec, yakoz na horze psano gest, ode wssech obywatelow kniezetstwi Slezkeho drzany byti magi, a czozkoli tu komu przirczenod a nebo oderczenoe bude, tomu powinen budef dosti vczyniti we dwu miesiczechg po nalezy. Gestlizeby pak tomu dosti neuczynil, tehda stranie tey, kteraz sudh obdrzelai, ma w statek strany neposlussnej vwazanie dano byti podłe zrzezeny zemie teyto. Gestlizeby se pak tomu kto protiwiti chtiel a pra­wu poslussen byti nechtiel, protik ta­kowemu wsseczka zemie mieti se ma yako neposlussnemu a ryssyteli obecznieho dobreho. A w kteremz knie­zetstwi a neboli panstwi takowy sta­tek miel tu, pan geho k statku y k hrdlu hledieti ma a tudy gey k poslussenstwi przyprawiti. Gestlizeby pak ktere knieze a neboli pan aneb miesto w tom se nedbaliwe miel swewolnie, k takowemu naywissy1 haytman s gigimy sudczemi magi vznati, aby stra­nie poslussney, kterazby sud obdrzalam, a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. Vsseczny. c Cz. wyrzeczone. d Cz. przerzeczono. e Cz. odrzeczono. f Cz. brak. g Cz. nyedzyelych. h Cz. brak. i Cz. obderszala. j Cz. nieposłaszney stranye. k Cz. protiw. l Cz. brak. m Cz. obderzala.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 257 seine Gutter hette, deme sal eina Her zcw Leib vnnd Glitte greiffen b vnd ihn domite zcw Gehorsam prengenn. Wur­de aderc yrkein Furste, Her ader Stadt doran sewmig ausz Mutwillenn, sal der obirste Howbtmann mit den Beysiczer des Rechten erkennen, die Schaden dem gehorsamen Teil zcu richten vnd dorzcw gestrafftd werdenn. Wer adere Herf zcw Feste gesessen aberg beszlosseth, sal der obirste Howbtmann mit sambt den Furstenn, geistlich vnd1 weltlich, den Stetten vnnd dem ganczen Lande ihn an alle Sewmen zcu Gehorszam brengenn. Desgleichen al­len Widersessigen des Rechten vnnd den ihenigen, so wider dise Artigkel handeltenn ader theten, gescheen sal. Dorzcw sollen alle Stende, nymands auszgenohmen, zcw helffen vorpflicht sein. Nichts desteweniger sollenn die Recht vor sich gehn vnnd durch keinerley Sachenn Willennj gestackt wer­den, widerk durch konigliche Maiestat, den Hernn Bisschoff, dennl Herrn Fur­sten, nach andern Stenndenn. sskody naprawił a to aby trestan byl. Bylliby pak ten neposlussny twrdiea vsedly bud na zamcze a neboli twrzy b, tehda wrchni haytman s ginymi kniezaty duchownymi y swietskimi a se wssy zemi toho neposlussneho bezc wssech odtahow k poslussenstwi przyprawiti ma. Tiem wssym obyczegem protid kazdemu, kteryzby prawu poslussen byti niechtiel, aneb proti tiem artikulom czo posobowal, zachowano byti ma. A k tomu wssechni stawowe pomahati powinni a zawazani byti magi, nicz menieg proto prawa przed see giti magi a pro zadnu przyczynu zawrzena byti nemagi, anizto skrzef krale geho milost, ani skrzef knieze biskupy, ani skrzef kniezata a gine stawy. VI. Sechster Artigkel. Wy den gesprochen Orteln eyne Folge ge­scheen salm. a W A. ein poprawiono na: jeczlieher. nad ein dopisano dwa wyrazy nieczytelne, w B. jest sein. b W A. ten wyraz przekreślony, w P. go brak. c B. aber. d B. in Straff genhommen. e P. aber. f B. So er aber. g B. oder. h B. dodaje: wehre. i B. oder. j B. brak. k B. weder. l B. die. m W B: Der sechste Artickell die Wiedersessiegen zum Gehorsam zue brenngen. W P. tylko: Der sechste Artickel. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. 3. VI. Szesthy articul. Wszeczy Slesska obiwathele neposluszneho spulu magi karaczg. Gestlizebyh w kterym kniezetstwi a neboli panstwie za zrzezeniem sandu wyrok aneb ortel wirezen byl a ten, komuz by czo odsanzeno bylo, rozsudku dosti vczyniti nechtiel a prawu se protiwil a toz kniezetstwie, w kte- b Cz. twyrdzy. d Cz. protiw. f Cz. skersze. h Cz. Geslyby. a Cz. twyrdzye. c Cz. bessze. e Cz. brak. g Nagłówek tylko w Cz. 17

STANISŁAW KUTRZEBA Wurde auch in yrkeinema Furstenthumb ader Hierschafift ausz geordentem Rechte weszb gesprochenn, vnnd die ihenigen, wider die solche Spruche ergangenn, nicht hieldenn, sunder sich dawiderc seczten, dend das Furstenthumb alleine zcu Gehorszam nicht brengen möchte, sollen alle Furstenthumber vnd Einsassen ine Slesienn dorzcw zcw helffen vorpflicht seinf. remza ten ortel wyssedl, toho neposiussnego bez pomoczy ginych k poslussenstwi przyprawiti nemohio, magi a mab wsseczka kniezetstwi a obywa­tele slezssczy tomuż kniezetstwi neboli panstwie zawazani byti pomocz uczy niti a neposlussneho k poslussenstwi przyprawiti. VII. Sybender Artigkel. Vff dy Vnderthanen mit Gewalt nicht zcu greiffen g. Es sal khein Furste, Herr ader Stadt seine Vnderthoneh vnerkhant des Rechten geweldigenn, sunder ihm die Recht bestellenn nach Aussaczungei desselben Furstennthumbs ader Hierschafft. VII. Sedmy arthicul. Zadne knyesze ani pan nema se zachnuti na podaneho swecho bez wsnanya prawac. Zadne knieze, pan a nebo miesto na zadneho poddaneho sweho bez vznani prawa moczy sahnuti nemad, nez gestlizeby se gemu zdalo, zeby gemu poddany wczyme winen był, ma gemu sand osaditi podle zrzezeni a zwlikostif tohoz kniezetstwie. VIII. Achter Artigkel. Wy man sich inn Rathszlagen halden vnd dy mei­ste Stymme besztiesszen salj. a B. irgent einem. b B. was. c P. darwider. d B. die. e B. der. f W A. dopisano na boku późniejszą ręką: nach Laute des worigen Artigkels, poczem te słowa przekreślono. g W B: Der siebende Artickell. Keinen nicht zne gewalttiegen. W P. tylko: Der sibennde Artickel. h P. seinen Underthannen. i B. dodaje: unnd Gewonheitt. j W B. Der achtte Artickell, dass durch die meyste Stymme in unnd ausser Richtens erkant undt geschlossenn werden solle. W P. tylko: Der achte Artickel. VIII. Osmy arthicul. Aby kassdy przy sudu swe sdany povied z y a 1g. Tez kniezata a wssechni stawowe zwolili se, aby przy sudu tento sposuob zachowan byl, aby knieze haytman zemski kazdeho zwlastnie a porzadkem ptal, aby zdanie swe powiediel, a wyslyssewsse wssetczki, k cze­muz wietssy diel przystupi, przytom a Cz. w kterehosz. b Cz. magi yma. c Nagłówek tylko w Cz. d Trzech ostatnich wyrazów brak w Cz. e Brak w M. f Cz. swyklosczy. g Nagłówek tylko w Cz.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 259 Auch habenn sich die Herrenn, Furstenn vnnd alle Stende bewilligt vnnd ausgesaczt, das in Räthenna, im Rechtenn aderb ausswenigk dem Rechtenn, hinfort die Weisz sal gehaldenn werdenn, das ein yeczlicherc Furste, Her und Standt gefraget werden sal durch den Herrenn Howbtmann, vnd was also von der meisten Stymb vnd Teyl erkhantd, auszgesaczt adere bewilliget wirth, dabeyf sal es bleybenn stete, feste vnnd vnwiderruffttch gehaldenn werdenng. IX. Newnderh Artigkel vonni rit­terlicher Heisschungj. So die von der Ritterschafft anenander aus leichtenn Sachenn beschul­digenn vnd vor die Hernn Furstenn gefordert habenn, wirt sich einerk Furste mit seiner Ritterbangk kegen men­niglichl wol wissen zcu haldenn, sun­der werm vnrecht befunden wirt, saP dem Fursten, an des Hoffe er gestan­den, in seine Khammer vorfallenn sein funffzcigk Gulden hungerisch vnd dorzcw dem Khegenteil richten sein Khö-ste vnd Schadenn nach Erkentnusz des Fursten vnnd seiner Ritterbangk. Nymands als den andern vor awszlen- a Tych dwóch wyrazów w B. brak. b P. aber. c B. regiicher. d W A. następowało: vnd, które przekre­ślono. e B. und. f P. darbey. g W A. dopisano na boku późniejsza ręką: pluralitas votorum. h B i P. Der newnde. i B. dodaje: der. j B. Heyschumgenn. k B. ein ieder. l P. mennigclichen. m B. wo er. n B. dodaje: er. aby zuostali a to neporussytedlnie bud przy prawie a aeboli przy ginych zemskich potrzebach, neboli smluwach, aby drzano a zachowano bylo. IX. Devathy arthicul. Gdibigeden drucheho nachanil na podsczyvosczya. Gdizby se rytirstwob geden druheho s lehkich przyczin nahanilic a ge­den druheho na kniezecze dwory heyssowal, kazde knieze s swu ryczyrskud lawitzy bude se wiedieti, kterak w tom zachowati, nez kterazby strana winna zuostala, ma a powinna bude tomuz kniezeti, na kterehozby dworze stali, patdesate zlatych vherskich dati, a stranie druhe sskody a vtraty naprawiti podle vznanie takoz kniezete a geho rytirske lawicze. Tez nema za­dny heyssowati na czyzych nebof hostinkich kniezat dwory. Aczby pak y kto heyssowal, strana odporczy nebude powinna tam stati, lecz swu dobru wuoli. a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. s ryczyrsthwa. c Cz. nachanyl. d M. brak. e Brak w M. f Cz. neboli. 17*

260 STANISŁAW KUTRZEBA dissche Fursten heisschen, woa es aberb geschege, sal er vorzcureitten nicht vorpilicht sein, es werc denne sein gutter Will. X. Czehender Artigkeit vond peinlichen Sachenn vnd Landisbeschä-digernn, wie dieselben mit iren For­derern geladen, geeilet vnd gerechtferttiget werdenn sollenne. Wo ymands vmb Brand, Mord, Vihde, Droherf Gewalt, Behausung, Forderung ader Beschadigung, wesz Standis derg were, beruchtiget, dorumb geladennh vnnd nicht gestunde, deri mutwilligk aussen bliebe, sal seinen Leyb verlorenn habenn vnd vom Guttej erstattet werdenn, die von ihm beweiszlich beschadiget, die Vbermasse den Erben bleibenn. Wo ader der nicht bekhömen werden möchtek, sal ihm sein Guet genohmenn vnnd gleichwol nach dem Halsze ader1 Leyb getracht werdenn. Gestunde aderm einer dem also vorn beschaidenn vnnd ginge ein Bekentnusz vber ihn vnd nicht mehr, ist derselbigen sunst unberuchtiget vnd das Bekentnusz nicht gnugsam Anzceigung ader Indicion gibt, so sal er sich des mit seinem Eide rechtfert- a B. und wo. b B. also. c B. sey. d P. Der czehenndt Artickel von den. e B. ma tylko: Der zehende Artickel vonn peynlicher Handlunge. f P. Drae. g B. er. h A. dodawał: wurde, ale ten wyraz prze­kreślono. i B. sundern. j B. ihme. k W B. brak dotąd od wyrazów: die von ihm. l B. und. m B. aber. n B. brak. X. Dezathy arthycul. O palenye, o mord etc. narczen bil, ma votho pochnan bitia. Aczby kto o palenie, o mord, o odpowied, o pohrozki, o mocz, o przechowawanie, o fedrowanyeb, a neboli o sskody narczen byl, bud yakehozkoli stanu, bud ma woto pohnan byti, nestalliby k pohonu swewołniec, ma propadnuti a stratiti hrdlo, a s statku geho magi se sskody naprawowati tomu, kteryzby od nieho vsskozend byl a to se pokazati mohlo, a zbywagiczy statek erbuom geho zuostati ma. Gestlizeby pak takoweho mieti a dosahnuti nemohli, ma gemu statek geho pobran byti y wzat. A proto nicz meniey e o hrdlo geho stati magi. gdezby gey dosahnuti mohli. Pakliby ta­kowy narczeny gsucze pohnany stanul a gedno wyznanie zloczynczowo nayn wysslo a nicz wieczey, gestlizef gest prwe bez podezrzenie byl a to wy­znanie dostateczneho pokazani nedalo, tehda se przysahu swutohog sprawiti moze. Gestlizeby pak czlowiek podezrzeny aneb wiecze nez gedno wyzna­nie nan wysslo, kterezbyh wzdy do­stateczneho prowodu dati nemohlo, tehda se niczi dwiema nepodezrzaiy- a Nagłówek tylko w Cz. b Tych dwóch wyrazów brak w M. c Cz. bwolnye. d Cz. wszkodzyen. e Cz. A protbo nye. f Cz. gesly. g Cz. brak. h Cz. kyerebi. i Cz. masz.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 261 tigen. Woa das aber ein beruchtigerb Man werec aderd mehr denne ein Bekentnusz vber ehn gegangenn, die dach nicht gnugsam der Worheit Anzceigung theten, des mag sich derselbige mitzcween glitten vnberuchtigten e Man­nern, besessen Nachtbarnn, entledigenn, die mit ihm zcun Heiligenn erhaldenn. sullenn, das er solicher Bezcichtigung vnschuldig ist. Wo das nicht geschieht, sal vber ihn die Scherffe des Rechten ergehin. Wo man aberf ein solichenn mit der Ladung nicht begriffeg, sullenh mit Brifenn in seine Behawsung, Lehngutter ader in vmbligendenn Stetten offintlich angeszlagen vnd auszgeruffenn werdenn. XI. Ailffterj Artickel. Wo Eingriff geschege, wie man jagenn vnnd eylenn sal. Wann yemandsj, einheymisscher ader fremder, so k in disen Landen Sie­sien Schaden gethon, bekomen wurde, den1 sal man an allis Vorzcihenn vnnd Wegerunge rechtferttigen lasenn. Wurde auchm ymands vmb Nachjagenn angerufft ader sunst wuste, das Schadenn gescheenn, wes Standis der sey, vom Obirsten bisz zcum Nedirstenn, der sal schuldig sein an alle Vorhin- a B. So. b P. beruchtiget. c W A. dopisano na marginesie: wo aber mehr ober einen Bekenthnisz gegangen. d B. aber. e P. unbenichtigen. f P. Wo aber man. g B. begreifen noch rinden könnte. h B. dodaje: ihn. i B. i P. Der eilffte. j B. Wo man. k W A. ten wyraz dopisany na marginesie. l B. die. m W A. było pierwotnie: aber. mi czlowieki osedlymi, susedy swymi, sprawiti toho, kterziz podłe nieho przysahati magi, ze w tym naroku winen neny. Gestlizeby sea nestalo, ma nayn prawo pussezene byti. Paklizby tako­wy pohonem zastizen byti ne mohl, ma gemu w geho obydleny listownie poslan byti oneb na geho zbuoze y w okolnych miestiech zgewnie przy­bito y wywolano byti. XI. Geden nadczty arthicul. Czo se honyeny dothicze etc.b. Ktozbyc koli sskodcze d, takowy bud domaczy neb e hostinski, kteryzby w techtof zemiech sskodu vczynil, zastrzeng byti mohl, ma se gemu bez wssech odtahnow prawo geho stati. Bylliby take niegdo ohonini napomenut aneb sycze o tom wiediel, zeby se sskoda stala, bud ktereho koli stawu, bud od naymensseho az do naywysseho, ten kazdy ma a powinen gest beze wssech wymluw honiti a we zwony biti a podle naywysse moznosti k tomu se przyczynki a neprzestati tak dluho, pokud moznost geho sta­czyti moze, aby takowy sskodcze ku prawu obstaweni byti mohli. Kdozby a Cz. se tho. b Nagłówek tylko w Cz. c Cz. Kdezbi. d Cz. sskucze. e Cz. aneb. f Cz. w tiech. g Cz. zasthyzen.

262 STANISŁAW KUTRZEBA derung zw yągen eylennda an Glo­ckbenb szlahenn, nach allem seinem Vormogenn dorzcw thun vnd nicht abezculassenc, soweit ym mögelich, nochfolgennd vnnd dje Beschadiger rechtstellig zcu machenn. Wer do denne in allen Stuckhen nicht folge thut, der sal die Schade, so gescheen seint, bezcalenn vndf dorzcw ein Viertel Jor ihm Turhm sitczenn. Es sal yeczlicherg selbst jagenn, sunder die Hernn Furstenn mogen yr Howbtlewtte schickhenn. Wo ir F. G. zcw iagen vorhin­dert wernn, so sullen die vonn Stetten zcween ader ainen vffe wenichsteh auszem Rathe miteschickenn. Wo ymands iagte ader eylenn Hesse vnd sich vorhielde der Ordenung des Landfrideis, er wer ein Furste, Her, Rytterschafft, Stette ader Bawer, vnnd dorumb angeredi wurde, als bette er vnerlich ader vbel domite gethon, sol­cher Nachredungj ader bezciecht, sal keinem an seinen Ehren Schaden ader Abbruch sein, sunder wer ihm derhalben nachredet, sal ehm dorumb Abetragk thun, vmb Gotis vnd unserk Lieben Frawennl Willen bittenm, vnd was ehr vff ihn geredt haben, habe er inno Hals gelogenn vnndp dorzcw zcwu Wochenn gefangen sitczenn vnnd zcw a B. zu eylenn und. b B. dodaje: zu. c W B. brak dotąd od slow: nach allem. d B. folgern). e B. deme. f B. brak. g W A. było ein; yeczlicher, ale pierwszy wyraz przekreślono. h P. aufs weniges:. i B. angeregt. j P. Nachrede. k P. seiner. l W A. i P. poprawiono na: Mutter. m B. abebitten. n W A. dopisano. o B. dodaje: den. p B. dodaje: soll. se pak w tiech wieczech podle toho nezachowal, ten powinen bude tomu, komuszby se sskoda stala, ty sskody, naprawili a zaplatiti a ktomu czwrt leta w wiezy sedieti. Tez kazdy oby­watel sama osobu swu honiti powinen bude, nez kniezata gich milost, aczby czym zanieprazdnienib byli, mohu haytmany a vrzedniki swe wyprawiti. A gdizby miesta k honieni lidi wyprawili, tehda dwu ac naymeniey gedneho z rady s nimid wyprawiti magi. Gestlizeby kto s obywatelow zemie Slezke, bud knieze, pane, miesto, neboli sedlak sskodcze zemske honil a podie zrzezeni tohoto landfridu se zachowal a pro takowe honienie narczen był, takowy narok neboli pomluwa zadne­mu na geho czti a dobre powiesti sskody nestif nema, nez takowy kaz­dy, kteryzby koho w tom nahanil aneb pomluwal, ma gemu naprawu uczyniti a pro Buoh, pro Matku Bozy, odprositi a rzeczy takto: czo sem koli na czie mluwit, w hrdlo sem Ihal, ktomu mag dwie nedieli w wiezyh sedieti a pokuty dati ma patdesat kop grossy, a tomu, koho by nahanil, wsseczki sskody a nakłady, ku kterimby gey skrze1 to przyprawil, naprawiti ma. Tez su se swolili kniezata, pani y giny stawowe, aczby w takowym honieni ktere knieze, pan aneb czlowiek rytirski ktereho zloczyncze swu ruku yal, ze tenz sloczyniecz wiezenimj opatrzen byti ma, aneb trestan nez kathu k w ru- a Cz brak. b Cz. zaprasneny. c Cz. brak. d Cz. z rady swey. e Cz. bud pan. f Cz. skodzyti. g Cz. brak. h Cz. wyezeny. i Cz. ku kteryzmby gy skerze. j Cz. wyezeny. k Cz. kathowi.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 263 Peen gebenn funffzeigk Schogk Grosschenn mit Erstattung aller Schadenn desselbigenn, demea Nachrede gethonn. Sichb haben auch bewilligt Herren, F urstenn vnnd alle Stende, wo ein Furste, Her aberc Rittermessiger Man in solchem Nachiagenn einen Vbelthaer ader mehr mit eigener Hande fan­gend wurde, dase derselbige mit Gefencknusz aderf Thurm vorhaldenn ader gestrafft werden vnnd nicht dem Czuchtiger vberantwort werden solleg, bisz solang ir F. G.h voni kaiserlicher vndj königlicher Maiestat doruber Ver­sorgung erlangenk. Werde ymands vberwundenn, das ehr bosenn Lewthen einicherleyl Vorschwbe gethon, sal mit ihnm gleichlich gestrafft werdenn. cze nema dan bytia tak dluho, azby kniezatagich milost od czesarske a kralewske milosti w takowe wieczy ssyrsseho navczeni dosahmiti mohli. Bylliby tak kto w tom vznan a przeswietssen, zeby takowym sskodczem yakowy ferdrunk vczynil, ma s snim zarowenb trestan byti. XII. Cz welfftern artigkel, wo Vbelthater gefangenn vff Herren gutte Lewthe vnnd ander bekhennen, wie sich do zcwhaldenno. Inn allen Gerichtenn, so Vbelthäter vff Herren aberp Rittermessige Lewthe bekennen, das sie Teil ader Schuld a B. dodaje: die. b B. Sie. c B. brak. d W A. tak poprawiono, było pierwotnie: fohen. B. ma: schlahen e P. brak. f B. dodaje: in dem. g W A. dopisano, w P. brak, w B. brak wyrazów: werden solle. h W B. Tych trzech wyrazów brak. i B. uff. j B. oder. k B. ergangen. l F. einerley. m P. im. n P. Der zwelfft. o B. Der X 2 Artickell, wo Cbekhäter gefan­genn auff Herrn guette Leutte unndt andere bekhenneten. p B. oder. XII. Dwanaczty arthicul. Jeslib sloczyncza na ktoreho pana aneb riczyrski clovieka czo v i s n a lc. W kazdem prawie, kdezby zloczynczy na ktereho pana aneb rytirskeho czlowieka czo wyznał nesslechetneho, tehda tomu, na koho czo wyznanod, ma ta wiecz yhned oznamena byti. a nestalliby takowy we dwu nedielech o tom wieducz, tehda magi obeslani byti dwa osedli zemane s toho kniezetstwi neboli panstwi, mezy kteremi ten, na koho wyznanie wysslo, aby przygeli a slysseli, czo ten zloczyniecz na koho wyznawa, a czozkoli wyzna­no bude, to ma naywyssemu heytmanu oznameno byti. Na prwnim sniemu neprzygelliby pak tenz pan a ry- a Cz. nema bycz wydan. b Cz. zarowno. c Nagłówek tylko w Cz. d Cz. wysnal.

264 STANISŁAW KUTRZEBA hettenn an Missetat, dem ader dena sal man es balde zcw wissenn thuen. Gestunde er in vierzcehen Tagennn nach der Wissenschafft nicht, so sal man zcwehn belehnte Man ausz demselbigen Furstenthumb, dorynn der beruchtigte gehoret, fordern, die an­horen b sollen, was der Vbelthater vff ihn bekhente, sollichs dannec an den d Oberhowbtman tragenn zcum nehsten Rechte. Kweme der Her oderf Rittermessige Man nicht vnd horet das Bekhentnus, sog sol er nach einen Monden11 habenn vnd in der Zceit durch den koniglichen Howbtman besand werdenn. Khommet er danne abermals nicht, so sal man sich kegen ihm, wie obengemelt, erzcaigenn vnnd haldenn. Wo aber einer gestunde vnd der Vbelthater uff ihn stürbe, sal eri eingenohmen aderj furwart werdenn, bisz ehr sich ynnehalds dises Landfrides vnnd forderlich innehalds des zcehendenn Artickels gerechtferttiget. Wo aber ein Furste der Slesienn von einem Vbelthater dermassenn beruchtiget wurde, sal ouch Iren F. G. vor­meldet werdenn vnnd der ihenige enthaldenn, dask yr F. G. Rathe solchen anzcuhoren an dieselbigen Stellenn geferttigen mögel. Sturbe denne der Vbelthater doruff, so sollem ir F. G. a B. denen, P. den oder dem. b B. brak. c B. tych dwóch wyrazów brak. d P. brak. e B. Rechttage. f A. P. brak. g W A. było: nicht an, so. ale dwa pier­ wsze wyrazy przekreślono, w B. jest: an, so. h P. Monat. i P. brak. j B. und. k W B. brak słów od: iren F. G. l B. gefertiget werden. m B. dodaje; dann. tirski czlowiek gsucze pomluwan a nesslyssel to wyznani, tehda gesstie od haytmana wrchniehoa ma obesian byti a ktomu mieti protah cztyrzy niediele. Neprzygelliby pak giz na takowe obsylanie, ma k niemu seb zachowano byti tak, yakoz prwe wytisstieno, przygelliby pak takowy a zloczyniecz nayn wyznawal a na tom vmrzel, tehda ten ma wzat a vgisstien byti tak dluho, azby sec toho podle znienie toho landfridu a zwlasstie tak, yakoz w desatym artikulu osazeno gest, sprawil. Gestlizebyd tez ktery zloczyniecz na niektere knieze Slezke czo wyznał, ma teze tomu kniezeti oznameno byti a zloczyniecz ma zachowan byti tak dluho, azby to knieze rady swe seslati mohl na toz miesto k wyslysseni takoweho wyznani. Vmrzelliby pak zloczyniecz na tom, tehda knieze geho milost na tiech miestech, kdez geho milosti przyłezy, woto odpowiedati ma a powinen bude. Tez s takowymi wieznif a złoczynczyg opatrnie se obchoditi magi tak, ze nema na zadneho ptano byti, nez on sam aby powiediel a oznamil, kohozby wiediel. a Cz. naywyszeho b Cz. brak. c Cz. brak. d Cz. Geslyby. e Cz. brak. f Cz. s thakowym wyesnyem. g Cz. zlocznyczam.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 265 vmb solchs an Stellen, do ir Gnad hina vorordent, zcw antwortten vorpflicht sein. Es sal auch mit demsel­benb Gefangenn fursichtiglich vmbgegangen werdenn, also das man keinen Anzceigen ader Fragenn vff einen an­dern thun sal, sunder inen die jenigenn seibist nahmhafftigk machenn lassennc. XIII. Dreyzcehender d Artigkel. Czw Landisbeschadigernn sal iderman des Rechten helffen vnnd die Slosser ader Westenn offenne. Wurde ein Beschädiger, abegesagter Findef ader Droher awsgespehetg auff einem Schlosse, Hoffe, Stadt ader Dorff, so sal der Her ader Howbtman desselbennh Kraises von dem Behawser die Recht zcw dem Vbelthater fordernn, der nuei die Rechtj an alle Wegerung salk ergehn lassen vnnd so von Nöthenn seinl Schloss vndm Be­hausung offenn vnd die Vbelthater suchenn lassenn ano allen Ortherennp, wo es begeret wirt. Thete er das nicht, so sal er vor einen wissendenr Behawser gehalden werden vnd von dem a B. brak. b P. selbigen. c W A. dopisano na boku: kenn Fragen off ander thun soll. d P. Der dreizehennt. e B. Der 13 Artickeli. Zue denn Landrsbeschediegern soll jedermann dess Rechtten helf­fen, die Schlösser oder Festen öffnen. f B. Feindt. g B. ausgespürt. h P. desselbigen. i W A. byJo pierwotnie: ehm. j W B. brak od: die Recht zcw dem. k B. brak. l B. dodaje: wirdt. m B. oder. n B. öffnen. o B. in. p P. Orten. r B. gewissen. XIII. Trinadczth arthicul. Ze wszudy maydopusticz sloczinc z o w h 1 e d a t i. Bylliby ktery sskodcze, odpowie­dnik a neboli zloczyniecz wysspiehowan bud na zamcze, na dworze, w miestie, neboli we wsy, tehda pan ne­boli haytman toho krage ma pozadati prawa na ty zloczyncze od toho prze­chowawczea, kteryz bez wsse odpornosti prawo nanie pustiti ma a neb obydlenie swe odewrzeti a zloczynczow hledati dopaustiti na wssech miestech, gdezby pozadano bylo. Gestlizeby toho nevczynil, tehda gey za gi neho przechowawaczeb a ferdrownika zloczynczow mieti magi a ma od haytmana wrchnieho s pomoczy wsse zemie obehnan a dobywan byti. A gestlizeby k c takowemu oblezeni a do­bywani gsucze k tomu napomenut neposlussnie se zachowal a nepomahal, k takowemu wsseezkui sed mieti magi, yakoztoe krussyteli landfrydu. a Cz. przeszochowathcze. b Cz. przechowathcze. c Cz. brak. d Cz. wszeczy. e Cz. yakusz.

STANISŁAW KUTRZEBA gemeinen Howbtmann mit Hulffe des ganczen Landes belegt, beranth vnd gewönnen werdenn. Wo ymands ge­fordert vnd zcw solchem nicht thete, zcw dem sal man trachten alsa Störer des Landfridesb. XIV. Vierzcehenderc Artigkel. Vord Recht nymandis zcw geleyttenn. Hinfurt sal vor Recht der koniglichenn Maiestat zcw Hungernn, Beheme etc. vnderworffennf nymandis geleittet werdenn, es wer denne auszlendissche, die ouch nicht anders, den­ne nach Rath aller Stende vndg Wil­len der Parth Geleytte erlangenn sol­lenn. XV. Funffzcehnder Artigkel.Wer inn Schein seyne Gutter vorkoufte furgebe. Wer Schaden thette vnd dy Beschedigten vff Andere weysseteh. Wer eines abegesagter Findt ist unnd einen anderenn beschädigt, die Schaden nachweisti, der sal trawlosj vnnd erlos sein, vnnd davor gehalden werdenn. Auch wurde ymand, der Findt werk ader anderl Vnthat a B. dodaje: einen. b B. Landes, c P. i B. Der viertzehennd. d B. Fur. e P. und Bebeim. f W A. ten wyraz przekreślono i poprawio­no na: unwideruffen, ale i ten wyraz przekreślo­no. W B. napisano: unwiderruffen i poprawiono następnie na: underworffen. g B. dodaje: nach. h W A. prócz dwóch pierwszych wyrazów cały nagłówek dopisany inną ręką. W B. Der XV Artickell. Wehr eines abgesagter Feindt ist. W P. tylko: Der funffzehendt Artickel. i Tych. trzech wyrazów brak w B. j B. treulos. k B. Feindt werden. l B. brak. XIV. Czternasthy arthycula. Przed prawem zadny krale geho milosti w Vhrzech y w Czechach pod­dany nema gleytowan byti, leczby był hostinski czlowiek, y ten nema gley­towan byti, lecz s radu wssech sta­wow a wuole strony odporne. XV. Pathnasthi arthicul. Czo se o d p o v i e d z y d o t h i c z e. Ktozby komu odpowiediel a ginemu sskodu vczynil a sskody vkazowal na toho, komu odpowiediel, takoweho za nesslechetnika a zdrayczy mieti magi. Gestlizeby tez ktozkoli, kteryzby mienilb odpowiedieti anebswu wuoli mieti statek swoy bud przatelom ac neboli czyzym wzdati anebd prodati chtiel nae podwod a potom komu sskodu vczynil proti zrzezeni landfridu a prawu a w tom zwieczezen byl, takowy, kteryzby prodawal aneb wzdawalf, y ten, kteryzbyg kupowal neb przygimal obapolne statki, tyh tratiti magi. Take zadny statku sweho nikomu odewzdati aneb prodawati ne- a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. mynyl. c Cz. brak. d Cz. neb. e Cz. brak. f Cz. wdwal. g Cz. kyeryssby. h Cz. brak.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 267 thun wulde einem andern, seinem ma, lecz sam osobu swu tu stanie Frunde ader Frembdenn, sein Guet in atomu, komuz to proda aneb odewzdaa ma dostatecznie vgistiti, ze prawem podle zrzezeni zemskeho zyw byti chcze. Kawffs ader Gobesa Weise vfflossenn ader furreichenn im Schein eines rechtenn Handels vndb das vberwundennc, danochd ymandis wider Recht und disen Landisfrid beschadigte, sullen dem Herrenn des Landis vorfal­lend sein baider Tail Gutter, als wissentłichse Khouffers vnnd Vorkouffers. Es sal ouch nymandis seinf Sachenn einem Andernn ufftragenn, ader vorkouffenn, geistlich ader wertlich, sun­der sal sie selber im Rechten forderenn durch procuratores ader wie er khan, es wer denne, das derselbige dem uffgetragenn einen gnugsam Vor­stand machte, das er des Rechtes nach Gewonheyt der Landeg gebrauchenn wulde h. XVL Sechszcehnder Artigkel.Von Pawrn, Gecuenren vnd ihren Kyndern, dy fulgen sullen iren Hernni, und le­digen Lewthenn. Kein Pawer, Gerthener, nach yr Söne ader Toichterj zcihenn salk von seinem1 Erbherrenn an seinen guten a B. Geben. b B. dodaje: wurde. c B. dodaje: und. d P. darnach. e W A. było pierwotnie: nemlich. B. ma za­miast tego: des. f B. ein. g B. des Landes. h W A. dopisano od góry strony później­szą ręką: Wer seine Sachen eynen Andern uffgebe. i Te 9 wyrazów dopisane w A.; w B.: Der 16 Artickell von Pauren undt lehdigen Leutten, w P: Der sechent Artickel von Pawers und le­digen Lewtenn. j B. dodaje: sollen nicht. k B. brak. l B. ihren. XVI. Szesnasthy articul. Sedlak, zachradnyky synowyeych bez panskyey woley wysczechovati se nyemab. Zadny sedlak, zahradnik ani syno­wie a dczeryc gegich od panow swych wyhossczowatid se nema bez geich poswoleni. Gestlizeby komu ktery vtekl, kdezby gey pan geho zwiediel, ma gemu beze wsse obtieznosti wydan ae wTaczen byti. Gestlizeby pak ktozkoli takoweho zbiehleho czlowieka wratiti nechtiel, ma propadnuti panu toho zbiehłeho czlowieka deset hrzywen grossy tolikrat, kolikrat toho se dopausti, a wssak proto toho czlowieka wratiti a Cz. oddsawa. b Nagłówek tylko w Cz. c Cz. dzyedzy. d Cz. wysczechowati. e Tych dwóch wyrazów brak w M.

STANISŁAW KUTRZEBA Willen. Entwurde adera yrkeinerb c, wo ihn der Erbher erkhundetd, der sal nwe anf Beschwerung widerumb fol- genn. Wurde aber ymands die We- gernn widerumb zcw gebenn, sal mit der That vorfallen sein, so offte das geschicht, dem Erbherren desselbenn g entlouffens Mannes zcehenn Margk Grosschenn vndh sal nwi dennachj den seinenk vberantworttenn. Es sal auch kein Pawer1 ymandis wes be- schaiden ader gebenn in seyner Kranck- heyt, das zcw seinem Erbe gehort, nemlich Pferde m, Vyhem,Hawssgerathe etc.m; sunder Beraitschafft mag er be- schaidenn, dach in Beywesenn des Richters ader Schulczes desselben11 Dorffes. Die ledigen Lewtheo, die nicht dienenn ader arbeittenn, sollenn in den Stetten, Dorffernn, Kretschmernn, nach anderszwo vber ein Nacht nichtp behawszet nach beherberget werden. Wer doruberr befundenn, sal seiner Herschafft zcwm Busse m, sos offte das ma. Take zadny sedlak neboli zahradnik nikomu nicz odkazati przy smrtedlne posteli nema, czoby k geho roli przyslusselo, yatozto konie, do­bytki, domowe rzeczy, nez hotowiznu muoz odkazati a wssaka wb przytomnosti foyta a neboli rychtarze c tęy wsy. Tez powaleczed neboe lide prazdni, kterziz ne sluzy ani s peniez dielagi, nemagi w miestech, we wsiech, w krczmach dele f gedne noczy trpieni a przechowawani byti. A ktozby se podle toho ne zachwal, tolikat, kolikrat se toho dopaustiti, ma panu swe­mu propadnuti deset hrzywen grossy. a P. aber. b B. wurde aber irgent einer ziehen. c P. irkeme. d A. dodawało: ader fordert, ale te wyrazy przekreślono, B.: ader funde. e W A. było poprzednio: ehm, w B. ihrne. f B. ohne. g dasselbige. h W A. ten wyraz dodany. i W A. było pierwotnie: ime, w B. ihne. j B. darnach. k B. dodaje: wieder. l A. dodawało: nach Gerthener, ale te wy­razy przekreślono. Są w B. m B. brak. n P. desselbigen. o W A. na boku dopisano: von ledigen Leutten. p P. brak. r P. darwider, B. darueber. s B. als. a Cz. wszakusz. c Cz. rytharza e Cz. neboli b Cz. brak. d Cz. powalacze. f Cz. daley.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 269 geschichta, zcehenn Marg Grosschen vorfallen seinb. XVII. Sybenzcehenderc Artigkel. Vorbietungd der Buchsenn. Nach datum dises Landefrides sal nymands mit Buchsenn, groiss ader klein, vff Strassen, Landenn, Gejgentenne, Stetten ader Dorffernn sich befindenn lassen. Wer dowider thut, sal vorfallenn sein czehn Marg Grosschenn, dorzcw die Buchsenn f, die Helffte dem Ansager, die andere Helffte dem Her­renn ader Howbtmann des Kraises, dorynne er begriffenn. Werg auch ymands alsoh mit Buchsenn farenn, reittenn ader gehenn segei vnnd ihm dieselbige nicht nehme, so er khonde, vnndj demk Howbtmanne ader andernn Amptlewthenn des Kraises nicht meldenn wurde, sal auch zcehenn Marg Grosschenn vorlustig sein, ausgenohmen, wo ein Eingriff geschege, dasl zew Befridung des Landis zcw gebrauchenn von Nothenn werem. Wo auchn yrkein Furste ader Her einen Wiltschuczenn ° hette, der sal des Furstenp XVII. Sedmnasthy articul. Abi za­dny s rusznycza nye chodzyl. Od dnieyssnieho dnie zadny a s ruczniczy, ani z dluhu ani s kratku, po czestach, po wsiech, w miestiech ani ginde choditi nema. Ktozby pak toho przestupowalb, ma propadnuti deset hrzywen grossy y ruczniczy polowitic tomu, ktozto oznami, a polowiczy pa­nu aneb haytmanu tohoz krage, w kteremzby zastizen byl. Ktozby take koho s ruczniczy widiel choditi aneb gezditi, a gemu gey mohlid newzal aneb geho neohlasyl przed haytmanem toho krage, tez ma propadnuti deset hrzy­wen grossy, wynymagicze, kdezby se wpad yakowye stal, azeby to pro pokov zemski a obranuf se dalo. Tez kdezby ktere knieze aneb pan zwierzeczeho strzelcze myel, tomu se hagiti nema. A wssak ten strzelecz ma mieti toho listowne pokazanie od pana sweho. a A. dodawało: vortallenn sein, ale te wy­razy przekreślono; są w B. b Te dwa wyrazy dodane w A , brak ich w B. c P. i B. der sibenzehennt. d B. vonn Yorbittungk. e B. oder Faegtten, f W B. brak tych 3 wyrazów. g B. wo. h B. brak. i B. sehe. i B. dodaje: es. k B. dodaje: Hernn. l B. dodaje: die. m B. brak. n B. So aber. o B. Waldt. p A. dodawało: ader Herren, ale te wyrazy przekreślono. a Cz. brak. b Cz. przesthupyl. c Czterech ostatnich wyrazów brak w Cz. d Cz. mochliby. e Cz. nyeyacbowy. f Cz. obranu zemsku.

STANISŁAW KUTRZEBA Briff vnnd Sigel habenn, domit disza beweiszlich, aderb ander redeliche Auszfurungc. Diser Artigkel sal in allen Stetten auszgerufft vnnd auszgeschriegen werdenn. XVIII. Achtzcehenderd Artigkel. Wer in Lanndfridt nicht trytt, wie sich kegenn ehm zcw haldenne. Wurde auch yrkhein Einsasz diser Landef Slessien in disen Landfrid nicht gehin, den nicht annehmenn ader sich danochg halden wuldeh, sal der obirste konigliche Howbmann mit den andern gehorsamen vnd mit Hulffei konilicher Maiestat solchen Vngehorsamenn als Störer gemeines Frides zcu Gehorsam brengennj, zcw Leib vnd Guet greiffen vndk disz allis sal der Vorrichl vnd Aynighait von Herzcogk Sigmund, Herzcog Kazimirenn, yrer F. G., vnd dem Herren behemisschenn Canczler seinen Gnodenn, als Konigli­che Maiestat Folmechtigenn,zcwesschen wertlichen vnd geistlichen Stendenm gemacht vnd volzcogenn vnd von sei­ner Koniglichen Maiestat bestettigt, gancz ane Schaden sein. XVIII. Ossmasthy arthycul. Jeslibi kto htemou landffrithu svoliti nyechczyela. Gestlizebyb ktery obywatel zemi Slezkich k tomu landfridu przystupitic a tim se sprawowati a podle toho zachowati nechtiel, takoweho naywissy haytman s pomoczy wssey zemie k poslussenstwi przyprawiti a woto trestati na hrdle y na statku, yako russytele obecznieho dobreho a pokoge. a P. i B. es. b B. und. c B. dodaje: habe. d P. Der achzehenndt. e B. Der 18 Artickell. Wehr in Landtsfriedtt nit tritt, wie man sich gegen ihme hal­ten soll. f B. des Landes. g P. darnach. h B. wulde. i A. dodawało: der, ale wyraz ten przekre­ślono. j Tych trzech wyrazów brak. k B. brak. l B. dem Vorriebt. m Pięć tych wyrazów w A. przekreślono, poczem napisano: non deletur. Brak ich w B. i P. a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. Gestlyby. c Cz. swoliti.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 271 XIX. Newnzcehndera A r t i g k e 1. Von denb, die Vnrecht im Weg erfundenn. Wo auch befundenn wurde, das ymand irrige Wege, Stege, Ryttec, Gin­ge ader inn Weldenn hildenn mit Vorcleidung, Larffenn ader Bedeckhungk des Angesichts, die aderd den sal man erstlich in gutlicher Weise anreden vnnde erfragenn, wer yczlicher sey. Wurdenf aber ymands g fluch -tigk. so sal man mit Macht nacheilenn vnd Geschrey machenn von Stadt zw Stadt, von Dorff zw Dorff, mit Glocken h - lewthen Anzceigung gebenn, das man vff sey zcw der Nach­eilungi, wie yczlicher gesessen, vnnd vonj demselbigenn entlich k Beschaide nehmen vnnd in dem nicht nachlas­senn so lang man von ihn was Grun­des erlernennl, yr Thun, Wesenn ader Gescheffte sev. Diem obenberurtten Herrn, Fur­sten und alle Stende mitt sambtt der Kön. Stadtt Bresslaw habenn alle sambttlich eintrechttieglich bewilligt furn Jahwortt mro sich unnd ihrep XIX. Devadnasthi arthicul. Wo tych, kieryby na cestah w kuklych bivalia etc. Bylłiby kto zastizen na neslussnych aneb podezrzenich czestach, stiezkach aneb w lesech, w larwach aneb w ku­klach przykrzy wageb twarz swu, ta­kowy ma naprzedc pieknie ptan byti, ktoby byl; pakliby kto takowy vtekal, takowy honien byti ma, ma okrzik vczynien byti z miesta do miesta, wez ode wsy, ssturmowati, we zwony biti ad honiti, yakztod sedid, tak dluho, azby dostatecznie zwiedono bylo, po­czem gezdie. Tez chcznief, aby takowy landryd ag spuosob tohoh zrziezeni, kdezi se niegdy skrzej krale polskehok geho milosti toho czasu sprawcze Sliezkeho knieze Kazymiral geho milosti a panam canczlerze czeskeho yakozton krale geho milosti posla vplnu mocz geho kralewskei milosti magiczeho stalo a kralem geho milosti potwrzeno ° bez sskody bylo. Takoweho landfrydu na horze psaneho kniezata gich milost a wssechni stawowe sami od sebe y od swych potomkow przygiali a zdrzetip przyrzklir a slibili su za patnadztes let po- a P. Der newntzehendt. b B. denen. c B. dodaje: und. d P. aber. e B. oder. f W A. było pierwotnie: wurde. g P. ymaudt. h B. dodaje: zu. i Zamiast 4 ostatnich wyrazów daje B: die zue eyln. j B. in. k B. Ende. l B. dodaje: was. m Tego ustępu brak w A., podaję go we­dług B. n P. vor. o P. vor. p P. ihren. a Nagłówek tylko w Cz. b Cz. przykrywagycz. c Cz. naypyrw. d Cz. brak. e Cz. gydzye. f Cz. chczemy. g Cz. brak. h Cz. zemye. i Cz. kterysz. j Cz. przy. k Cz. polskym. l Cz. Kazymyrze. m Cz. pan. n Cz. yakusz. r Cz. podwyrszeno. p Cz. zderszeti. r Cz. przyskli. s Cz. padezathe.

STANISŁAW KUTRZEBA Nachkhommenden inn Machtt ihrer rzad zbiehlych beze wssech omluwa Herrschaft unnd Freunden, von den a fortelow wsselikterakichb. ieglicher geschicktt, solchs, wie oben gemeldtt, getreulichena gantzer funff- czehen Jahr nach Dato khunfftiegk zue haltten zuegesagttb, unwiedderruflich beschlossenn unndtt versprochenn. Teksty niemieckie, 1. Rękopis XVI w. z archiwum miejskiego w Wrocławiu Hs. O. 144, 1, karta 3V—11. Ten tekst (A) użyty za podstawę wydania. W wydaniu uwzględniono już poprawki, a pierwotną lekcyę podają dopiski. Charakter poprawek omówiony w wstępie do wyda­wnictwa. 2. Rękopis XVI w. z archiwum państwowego w Wrocławiu D 377e (Rep. 135) k. 185 i n. Odmianki tego tekstu (B) podane w dopiskach. 3. Oryginał pergaminowy zatwierdzenia landfrydu z 6 lutego 1513 r., w archiwum miejskiem w Wrocławiu, Priv. 15. Składa on sie z 8 kart perga­minowych. 38 1/2 cm. wys. a 27 l/2 cm. szerokich. Tekst rozpoczyna sie na karcie 1v, a kończy na karcie 8 od góry. Pieczęci jest przy akcie 15, z tych 14 przywieszonych na paskach pergamino­wych przy pierwszej (8) i ostatniej karcie (6), w środku pieczęć królewska na sznurku jedwabnym biało - czerwonym. Początek dokumentu tak brzmi : Wir Wladislaus von Gots Genaden zu Hunngern, Beheim, Dalmacien, Croacien etc. Kunig, Marggrawe zu Merhern, Herczog zu Lucemburg vnd in Slesien, Marggraue zu Lausicz etc. bekennen vnd thun kundt allermeingclichen, vor vnns vnd den durchlewchtigisten Fursten, Herren Ludwigen, Ku­nig zu Hunngern vnd Beheim etc., vnnserm liebsten Sone, demnach aws vnnserm Beuelh durch vnnser geschickten Rethe, sambt allenn Stennden der Furstenthumber Slesien vnd der zugehorigen, itzt verschinnen Sannd Mertens Tag zu Breslaw zu Aufnemung vnd Erhebung gemeines Nutz ain Landtfridt Yerainigung bisz auf funffzehen Jar nacheinannder volgendt beschlossen vnd aufgericht, wie dann der von Wort zu Worte hernach lawtet. Następuje tekst landfrydu. Odmianki tego tekstu (P.t podaję; w dopiskach. Poczem idzie zakończenie zatwierdzenia: Darumben geben wir anstat vnnser vnd vnnsers liebsten Sons Kunig Ludwigen etc. zu demselbigen Lanndtfridt alles seinen Innhats, wie der allennthalben in sich heldet vnd bedewtet, vnnsern Gunst, Willenn vnd Wolgefallen. Bestettigen den hiemit in Krafft diss Briffs aus behemischer kunigclicher Macht vnd als Hertzog in Slesien vnd wellen den bisz zu Ausganng der funffzehenn Jar ganntz vnverrucklich vor yedermeingclichen vnverhindert gehannthabt haben vnd halten. Auch noch zu dem allen vnd pesser Bevestigung haben wir selbst als oberster Landtfrider vnnd Her fur vnns, vnnsern liebsten Son, Kunig Ludwigen, an disen Lanndtfrid vnnser Insigel henngen lassen, desgeleichen der hochwirdig, die hochgebornnen, wolgebornnen, gestrenng, ernuesst erbar vnd ersam, vnnser Oheimfursten vnd lieb getrew, nemblich Her Johanns Bischoff zu Bresslaw, Kasimir Herczog zu Teschen, a P. trewlich. a Cz. omuw. b P. dodaje: vnd. b Cz. s wzelyakych.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 273 Hawbtman beder Siesien, Johannes Hertzog zu Oppeln, Friderich Hertzog zur Lignitz, Georg Hertzog zu Brigg, Karl Hertzog zu Monnsterberg, Valentinus Hertzog zu Ratibor etc., von Herren Sigmund Kurtzpach, Freyherrn zu Trachemberg, Hinko Hawgwitz von Biskupitz auf Wartenberg, die von der Rit­terschafft, Manschafft vnd von Stetten, als dise Furstenthumber vnd Stete hornach volgennt: Sagan, Bresslaw, Schweidnitz, Jawr, Troppaw vnd Glogaw neben vnnserm Sigel zu Bekrefftigung vnd Vorhaltung dises Lanndtfrids, der dann durch vnnser geschickten Rethe vnd Inen beschlossen vnd aufgericht, ire Sigel vnd Petschat auch angehanngen vnd zugedruckt, doch an­dere, was Stanndes wirden die sein, ire Petschadt hieran nicht henngen oder drucken mugen, nichts destweniger ir Beckenntnuss Brief, wie sich geburt, zu disem Lanndtfridt geben sollen, alles trewlich vnd ongeuerlich. Geben zu Ofen Sonntags Sannd Dorothee Tag der heiligen Jungkfrawen (6 lutego) nach Chri­sti Geburt tawsennt funffhundert im dreyzehennden, vnnser Reiche des hunngerrschen im dreyundzweinzigisten vnd des behemischen im zwayvndvierzigisten Jarenn. Ten początek i koniec zatwierdzenia królewskiego znajduje się i w rękopisie, podanym pod 1, na karcie 11 — 11v. Teksty czeskie: 1. Metr. kor. t. 36 str. 921—939. Księga ta, w którą landfryd wpisany jest na końcowych kartach, jest księgą podkanclerską Piotra Tomickiego i obejmuje lata 1523 i 1524. Tekst landfrydu (M) wpisany tąsamą ręką, co cała księga. 2. Czart. ręk. nr. 1427 str. 323 — 348 (Cz.); ortografia bardzo różna w stosunku do M. Za podstawę wydania wzięty tekst M. Przy wstępie i art. Ipodaję wszystkie odmianki tekstu Cz. {z wyjątkiem różnicy i i y), od art. 2 zaś tylko istotne odmiany tekstu i ważniejsze pisowni wyrazów. 12. Zator, 2 marca 1514 r. Uchwała ziemi Zatorskiej o zbiegłych poddanych. Anno domini 1514 lieta pane tysyczeho pietysteho cztrnadczteho poczitagicz we cztwrtek miezi suchemi dniemi poplczowymi (2 marca) w roki zemske stalo se swoleni miezy pany zemany a wssym rytirstwym kniezestwie zatorskeho a zrzezeni gednostayne, kterez gsu sobie swolili a srzekli se geden proti druhemu zdrzeti a zachowati, czo se diediczow zbiehlych a sluch ugednanych a nayatych dotycze, a to takowym obyczegem, ze zadny diedicz, kterehozbykolwiek zemanina byl, nema aniz moz nikdez bez wuoli a wiedomosti pana sweho se wyhossczowati gynde, azby geho pan dobrowolnie s sweho diediczstwi Archiwum Komisyi prawniczej. Tom IX. 3. Roku pańskiego tysiącznego pięć­setnego czternastego poczytając we czwartek między suchemi dniami popielcowemi w roki ziemskie stało sie zezwolenie miedzy pany ziemiany a wszystkim rycerstwem księ­stwa Zatorskiego a zrządzenie je­dnostajne, które są sobie zezwoleli a zrzekli się jeden przeciwko drugiemu strzymać a zachować, co sie dziedziców zbiegłych a sług niednanych a najętych dotycze, a to takowym obyczajem, że żaden dziedzic, któregożbykolwiek zie­mianina był, niema ani też może nikędy bez wolej i wiadomości pana swego wyprowadzać się indziej, ażby jego pan dobrowolnie z swego dzie- 18

STANISŁAW KUTRZEBA swobodno propaustil, a swe prawo na takowym gynemu dal. A gestłiby komu ktery utekl, a nebo zbiehl, kdez by gey pan geho w zemi a kniezetstwi Zatorskim swiediel a przistihl, ma gemu bezewsse obticznosti a wymluwy wraczen a wydan byti Gestii zeby pak ktozkolwiek takoweho zbiehleho czlo­wieka wratiti nechtiel, ma propast urzadowi starostwi zatorskeho deset grzywen na kuchni tolikrat, kolikrat toho se dopausti a wssakz proto toho czlowieka wratiti ma. Czo se pak sluh dotycze nayatych, kdy by kteremu zemaninowi ussedl do druheho, kdezbykolwiek geho zwiediel, ze ma gemu za se wraczen a wydan byti; paklyzby ho ten wydati nechtiel tomu, czyg by sluha byl, a byllo to na yn przed urzadem dowedeno, propadne takowez tenz pokup, yako se swrchu pisse o diediczy, a przod se sluhu wydati. dzictwa swobodno przepuścieł, a swoje prawo na takowym innemu dał. A je­śliby komu który uciekł, a albo zbiegł, a kędyby o nim pan jego w ziemi a księstwie zatorskim zwiedział a przy-ścignął, ma jemu bez wszelakiej obciążności a wymowy zwrócon i wy­dan być. A jeśliby jednak ktożkol­wiek takowego zbiegłego człowieka wrócić nie chciał, ma przepaść urzę­dowi starostwa Zatorskiego dziesięć grzywien na kuchnią tylekroć, wiele­kroć tego się dopuści. A wszakże oprócz tego tegoż człowieka wrócić ma. Co się jednak sług dotycze najętych, gdyby któremu ziemianinowi uszedł do dru­giego, kedyżbykolwiek o nim zwiedział, że ma jemu zasię wrócon i wydany być; a jeżeliby go ten wydać nie chciał temu, czyjby sługa był, a było to na nim przed urzędem dowiedzio­no, przepadnie także też tenże upłatek, jako się zwierzchu pisze o dzie­dzicu, a przecie sługę wydać. 1. Tekst czeski Terr. Zator. t. 14, str. 166; druk. Bostel j. w. str. 1102; 2. Tekst polski, tłomaczenia urzędowego z r. 1638, Terr. Zator. t. 12, str. 472—473. 13. Oświęcim, 14 kwietnia 1523 r. Uchwala ziemi oświęcimskiej o opiece. Decretum totius nobilitatis ducatus Oswieczimensis. My za prawo drzymy: kdyby stryczow wlastnych ne bylo a neb take ugczow wlastnych, tehda urziad a zemane byli powinni syrothki opatrowati. Alie ponewadz stryczy wlastni gsu, kterzi magi mocznost a prawo k syrothkum y ku wssemu stathku giegich y ty syrothki take ukazugem k giegich stryczum wlastnim opatrzenie, My za prawo dzierżymy: gdyby stryjów własnych nie było albo też wujów własnych, tedy urząd a ziemia­nie byli powinni sierotki opatrować. Ale ponieważ stryjowie właśni są, któ­rzy mają mocność a prawo k sierothom i ku wszystkiemu statku jeich i ty sierotki też ukazujemy k jeich stryjom własnym opatrzeniu, bo ci moc

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 275 neb ty mocz magi, czo gest syrothcze dobre a uzyteczne, przygimati, y take, czo ty stryczowie smluwi, to ty syrothkowie, k liethom przigducze, mocznie drzeti magi. A na to ponewadz ugczy wlastni gich znagi, zie to gest gich dobre a pozyteczne, ze take ktomu swolugi, czuozbykolwiek w teg wieczy panowie stryczy tiech syrothkow smluwili, a przed Geho Kralowski Milosti panem nassym neimiłostiweygssym a neb pany starosty gich milostmi wyznali a potwrzeno było, zie to ty syrothkowie neporussyteldnie zachowati magi. Actum et datum in Oswieczim feria tertia post dominicam Conductus Paschae proxima (14 kwietnia) anno domini 1523. mają, co jest sierotcze dobre a użyte­czne, przyjmać, i też, co ci stryjowie zmówią, to ci sierotkowie, k latom przyszedszy, mocnie dzierżeć mają. A na to ponieważ wujowie właśni ich znają, że to jest ich dobre a pożyteczne, że też k temu zezwalają, cożbykolwiek w tej rzeczy panowie stryjowie tych sierotków zmówili a przed Jego Kró­lewską Miłością panem naszym nejmiłościwszym albo pany starosty ichmościami wyznali a potwierdzono było, że to ci sierotkowie bez poruszenia zachować mają. Actum et datum in Oświęcim feria tertia post dominicam Conductus Paschae proxima anno Do­mini 1523. 1. Tekst czeski Terr. Zat. t. 13, str. 106; druk. Bostel j. w. str. 1103; 2. Tekst polski, tłomaczenia urzędowego z r. 1638, Terr. Zator. t. 12 str. 139 —140. 14. Zator, 11 bitego 1524 r. Zarządzenie starosty Zatorskiego Mikołaja Szydłowieckiego co do godziny, o której ma sąd rozpoczynać swe czynności. Anno domini 1524 w cztwrtek miezy suchemi dniemi po poplczy (11 lutego) w roki zemske mnohomozny pan Mikolasz z Ssydlowcze casstellan sudomirski, naywyssy podskarbie kralewstwie polskeho, oswietimski a Za­torski etc. starosta geho milost, raczyl takowy sposob a zrzezenie miezy pany a reytirstwem kniezetstwi zatorskeho uczyniti, a gym z urzadu starostwi sweho przykazati wssem obywatellom tohoz kniezetstwie a zwlastie tiem, kterzy k Iawiczy a k sandu rytirskomu gsan wybrani a wystaweni, aby se w letie do lawicze o XIite hodine ssessli a na sand sedli, item w geseni o XIVte ho- Laudum seu statutum anni Domini 1524 we czwartek między suchemi dniami po popielcie w roki ziemskie wielmożny pan Mikołaj z Sydłowca kasztelan sędomierski, najwyższy podskarbi królestwa Polskiego, oświę­cimski i zatorski etc. starosta Jegomość, raczył takowy sposób a zrządzenie między pany a rycirstwem księstwa Zatorskiego uczynić, a onym z urzędu starostwa swego przykazać wszystkim obywatelom tegoż księstwa a zwła­szcza tym, którzy ku ławicy a ku sądu rycyrskiemu są wybrani a wystawieni, aby się w lecie do ławice o dwanastej godzinie zesli a na sąd zasiedli, 18*

STANISŁAW KUTRZEBA dine, w zimie o sedmnadczte, na wesnu o XIVte hodine, a to pod przepadkem trzech grzywen. Ktozbykolwiek do lawicze na ty czasy w czas k sandu nebyl, propadnie urzadowi geho milosti trzy grzywny na zamek zatorski. item w jesieni o czternastej godzinie, w zimie o siedminastej, na wiosnę o czternastej godzinie, a to pod prze­padkiem trzech grzywien. Ktobykol wiek do ławice na ty czasy wczas ku sądu nie był, przepadnie urzędowi Jegomo­ści trzy grzywny na zamek zatorski. 1. Tekst czeski Terr. Zator. t. 14, str. 164, druk. Bostel j. w. str. 1103 —1104; 2. Tekst polski tłomaczenia urzędowego z r. 1638 Terr. Zator. t. 12, str. 473. 15. Oświęcim, 11 stycznia 1530 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej co do roty przysięgi, jaką mieli składać ziemianie królowi polskiemu, Koronie polskiej i sędziemu oświęcimskiemu. Feria tertia post festum Epiphaniarum (11 stycznia) anno domini 1530. Swolili gsu wsseczsy paany zemane takowu przysahu uczyniti Krali Geho Milosti y Korunye Polske i sudu oswietimskemu w ty to slowa: Ja N. przysaham Krali Geho Milosti polskemu y Korunie Polske wierzen byti geho milosti wedluh sweg moznosti, wsseho dobreho pomahati, a czobych znal a ro­zumieli sskodliweho Geho Krałewske Milosti y Korunye, z toho mam a powinen budu wystrzeczy, a bohatemu y ubohymu z mista sweho sprawedliwe suditi wedluh sweho naywyssego rozumu. Tak mi Pan Buoh pamahuy, Panna Maria y wssyczsy swiety. Zezwolili się wszyscy panowie zie­mianie takową przysięgę uczynić Kró­lowi Jego Miłości i Korunie Polskiej i sądu oświęcimskiemu w te to sło­wa: Ja N. przysięgam Królowi Jego Miłości Polskiemu i koronie Polskiej wiernym być Jego Miłości według swojej możności, wszystkiego dobrego pomagać, a cobych znał a rozumiał szkodliwego Jego Królewskiej Miłości i Koronie, z tego mam i powinien będę wystrzec, a bogatemu i ubogiemu z miasta swego sprawiedliwie sądzić według swego najwyjszego rozumu. Tak mi Pan Bóg pomagaj, Panna Marya i wszyscy święci. 1. Tekst czeski Terr. Zat. t. 13, str. 101; druk. Bostel j. w. str. 1104; 2. Tekst polski, tło­maczenia urzędowego z r. 1038, Terr. Zator. t. 12, str. 143. 16. Oświęcim 1531 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o pozwach. Anno domini millessimo quingentesimo tricesimo primo. Zwolili se gsu wsseczczy panowe Pozwów kładzienie przed term i- zemane kniezecztwie oswietimskiego nem.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 277 to za prawo drzet, kdyz kto koho pohnati ma, tehda cztyri nedelie przed roki pochnati ma. Zwolili się wszyscy panowie zie­mianie księstwa oświęcimskiego to za prawo dzierżeć, gdyż kto kogo pozwać ma, tedy cztery niedziele przed roki pozwać ma. 1. Tekst czeski Terr. Zator. t. 13, str. 102; druk. Bostel j. w. str. 1105; 2. Tekst polski, tłomaczenia urzędowego z r. 1638, Terr. Zator. t. 12, str. 144. 17. Kraków, 14 sierpnia 1532 r. Król Zygmunt I zatwierdza szlachcie księstw oświęcimskiego i Za­torskiego używanie rzek, lasów i gór. Sigismundus dei gratia rex Polo­niae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae dominus et heres etc. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum certo edocti essemus nobiles ducatuum nostrorum Osswieczimiensis et Zathoriensis, subditos nostros, vendicasse et vendicare sibi usum fluviorum, silvarum et montium, quae officiales nostri in diminutionem commodorum no­strorum per eos occupari asserebant, mandaveramus iis ipsis nobilibus litteras et munimenta, quae super bona sua haberent, coram nobis reponere. Quae cum reposuissent nosque ex illis comperissemus unumquemque ipso­rum bona sibi inscripta habere cum silvis, fluviis, montibus et generaliter proventibus et attinentiis universis intra metas et limites villarum illis inscriptarum et per eos habitarum, nos eorum litteras, ut merito debuimus, in robore conservavimus ac in usu et possessione bonorum per eos habitorum simul cum omnibus attinentiis eosdem reliquimus et relinquimus secundum tenorem litterarum coram nobis productarum et possessionem antiquam Zigmundtt z bozie milosti kral pol­ski, welikie knize litewskie, ruskie, pruskie, mazowieczskie etc. pan a dzie­dzicz etc. Oznamugeme listem niniegssym kterym potrzebno wssiczkim, ze gdy sme gistotnie spraweni byli zemany knizestwi hassich oswietimskeho a zatorskieho poddane nasse prziwlasstit sobie pozytek rzek, liesow a hora, kiere urzedniczi nassy ku umensseni pozytkuow nassych skrze nie uzywat prawili, przikazali gsme byli tiem to ziemianom listy y mocznosti, ktere na statki swe gmieli, by przed nami poloziti. My takie z tiech listow naliezli sme gednoho kazdeho s nich statki gegich zapsane mieti z liesy, rzekami, horami a obecznie przichody a przislussenstwim wsseliakim w mezach a hraniczich wsi gegim zapsanych a skrze nie magiczich, my gegich li­sty, yakz sme sprawiedliwie powinni, w mogi zachowali a w uzywani y w drzeni statkow skrze ony magiczich spo­lecznie se wssemi przislussenstwy gie sme zostawili a zostawienie wedlie wy­pisu listow przed nami polozenych a W SJ. tych dwóch wyrazów brak.

STANISŁAW KUTRZEBA per eos praescriptam. Verum tarnen ubi capitaneus noster modernus velalius pro tempore existens compererit aliquem illorum quicpiam de bonis nostris ul­tra metas et limites bonorum suorum occupasse auta occupare velleb, id prohibere teneatur. Nobilisc vero, cuid eiusmodi prohibitio facta fuerite, si ad iniuriam vel damnum suum esse factam prohibitionem pretendentf vel gravamen aliquod a capitaneo nostro sibi fieri existimaverit, nos ad petitionem unius cuiusque commissarios nostros deputabimus, qui super eiusmodi controversiam edocti et re oculis subiecta et differentiam componant et bona nostra a bonis huiusmodi nobilis conquerentis dislimitent, ut et ille et capitaneus sciat seseintra limites suos ćontinere. In cuius rei testimonium si--gillum nostrum est praesentibus appensum. Datum Cracoviae feria quartag in vigilia fesri Assumptionis gloriosissimae Virginish Mariae (14 sier­pnia) anno domini millesimo quingentesimo trigesimo secundoi, regni nostri anno vigesimo sextoj. — Relatio reverendi in Christo patris domini Petri Thomiczki episcopi Cracoviensis, regni Poloniae vicecancellarii. a O. et. b Cz. brak. c Cz. nobiles. d Cz. quibus. e Cz. erit. f Cz. pretenderint. g Cz. sexta. h Cz. tych dwóch wyrazów brak. i Cz. 1532. j Cz. 26. a drzeni starodawnieho skrze nie drzaneho. Wprawdzie kde heytman nasz niniegssy a neb giny pod czasem buduczi naliezl by nekiereho z nich nieczo z statkow nassich delie hranicz, a mez statkow gegich drzeti neba prziwlastit chtieti, to zapowiedieti, a zahagiti powinien bude. Zemaninu wprawdie, kieremu by sie takowa zapowied stala, gestlize by ku kratkosti a neb kie sskodie swe uczinieny zapowied sie mienil a neb obtieznost neyakowu od heytmana nasseho sobie byti uczinienu prawil, my k prosbie gednoho ka­zdego komisarze totiz poruczniki nas­se danie, kterzi wo takowe protiwienstwie spraweni a nauczeni y rzecz oczima uhledanu nesnaze a ruoznice srownali, by a zboze nasse od zboza takoweho zemanina zalugiczeho wyhraniczyli, zie by y on y heytman nass umiel sie w hraniczich swych zachowati. Tomu na swiedomie peczet nas­se ktemu listu gest zawiessena. Genz dan a psan w Krakowie we strzedu w wigiligi hodu na nebowzieti Pan­ny Marie lieta Panie tisiczeho pietisteho trzidczateho wtoreho, kralowani nasseho roku dwadceteho ssesteho. Wielebnego w Boze oteca knieze Petra Thomiczskeho biskupa krakowskieho a kraliewsstwy polskiehob vicekanczlierze etc. a SJ. nez. b Te trzy wyrazy tylko w SJ. 1. Oblatowany w tekście łacińskim ten przywilej 12 października 1593 r. w grodzie oświę­cimskim (O) przez Andrzeja Łagiewnickiego z Napraszowa, podsędka ziemskiego Zatorskiego i oświę­cimskiego; przywilej opatrzony był pieczęcią »mniejszej kancelaryi«, Castr. Osv. t. 55 str. 113 — 115. 2. Odpis wcześniejszy, lecz gorszy (Cz.), z datą błędną f. VI in vigilia Assumptionis Mariae, Czart. ręk. nr. 1427 str. 308 — 310. 3. Tłomaczenie czeskie Aleksandra Stradomskiego, ręk. bibl. Jag. nr. 1174, str. 543: przed aktem nagłówek: Poczynagi sie ustawy krale Zigmundta krale pol-

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 279 skieho, knizestwi a ritierstwu oswietimskiemu przidane y takie zatorskemu. Z tego tekstu druk. I. I. Perwolf, Otczet.. o naucznych zanjatijach za graniceju z 20 maja po 20 sentabra 1882 g., Warszawa 1893, str. 6—7. 4. Kopią tego ostatniego tekstu jest tekst czeski w kodeksie t. zw, świętojerskim, Czart, ręk. nr. 2057, str. 814—815. Karty te w rękopisie z boków silnie zniszczone. Podaje tylko ważniejsze odmianki z tego tekstu (SJ.) 18. Kraków, 14 sierpnia 1532 r. Ustawa króla Zygmunta I dla księstw Zatorskiego i oświęcim­skiego. Sigismundus dei gratia rex Polo­niae, magnus dux Lithwaniae, Russiae, Prusiae, Masoviae etc. dominus et heresa. Significamus tenore praesentium quibus expedit universis, quia cum nobilitas ducatuum nostrorum Osswyanczimensisb et Zathoriensis nonnullas petitiones suas bonum ordinem ac regimen suum concernentes nobis porrexisset easque ad benignam exauditionis nostrae gratiam admitti rogasset, nos, qui inter alias sollicitudines et curas, quae nobis in solio regali constitutis incumbunt, ea potissimum cogitatione pulsamur, utc subditorum no­strorum iustitiaed ac bono regimini prospiciamus, supplicationie eius ipsius nobilitatis ducatuum Osswianczimiensisf et Zathoriensis benigne annuentes ad dictas petitiones nobis porrectas constitutiones infrascriptas simul cum consiliariis nostris nobiscum in prae­sens existentibus fecimus eidemque nobilitati ducatuum praedictorum perpetuo observandas dedimus. I. Inprimis, quia ex privilegiis ipsius nobilitatis ducatuum Osswianczimen- Zygmundtt z boze milosti kral polski, welikie knizie litewskie, ruskie, pruskie, mazoweskie etc. pan a diedicz etc. Oznamugeme listem niniegssym kterym potrzebno wssiczkim, zie kdy ritierstwo knizetstwi nassych oswietimskieho a zatorskeho nektere zadosti swe, dobry rzad a srzirzenie swe prohledagicz k nam uczynili a ty zadosti k laskawemu slysseni nasse Jasky przipustili prossycze, my, kteri gsme mezi gynymi praczami, ktere mamy ya nam na magestatu kralewskim postawienym przichazegi, tu potrzebnu myssli bywanie przynukani, ziebych nom poddanych nassych sprawedlnost a dobre zrzizeni opatrzilir k prosbie tomu to ritierstwu knizestwi oswietimskieho a zatorskieho la­skawie buducze przihilni a k gegich zadostiem k nam uczynienym ustawy duolepsane wespol z radami nassymi s nami na ten czas buduczimi uczy­nili gsme a tomu to ritierstwu knizetstw swurchu gmenowanych wiecznie zachowat dali gsme. I. Neyprw, zie z prziwileyow toho ritierstwa knizetstwi oswietimskieho a W M. tylko: Sigismundus etc. b Cz. Ossvieczymiensis. c Cz. brak. d Cz. iustitia. e Cz. brak. f Cz Ossweczymiensis. a Te dwa wyrazy tylko w SJ.

280 STANISŁAW KUTRZEBA sisa et Zathoriensis, quae poni coram nobis mandaveramus, comperimus eandem nobilitatem ac eius subditos nullis laboribus nobis praestandis esse obnoxiam, sed ab eis prorsus esse exemptam et liberam, ea ipsa privilegia approbavimus et conservavimus, approbamusque et in suo robore conservamus. Quam vis vero nunc praefata nobilitas non ex debito suo aliquo, sed ad postulationem nostram obtulerit se sponte nobis ad ducendas arbusculas ac rubeta et palos ad piscinas nostras pro necessitate extruendorum obstaculorum, quae tharassib vulgo vocantur, id tarnen trahi non debet in exemplum neque derogare in posterum eius privilegiis et libertatibus, quae, uti diximus, approbamus et illibate observari debere decernimus. 2. Prospicientes, ut in ducatibus nostris Osswyanczimensic et Zathoriensi publica pax et tranquillitas habeatur, statuimus et ordinamus articulum in constitutione1), quae lantffridt d dicitur ducatus Slesiae, de incendiariis, praedonibus, violatoribus et aliis malefactoribus editum in ipsis quoque ducatibus nostris Osswyanczimiensie et Zathoriensi esse observandum, nempe si quis pro incendio aut vi, diffidatione, comminatione, malefactorum receptu et conservatione vel aliquo alio id genus crimine inculpatus fuerit, a Cz. Ossvyeczymiensis. b Cz. tharaszy. c Cz. Osswyeczymensi. d Cz. landfridt. e Cz, Osswyeczymensi. a zatorskieho, kterez poloziti przed nami przikazali gsme byli, naliezli gsme toho ritierstwo w gegich pod­dane zadnym kie dworom nassym ro­botami, ktere hofferbeth gsu gmonowany, byt powinne, alie od tiech ro­bot y owssehi byti swobodne a wolne, tya to prziwilege doswiedczili gsme y potwurzugeme y potwurdili y w ge­gich mocznosti zachowame. Aczkol­wiek wprawdie ninie giz gmenowane ritierstwo ne s powinnosti swe nekterey, alie ku zadosti nasse dobrowol­nie sie nam okazali ku wozeni chrastin a kolow y paliow k rybnikom nassym k potrzebie oprawy tarasow, to wssakz nema byt gim prziwedeno w prziklad ani ukraczowati na potomne czasy gegich prziwilieyom a swobodam, ktere, yakz gsme rzekli, potwurzugeme a neporussytedlne byt zachowane ska­zugeme. 2. Takie pochledagicz, zie by w kniezetstwi nassichb oswietimskim a Za­torskim obeczny myr a pokoy byl za­chowan, ustawili gsme a zrzidili artikul w ustawach1), ktere landffrid gmenugi knizetstwi slieskeho, o palieni, mordy, odpowiedi, moczi, przechowa­nie zloczinczow ustawieny w tiech knizetstwich nassych oswietimskim a Zatorskim byt zachowany, y owsseki, gestliby kto o palienie nebo mocz, odpowied, pohrozky, neb o przechowa­nie zloczinczow neb o neyakowy to­mu rowny wy stup narczen by byl, ta- a SJ. tedy. b SJ. dodaje: w.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 281 talis, cuiuscumque status fuerita citari debet, citatus vero, si contumaciter non paruerit, poena capitis afficiatur, de bonis vero ipsius damna per eum iłlata, de quibus videlicet sufficienter ac evi­denter doceri poterit, resarciantur, reliquum autem eorundem bonorum, si quid supererit, his, qui sunt de armis et familia eiusmodi inculpati, applicetur et consignetur. Quod si talis poena capitis afficiendus capi non poterit, bonis suis, uti praemissum est, punietur et nihilominus adhibeant opera, ut capiatur et poena capitis afficiatur. Si vero citatus paruerit in termino sibi praefinito et una duntaxat in questionibus seu tormentis b alicuiusmalefactoris recognitione proclamatus fuerit et anteac suspitione sinistra caruerit recognitioque praedicta sufficiens documentum non habuerit, extunc inculpatus iuramento suo proprio se expurgabit. Verum si inculpatus suspitione sinistra non caruerit et plures recognitiones, quam una, in torturis malefactorum contra illum emanaverint, quae tarnen sufficiens documentum utique contra illum non dederint, extunc se expurgare tenebitur duobus hominibus vicinis suis possessionatis, probis et non suspectis, qui penes iłlum iurabunt, quod ille innocens sit eiusmodi inculpationis contra se factae. Aliquin si id factum nun fuerit, inculpatus id, quod iuris est, subeat. Porro si citandus cum citatione nusquam reperiri neque adsequi poterit, debet intimari ei citatio in bonis ipsius et in locis aliis circumcirca existentibus affigi proclama- kowy, yakiehozkoli stawu by był, ma pohnan byti, nestal li by k pohonu swewolnie, ma hrdlo stratiti a statku geho sskody od nyeho ucziniene, ktereby dostatecznie pokazany a dowiedeny byt mohly, magi sie naprawiti, zbywagiczi takie statek, kteryby nad to byl, tiem, kterzy by byli z erbu a z domu toho narczeneho, ma zostati. A gestliby takowy ku hlawnemu ka­rani popaden byti nemohl, statek geho, yako naprzedpsano, ma pobran byti a proto nicz menyeg magi pilnost mieti a o hrdlo geho stati a geho hlawnu muku skarati. Pakliby takowy pohnany stanul na roku slozenym a gedno stoika na tazani a nebo tahnieni nektereho zloczyncze nan wy­znanie powolaniem bylo by a przed tym bez podezrzeni byl, wyznanie tez przodrzeczene dowodu dostatecznieho niemielo, tehda narczeny przisahu swu wlastni sie sprawiti ma. Takie gestii nalezenya byłby podesrzeny a wiece wyznanie, nez gedno, na poprawie zlo­czyncze nan wysslo, kterezby wzdy dostatecznieho prowodu proti niemu dati nemohlo, tehda sie muoz spra­witi dwiema czlowieky, susedy swymi osiedlymi, dobrymi a nepodesrzelymi, kterziz podlie nieho przisahati magü zie on newinen gest takoweho naroku proti sobie uczinienemu. Gestlize by sie to nestalo, tehda narczeny to, czo gest podlie prawa, ma podstupiti. Pakliky takowy narczeny pohonem nikdiez naliezen nebo zastizen byti ne­mohl, ma byti gemu oznameny pohon w ubydliem geho listownie neb 1) Cz. tych trzech wyrazów brak. b Cz. in tormentis. c Cz. anteea. a S. J. narzeczeny.

STANISŁAW KUTRZEBA tioneque a publicari, ne videlicet ignorantiam suam de illa praetendere posthac possit 3. De filiabus, quae ante obitum parentum suorum exdotatae non fuerint neque per patres viventes dosb assignata seu denominata eis fuerit, ita statuimus et ordinamus observarique perpetuo debere decernimus, ut sessio iuratorum utriuslibetc ducatus, quae vulgo lawyczad dicitur, pensata qualitate et valore bonorum, ex quibus fieri debet dotatio, diffiniat et decernat, quantum a fratre vel fratribus e in bonis hereditariis remansuris numerarif et solvi debeat ratione dotis ipso­rum sorori vel sororibus. Ipsae vero sorores iudicio eiusmodi iudicum iu­ratorum parere et eo, quod dandum Ulis decreverintg, contentae esse debent. Hanc autem constitutionem ad futura duntaxat et non ad praeterita seu praesentia intelligi et extendi h de­bere volumus et decernimus. 4. Sessiones ad colloquendum et consultandum in praesentia nuntii nostri aut capitanei vel etiam vicecapitanei aut nuntii ipsius capitanei contenti sumus, ut sint liberae nobilitati utriuslibet1 ducatus; nulla vero conventicula faciat ipsa nobilitas absque consensu et voluntate nostra aut ca­pitanei nostri. a Cz. proclamatione. b Cz. brak. c Cz. utriusque. d Cz. lavicza. e Cz. quantum vel a fratribus. f Cz. nominari. g Cz. decreverit. h Cz. tych dwóch wyrazów brak. i Cz. utriusque. na geho zboze y w gynssich okolnych miestech przibito a wywolaniem obyawieno, aby newiedomosti swey o onym pohonu sobie nemienill etc. 3. Item o dczerach, ktere przed smrti otczow swych odwienieny by nebyly ani od otczow zywych wieno naznamenane ani gmenowane gim nebylo, tak gsme ustawili a zrzizili zachowat takie wiecznie byt gsme ska­zali, zie by osiedlost przisaznych obu kniezetstwi, kterey rzekagi lawicza, rozwazywsse kterakost a waznost sta­tkow, z kterich ma byti odwienienie, koneczliwie wyrzkla, yak mnoho od bratra neb od bratrow w statku diedicznym pozostalych poczteno a zaplaczeno byti ma za wieno gegich sestrze neb sestram. A ty sestry sudu takowemu sudczym przisahlym poslussni byti magi a to, czoby wydati gim wyrzkli, na tom przestati magi. A takowu ustawu na buducze czasy sto­lika a ne na przessle ani ninieysse rozumieti a roztahnutia chtime y skazugeme etc. 4. Odstupowani k smluwie a po­razeni w przitomnosti posła nasseho neb heytmana nebo takie namiestnika geho nebo posla toho heytmana na tom dosti marne, zie by byli swobo­dne tomu ritierstwu obu kniezetstwi etc. Takie zadnych snyemow neb sgezdow nema czyniti to ritierstwo bez przywolieni a wolie nasse neb haytmana nasseho. a Tych dwóch wyrazów brak w SJ.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 283 5. Sal centenariatum permittimus emere in suppis nostris nobilitati ac eius subditis pro alimentoa et rebus ad victum spectantibus, ea tarnen lege, ut eiusmodi sal extra fines ducatuum Osswyanczimensisb et Zathoriensis non divendatur, fieret enim id in damnum ac incommodum depositi Osswyanczimensisb, quod nos firmum et inviolatum esse volumus2). 6. Consuetudini antiquitus observatae innitentes statuimus et ordinamus, ut in Scavina non exigatur neque capiatur theloneum a nobilitate ac sub­ditis ducatuum Osswyanczimensisb et Zathoriensis ab equis emptis, ea tarnen lege, ut eiusmodi equi non revendanturc neque ducantur extra regnum et ducatus praedictos, sed prod usu et necessitate domestica habeantur. Alioquine si compertum fuetit equum unumf aut plures extra fines utriuslibet ducatus ab aliquo esse venditos sine scientia theloneatoris nostri, talis venditor graviter ac poena transgressi theloneig puniri debet. 7. In petitione, quam fecit nobis praefata nobilitas, quo quisque habeat liberum usum fluviorum Szola, Skawa et aliorum in suis limitibus, tum etiam montium et silvarum, de eisque capitanei nostri et vicecapitanei sese non intromittant, ita statuendum duximus et statuimus, quod quisque ponat pro die festo sancti Francisci proximo (4 paź- a Cz. alimentis. b Cz. Osswieczymiensis. c Cz. evendantur. d Cz. brak. e Cz. alioqui. f Cz. brak. g Cz. telonici. 5. Item sol centnarowu dopustiti gsme kupowati w zupach nassych ritierstwu y gegich poddanym ku zywnosti a rzeczam k zywnosti przislussegiczim pod takowym prawem, zie by takowa sol z hranicz knizetstwi oswietimskieho i zatorskieho nebyla wyprodawana, nebt by to bylo kie sskodie a nepozytku skladu oswietimskeho, ktery my moczny a neporussytedlny byt chtime2). 6. Zwyczayowi zachowalemu sta­remu przistawagicz ustawili gsme a zrzizili, zeby w Skawinie czlo nebylo wybirano od ritierstwa y poddanych knizetstwi oswietimskeho a zatorskeho od koni kupenyeh pod takowu ustawu, zieby takowi koniowie nebyly wyprodawany ani wywozeny z kralowstwi ani z knizetstwi swurchudotczenych, alie pro pozytek a potrzebu domowu aby byly zachowany. Gynacz gestliby naliezen byl kon geden nebo wiecze z hranicz obu knizetstwi od nekoho prodane byti bez wiedomosti brczeho nasseho, takowy prodawatel tiezcze a winu przestupneho czla ma byti trestan etc. 7. W zadosti, kteruz ucziniło nam gizmenowane ritierstwi, zieby geden kazdy miel swobodne uzywanie rzek, totiz Soly, Skawy y ynych w swych hraniczech, okolo huor a liesuow, k tym heytmani nassy ani gegich namiestnikowe aby sie newkladali, tak gsme ustawit umyslili y ustawugeme, zie kazdy aby polozil na den hodu

STANISŁAW KUTRZEBA dziernika) litteras ac privilegia sua su­per bona sua, quae possidet, et qui habet bonis nostris contermina et vicina. Quod cum factum fuerit, nos tum demum id faciemus, quod iustitiae consentaneum esse in utramque partem videbitur 3). 8. Theloneum aquaticum, quod ab antiquo exigi solet ad castra nostra Zathoriense et Osswyanczimensea a roboribus in silvis nostris et nobilitatis excisis, licet certo scimus b officiales nostros non aliter exigere illud, nisi secundum consuetudinem priorem, dabimus tarnen adhuc in mandatis eis ipsis officialibus nostris, ut non capiatur hoc ipsum theloneum, nisi seeun­dum regestra et consuetudinem priorem. 9. De pixidibus non deferendis volumus ita observari debere, quemadmodum habetur in constitutionibus ducatus Slesiae 4), quae landtfridt vulgo dicuntur, ut videlicet nullus cum pixide, neque longa, neque brevi, per civitates, oppida, villas ac vias et quaevis alia loca incedere audeat sub poena ammissionis pixidis et decem marcarum pecuniae pro una medietate ei, qui talem cum pixide incedentem detulerit, pro alia vero medietate domi­no vel capitaneo solvenda. Quod si quispiam. qui viderit alium cum pi­xide euntem illique eam ipsam pixidem, si potuisset, non receperit aut ipsum domino vel capitaneo loci non detulerit, talis poena decem marcarum peeuniae puniatur, excepto tempore swateho Franczisska blizni listy a pra­wa swe na statek swoy, ktery drzy, a ktery ma z zbozim nassym hranicze a susedstwi. To gdy sie stane, my po­tom to uczynime, czo sprawedJnosti przyslusseti k obiema stranama a zdati sie bude 3). 8. Czlo wodne, ktere z staradawna wybirano na zamky nasse zatorski y oswietimski od drzewa w liesiech nassych a ziemanskich wyrubaneho, aczkolwiek gistotnie wierne urzedniki nasse ne gynacz wybierati to czlo, gedno wedlie zwyczagi prwnieysseho, danie wssak gesscze na mandatiech tiemto urzednikom nassym, zieby nebylo wybirano to czlo, nez wedlie re­gestrow a zwyczagi prwnieho. 9. O ruczniczich, aby nebyly nosseny, chtime, aby sie tak zachowalo, yakoz sie ma w ustawach knizetstwi sleskich4), kterim landfrid rzekagi, ze­by totiz zadny czlowiek z ruczniczi, bud dluhu, neb kratku, po miestiech, miesteczkach, wsiech y cestach y wsselikterakich gynych mistiech choditi nesmiel pod straczeniem rucznicze y deseti hrziwen peniez, polowicze to­mu, kteryby takoweho z ruczniczi chodiczeho oznamil, a druha polowi­cze panu neb heytmanu ma byti zaplaczena. A gestliby nektery czlowiek, kteryby widiel koho z ruczniczi cho­diczeho a gemu gegi, mohl li by, newzal a neb geho panu nebo heytmanu onoho krage neohlasil, ten ma deset hrziwen grossy propadnuti, wynjmagi- a Cz. Osswyeczymiense. b M.: Cz. sciamus. c Cz. lanfferd.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 285 belli vel alicuius incursionis, tunc enim liberum esse debet unicuique uti pixide pro tuenda communi pace, aut etiam si nos vel dominus aliquis habuerit venatorem aut aucupem suum, nam huic quoque liberum erit incedere cum pixide, litteris tarnen nostris aut domini sui desuper habitis. 10. Salvum conductum neminia dabunt officiales nostri sine scientia et voluntate domini eius hominis, qui illum petit. Verum tarnen, si aliquis dominorum requisitus per officiales nostros in dandum eum ipsum salvum conductum consentire noluerit, capitaneus noster eo non obstante dare illum poterit, communicato prius cum aliis de sessione et bancho iuratis aut aliis nobilibus vicinis subditis nostris consilio. 11. Coloni, qui non obtinuerint missionem et licentiam alio abeundi seu migrandi a dominis suis, nullibi, etiam ad bona nostra regia, suscipian- tur. 12. Homines impossessionati neque alicuius addictib servitio, qui passim vagantur, volumus, ut nusquam recipiantur neque foveantur sub poena de­cem marcarum pecuniae per eum, qui fovere illos fuerit ausus, domino suo solvenda. 13. Sponsione fidei nemo possessionatus stringi debet per capitaneos nostros, nisi prius cognitione iuris praemissa. Ubi tarnen acciderit, quod unus ab alio in vita sua et bonis securus non esset, in tali casu capitaneus no- cze czasu walki neb neyakoweho wpadu, gdyby sie stal, tehda swobodno byti ma gednomu kazdemu ruczniczi mieti pro obranu obeczneho pokoge, nebo tez, gdybysme my nebo pan nektery mielby zwierzeczeho lowcze neb ptaczeho sweho, neb tomu bude swo­bodno choditi z ruczniczi, a wssakz listowne pokazanie od nas neb od panow swych mieti ma. 10. Gleytu zadnemu nemogi dati urzedniczi nassy bez wiedomosti a woliey pana toho czlowieka, kiery by onoho zadal. Wprawdie, gestliby nektery z panow napomenut od urze­dnikow nassich ku dani tohoto gleytu a ten prziwolitiby nechtiel, heytman nass bez toho dati gleyt moze, magicze prwe z gynymi z lawicze przisahlymi nebo z gynym ritierstwim susedy poddanymi nassymi radu. 11. Sediiaczy, kterzy na obdrzeli propusstieni ned odpusstieni k gynemu panu odgiti od panow swych, nikdiez, tez na zboze nasse kralewskie, nemagi byti przigimani etc. 12. Lide neosiedli ani komu w sluzbu przirczeni, kterzi się tulagi, neb powalegi, chtime, ze by nikdiez nebyli przigimani ani chowani pod deseti hrzywnami grossy ten, kteryby gie chowati smiel, panu swemu byti zaplaczene. 13. Slibem zadny osiedly zawazan nema byti przes heytmany nasse, wyniawssy prwe uzuanim prawa dopu­szczeni. Kde by sie przitrefilo, zieby geden od druheho zywota sweho y statku swobode nebyl, w takowe a Cz. nostrum. b Cz. dediti.

STANISŁAW KUTRZEBA 1. Metr. kor. t. 48, str. 89—95 (M.): Constitutiones ducatuum Zathoriensis et Osswianczimensis (bez daty); 2. Czart. ręk. nr. 1427, str. 261—274 (Cz.); 3. Tłomaczenie czeskie w rek. bibl. jag. nr. 1174, str. 543 — 547 z nagłówkiem; Tu pak ne poczynagi artykulie tiech ustaw krale polskieho a nektere 2ebrane z lantffridu slieskieho; na końcu zaś: Finis harum constitutionum per me Alexium Jasonem; z tego tekstu druk. Perwolf, Otczet, str. 7—12. 4. Odpisem tego tekstu jest tekst czeski w kodeksie t. zw. świetojerskim, Czart. nr. 2057, str. 815 — 818. Sięga on tylko do art. 6, bo następne dwie karty z resztą artykułów wydarte, a i te karty, które są. silnie z boków nadniszczone. Podaje tylko ważniejsze odmianki z tego tekstu (SJ.). 1) Powołany tu jest art. 10 landfrydu z r. 1512, ob. wyżej nr. 11 art. 10. 2) Ob. przywilej z 25 września 1539 r., pod nr. 20. 3) Por. przywilej z 14 sierpnia 1532 r., podany pod nr. 16. 4) Powołany tu jest art. 17 landfrydu z r. 1512, ob. wyżej nr. 18, art. 17. 19. Oświęcim, 27 czerwca 1536 r. Uchwała księstwa oświęcimskiego o odwoływaniu sie na dwory. Anno Domini 1536 feria tertia post feśtum sancti Johannis Baptistae (27 czerwca). Stało se gest dobrowolne swolenie od wssech panow zeman ziemie oswie- Stało się jest dobrowolne zwolenie od wszystkich panów ziemian ziemie ster utrumque a sponsione fidei de pace per eos ambos observanda obstringat. Secus autem est de impossessionatis. 14. Commissarios, quos dare nos contingat ad limites bonorum faciendos, deputabimus officiales seu iuratos iudicii in ducatibus praedictis, reservamus tarnen nobis facultatem etiam alios aliquos viros idoneos et quorum fidem ac industriam cognitam habueri­mus, de regno et ałiis dominus nostris, pro nostro et successorum nostrorum arbitrio adiungendi. Datum Cracoviaeb feria quarta in vigilia Assumptionis Gloriosae Virginis Mariae (14 sierpnia) anno domini quingentesimo tricesimo secundo, regni vero nostri anno XXVI. prziczynie heytman nass obudwu slibem wiery, aby to obadwa zachowali, aby zawazal. Gynacz ma byti o neusedlich lidech rozumieno. 14. Komisarze, kterebychnom my mieli dati ku hraniczem mezi zbozim uczinienym, dame urzedniki nebo przisahle sudu w knizetstwich gizmenowanych, zachowawame nam mocz ta­kie niekiere gyne muze hodne, a kterichbychnom wiru a mudrost znamu gmieli, z kralestwi y s gynych panstwi nassich, podlie nassey a potomkow nassich woliey byt ktomu przidane. Ku ktere rzeczy swiedomi peczet nassy gest ktomu listu prziwiessena. Dan w Krakowie we strzedu w wigiligi hodu na Nebowzieti Panny Ma­rie leta pane tisiczeho pietisteho trzidczateho wtoreho, kraliewani nasseho leta dwadceteho ssesteho. Wielebneho w Boże otcza knieze Petra biskupa krakowskeho a kralowstwi polskieho podkaczlierzeho. a M. utrimque. b Tu kończy się tekst M.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 287 timske, kterzy pro ukraczenie przy, ktere se przed sudem gich toczy, gednostaynym hlasem gsu uchwalili a sta­tut takowy uczynili, aby we przech przytocznych, a kterych neomlluwa pohon, żadny se na dwory newolal, po­kad se prze grunthowna ne wykona wyrokem panow sudczy, ktere w lawiczy sedagi, pod przepadkem patdesata zllattich we zllatie, kteraby se strana przed wyrokem wolala. A wssak po wyroku grunthownym kazde stranie gest se wolno odwolati na dwory. oświęcimskiej, którzy dla ukrócenia prze, która się przed sądem ich toczy, jednostajnym głosem uchwalili, a sta­tut takowy uczynili, aby we przach przytocznvch, a których nie omawia pozew, żadny sie na dwory nie wołał, póki się prza gruntowna nie wykona wyrokiem panów sędziów, którzy w ła­wicy siadają, pod przepadkiem pięć­dziesiąt złotych we złocie, któraby się strona przed wyrokiem wołała. A wszak po wyroku gruntownym każdej stro­nie jest wolno odwołać się na dwory. 1. Tekst czeski Terr. Zator. t. 13, str. 102; druk. Bostel j. w. str. 1105— 1106; 2. Tekst pol­ski, tłomaczenia urzędowego z r. 1638, Terr. Zator, t. 12 str. 144. 20. Kraków, 25 września 1539 r. Król Zygmunt I pozwala szlachcie księstw Zatorskiego i oświę­cimskiego na kupowanie soli cetnarowej wprost w żupach Sigismundus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russiae, Prussiae, Masoviae etc. dominus et heres. Significamus tenore praesentium quorum interest universis et singulis, praesentibus et futuris, harum notitiam habituris, quia ad supplicationem nobilitatis ducatuum nostrorum Oswiączimensis et Zatoriensis sal centenariatum permittimus emere in zuppis nostris eidem nobiiitati ac eius subditis pro alimentis et rebus ad victum spectantibus, ea tarnen lege, ut huiusmodi sal extra fines ducatuum praefatorum Osvią-czimensis et Zattoriensis non divendatur, fieret enim id in damnum ac incommoduni depositi Oswiączimensis, quod nos firmum et inviolatum esse volumus. Harum testimonio litterarum, quibus sigiilum nostrum est appensum. Datum Cracoviae feria quinta post festum s. Matthaei apostoli et evangelistae (25 września) proxima anno domini millesimo quingentesimo trigesimo nono, regni nostri anno trigesimo tertio.— Relatio reverendi in Christo patris domini Samuelis Macieiowski nominati episcopi Chelmensis et regni Poloniae vicecancellarii. — Samuel Macieiowski nominatus episcopus Chełmensis et vicecancellarius subscripsit. Metr. kor. t. 59 k. 178—I78V: Sacra Regia Maiestas permisit nobiiitati dacatus Ossviaczimensis et Zatoriensis ac eorum subditis emere sal in zuppis suis. Formuła aktu w metryce, jak zwykle, skrócona. Uzupełniam ją według oblaty tegoż aktu, podanej przez mieszczan oświęcimskich do ksiąg grodzkich oświęcimskich 30 lipca 1050 r., Castr. Osv. t. 69, str. 425—426 i t. 237 str.9.

288 STANISŁAW KUTRZEBA 21. Kraków na sejmie, 12 marca 1540 r. Król Zygmunt I nadaje prawa różne i swobody szlachcie księ­stwa Zatorskiego i oświęcimskiego. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. Quia cum ad conservandam augendamque rempublicam nihil tam necessarium tamque salutiferum forea putavimus, quam iura, libertates et consuetudines probatas subditorum tueria idque peculiare principum sit munusb et officium illis divinitus iniunctum, quorum autoritate et prudentia repertum est res a se gestas, ut in sempiternum permaneant, litteraruma munimentisa perhennarea certamque et firmam posteritati illarumc relinquere memoriam, proinde nos Sigismundus dei gratia rex Polo­niae, magnus dux Lithwaniae, necnon terrarum Cracoviensis, Russiae, Prus­siae, Culmensis, Elbinensis, Pomeraniae ac Masoviae dominus et heres etc.d manifestum facimuse tenore praesentium quorum interest universis, harum notitiam habituris, quomodo ina his1 comitiis magnis regnia nostria hic coram nobis et consiliariis nostris no­bis tumg assistentibus comparentes nonnulli viri militaris ordinis Oszwianczirrensish et Zathoriensis ducatuum nostroruma suo et universae nobilitatis nominei supplicarunt nobis diligenter illosj in eorum iuribus, libertatibus eta consuetudinibus, quibus ipsi We gmeno boze amen. K wieczney pamieti etc. My Zygmundt z bo­ze miiosti kral polski etc. znamo czynime wssem a kazdemu zwlasstie komuz toho pottzebi bude, ze na tom syemu kralostwi nasseho welkim wystaupiwsse przed Magestat nass y radu nassy, przy nas na ten czas sediczy, nekterzy muzowie ryczrskeho stawu z oswietimskeho y zatorskeho knizettstw nassych gmenem swym y gineho pospolitheho rytierstwa gmienowanych kni­zettstw gsu nas pokornie prosili, abychom gie przy prawiech, swobodach aneb wolnostiech y zwyklostiech giegich, kterych woni s przedki swymi wod mnoha lett bez przekazy y trudnosti, yako gminili, wzdyczki swo­bodnie uzywali y po dnes uzywagi a weseli gse, zachowati a przy moczy swe zuostawiti, artykuli duolepsane, nam wod nich okazane, stwrdeti a schwaliti milosti nassy kralowskau raczyli. My tehda wod toho czasu, yak na nas rziad a panowani kralestwi nas­seho toho y ginych kniestw przypa­dlo, zwyklisme przedepsane prawa a wolnosti neruozne wod sprawedlnosti poddanym nassym nihda ne mdliti a neumneyssyti, ale radssy z przyrozeney miiosti nassey kralewskiey pro- a Cz. brak. b Cz. onus. c Cz. illorum. d M. rex Poloniae etc. e Cz. sigrsiflcamus. f Cz. iis. g Cz. nobiscum. h Cz. Osswieczymiensis. i Cz. nobilitatis eorundem. ducatuum nomine. j M. illa.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 289 eorumquea praedecessores iam a pluribus annis sine aliqua controversia, utqueb narrabant, semper liberec usi sunt et in praesens usque utuntur ac gaudent, conservare ac manutenere articulosque d infrascriptose per eos hicc nobis oblatosf confirmare et approbare de benignitate nostra regia dignaremur, nos itaque, qui per id temporis, quo regni huius nostri et ipsorum ducatuum quoque ad nos regimen devenit, praedicta iura et liber -tates ab aequitate non discrepantesg subditis nostris nunquam consuevimus diminuere, quin potius illa pro nostra innata erga subditos nostros benigni­tate et cementia ampliare maxime curavimus et in praesentia articulos infra descriptos per nos et senatum re­gni nostri diligenter ac mature expensos h ad supplicationem nobilitatis du­catuum praedictorum admittendos et confirmandos esse censuimus. Quorum quidem articulorum series et contextus ita se habet. 1. Primum, quod attinet assessores ad iudiciai dictorum ducatuum per nos inter venerabilem Erasmum abbatem eiusque conventum de Mogila et Alexium Brandis non ita pridem datosj, nunquam per nos imposterum dabuntur, verum eorundem ducatuum iudicia terrestria circa omnia iura et consuetudines in his et aliis Silesiaek ducatibus ceterisque dominus obser- tiva poddanym nassym rozmnazatt gie wicze starali a zwlasstie na ten czas artykule duolepsane skrze Mayestat nass a skrze senatt kralestwi nasseho pilnie a statecznie powazywsse na pokornu prozbu ryczerstwa knizeczstw zwrchupsanych przypusstiene a potwrczene byti umyslilisme. Kterychssto rziecz a wyklad tak gse w sobe ma. 1. Naprzed, czo gse tiech dotycze totiz asesoruow aneb z ramena nas­seho kraliewskieho k sandum zwrchu­psanych knizecztw przysazenych, kteregsme take czasu nedawneho mezy ucztiwym kniezem Erazymem opatthem a conventem yeho mogilskim a mezy Allekssym Brandysem dati raczyli, na potomne czasy nigda wicze dani a przysazeni nebudu, neb tiechto kni- a M eorum. b M. atque. c Cz brak. d Cz. articulos. e M. infrascriptas. f M. oblatas. g M. discrepans. h M. expensas. i M. iudicii. j M. datas. k Cz. Sylesiae. Archiwum Komisyi prawniczej. Tom IX. 8. 19

STANISŁAW KUTRZEBA vatas in robore relinquimus et conservamusa. Quibus quidem iudiciis capitaneus pro temporeb existens per se vel suum vicecapitaneum interesse ac praeesse debebitc. Praeterea unicuique indigenae illorum ducatuumd liberum ac integrum esse debet a iudicio praedicto ad tribunal regium seu cameram nostram provocare vel appellaree. 2. Item cum aliquis civis, villanusseu cmetho vel subditus propter aliquod scelus vel flagitium temere et pertina- citer a domino suo derelictis bonis suis quibusvis mobilibus et immobili- bus clam aufugerit, statuimus et de- cernimus ad ea bona ita per fugamf dimissa tali homini profugo neque eius successoribus nullum iusg unquam competere debere, sed omnia, quae- cunque relicta fuerint, gratiae, arbitrio dispositionique domini talis transfugae subiecta erunt. Quod tarnen intelligi volumus tarn de subditis nostris, quam terrigenarum ducatuum praedictorum. 3. Item quicunque indigena duca­ tuum praedictorum praetendens se ad aliqua bona propinquitatis seu succes- sionis vel aliud quodcunque ius habere et illud ante expirationem praescriptio- nish terrestris, hoc est trium annorum zetztw przedepsanych sandy zemske. podle wssech praw a zwyklosti w tiech y ginych sleskych knizetstwiech a panstwiech zachowali, przy moczy swe zachowuyeme a pozostawuyeme. Przy kterychssto sandich starosta na ten czas buduczy sam aneb podstarosti yeho byti a przedek gmiti ma. Tako yednemu kazdemu obywateli przedrzeczenych knizetstw wolno wod sandu nadepsaneho k nassemu Magestatu kralewskemu gse wolati aneb apellowati byti ma. 2. A kdyby nektery poddany aneb sedlak tohoto ryczerstwa dla neyako- weho skuthku zleho krambrnie a wsse- tecznie y upornie wod pana sweho opustiwsse statek aneb zbuozy swe ruchagicze y neruchagicze taynie utekl, postanowuyerne a nayduyeme, zie k tomu statku a zbuozy wsselki tako­ wy zbiehly czlowiek y yeho potom­ kowie zadneho prawa gmiti nigda ne- ma nez to wsseczko po nim pozuo- stale milosti, wuoli a rosprawie pana yeho poddane bude. Czo rozumiet ra- czyme tak o poddanych nassych, yako y poddanych rytierstwa knizetstwa na- depsanych. 3. Take obywatel wsselki knizeczstw swrchupsanych sedlskeho rziadu, gmi- necz se k neyakemu statku bliskost, napad aneb prawo gmiti, kterehoby przed warunkem totez trzemi lety a osmnaste nedielmi neokazal ani spra- a Cz. conservamus et relinquimus. b Cz. perernptorie. c Cz. debet. d M. ducatorum. e Cz. appellare seu provocare. f Cz. perfugum. g Cz. brak. h Cz. quam scriptionis, poprawione na; prae senptionis, przyczem: quam nie przekreślono. a SJ. xziestw.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 291 et decem octo septimanarum, non demonstraverit neque iustitiam ea in re sibi fieri petierit nec aliquam actionemintentaverit, tum post expirationem praescriptionis huiusmodi terrestris non poterit iam bona huiusmodi repetere vel suum ius quo[cunque] pacto amplius reintegrare. 4. Item nullus hominum subditorum, tam nostrorum, quam omnium alioruma indigenarum ducatus utriusque in silvis et locis quibuscunque feras cuiuscumque generis venari ac capere praesumat, sed nec aliqua obstacula aut retia, slopyb et stampyczec appellatad, praeter hoc pixides, balistas vel alia quaecunque instrumenta, quibuscum ferae huiusmodi capiuntur vel interficiuntur, in insidiis ponere audeate sub poena decemf marcarum capitaneo loci aut eiusg officio pro tempore existenti irremissibiliter solvenda. Nobilibus ta­rnen hoc liberuma esse volumus, dun-, taxat vero in proprio bonorum suorum fundo ac territorio uniuscuiusque. 5. Insuper nemini hominum et subditorum, tarnh nostrorum, quam etiama aliorum incolaruma ducatuum suprascriptorum in civitatibusi villis et quibusvis diversoriis seu tabernis ac aliis quibuscunque locisj ludos, specialiter taxillisk, cartisl et aliudm id genus instrumentis pro pecuniis exercere liceat neque hospitibus qualibuscunque id genus ludorumadmitteren obo sistendas wedlnosti w tom czasu ziadal y przie zadne newssczynal, tehda po zniknieni takoweho warunku zemskeho nebude moczy wo ten statek aneb zbuozy czyniti y prawa sweho kterymzkolwiek obyczeyem ponowiti. 4. Ziadny z lidi poddanych, tak Magestatu nasseho, yako y ginych wssech obywateli w obudwu kniestwach rziadu sedlskeho nech toho se nedopausti, aby w lesiech a ginych miestiech, kdesy zwerz giman byti mohl, zadne slopy aneb stupicze, sieti, nebyly stawowane, tako rucznicze kusse y gine przyprawy tayne pod winu deseti hrzywien, ktere starosta a na miestu ieho podstarostie na ten czas buduczy wzyti ma bez milosti. Wssakz rytierstwu to wolno byti ma, chczemy a zwlasstie na wlastnym giegich zbuozy a statku yednoho kazdeho. 5. Nad tho zadnemu z poddanych, tak nassych, yako y obywatelow knizettstw nassych w miestiech, wsiech, krczmach, kostek, karth y ginych wieczy aby nebylo dopaustieno pro penize hrati y hostiem ginym toho nedopausstieti dle zastaweni a ostrzyhani mnoha przyczyn lotrostwi a kradecztwi, ktere skrze to powznikati zwykly, a to pod winu deseti hrzywien, ktere a Cz. brak. b Cz. slopi. c Cz. stempnicze. d Cz. appellant. e Cz. audeant. f Cz. X. g Cz. cuiusque. h Cz. quam. i Cz. civitate. j Cz. brak tych czterech slow. k Cz. taxillos. l Cz. cartas. m Cz. aliis n Cz. brak 7 słów. o Cz. ad. 19*

STANISŁAW KUTRZEBA et vitandas multas occasiones latrocinioruma et furtorum, quae inde evenire solent, sub poena decemb marcarum pecuniae loci illius capitaneo velc officio suo proa temporea existenti irremissibiliter solyenda. 6. Finaliter nullus in praefatis utrisque ducatibus cum pixidibus, tarn par vis, quam magnis, sagittare nec eas de­ferre debetd aut eis quavis ratione uti audeat sub poena in lanthfridte alias constitutione provinciali expressa1) exceptis capitaneo dictorum ducatuum et sagittariis. nostris, qui tarnen de hoc litteras testificatorias a nobis vel ca­pitaneo loci illius nostro deferendi huiusmodi pixides facultatem in se continentesf, et hoc duntaxat sagittandr feras pro nostrag et capitanei praedicti pro tempore existentis necessitate et usu habere debent. Ouosquidem articulos superius descriptos et omnia in eis contenta, cum ad bonum illorum ordinem ducatuum constituendum et tranquillitatem mutuam conservandamh multarumquei controversiarum et difficultatum rationes et causas amputandas pertinere intellegimusj, supplicationibus totius nobilitatis ducatuum praedictorum benigniter et gratiose annuentes de certa nostra scientia ac de eorundemk consiliariorum nostrorum in hoc praesenti conventu nobiscum existenti consilio et assensu approbandos, ratificandos et starostie aneb misto yeho na ten czas drzyczemu bez milosti dane byti magi. 6. Na koniecz ziadny w przedrzeczenych obu knizettstwich z russniczkami, tak malymi, yako y welkimi, choditi a strzelati y gich zadnym obyczeyem uzywati aby nesmiel pod winu w ladffrydie opsanu aneb uchwalu pospolitu1), wygimagicz starosty nadepsanych knizeczttw nassych y strzelcze nasse, kterymby listy swedczyczea wod nas aneb starosty miesta woneho dany byly, kterzyby z rucznicz stoika zwierz pro potrzebu nassy aneb sta­rosty nasseho strzelat mohli. Kteressto zwrchupsane artykuli a w nich gine wsseczki wieczy opsane dle postaweni liepsseho rziadu a swo­body y bezpecznosti zobapolne zachowagicz y mnoha trudnosti y ruoznicz a neznazek przyczyny dobre obawagicz umyslilisme pokornu prosbu obudwu knizestw nassych nadepsanych milosti nassi zchwaliti a stwrditi, kterussto za gistu wiedomosti rad nas­sych na ten czas przy nas sediczych schwalame, umaczniame a potwrzugeme. Tomu na swiedomi etc. Dalo gse w Krakowie na sgiemie welkim po- a Cz. brak. b Cz. X. c Cz. vel pro. d M. brak. e Cz. lathfret. f M. continentibus. g M. i Cz. nostro. h Cz. conservantes. i M. multorumque. j Cz. intelleximus. k Cz. quorundam. a SJ. freedlicze.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 293 confirmandos a censuimus confirmamusqueb, approbamus et ratificamus praesentibus, decernentes ac eisdemc litteris nostris statuentes omnia supranominatad in suis sententiis ac tenore vim et robur perpetuae firmitatis obtinere praesentium litterarum auctoritate accedente in aevume. In cuius rei testimonium sigillum nostrum praesentibus est subappensumf. Actum Cracoviae in comitiis generalibus regnig feria sexta ante dominicam Iudica proximah (12 marca) anno domini M.D. XLi, regni nostri anno XXXIVj, praesentibus reverendissimo et reverendis in Christo patribus, dominis Iohanne de Lathalicze archiepiscopo Gnesnensi, legato nato et primate regni, Luca de Gorka Wladislaviensi, Seba­stiano Braniczki Posnaniensi, Samuele Maczieiowski Chelmensi episcopis regnique nostri vicecancellario necnon magnificis et generosis venerabilibusque Iohanne de Tarnow comite castellano Cracoviensi et capitaneo Sandomiriensi, Petro Kmitha de Vissnicze regni nostri marschaico, Cracoviensi, Przemisliensi Sczepusiensi[que] capita­neo, Ianusio de Lathalicze Posnaniensi et capitaneo Iuniwladislaviensi, Iohanne de Tenczin Sedomiriensi,Belsnensi,Chelmensi Krasnostawensi[que] capitaneo a Cz. approbantes, ratificantes et approban- tes et confirmantes (sic). b Cz. confirmavimusque. c M. eiusdem. d Cz. omnia supra tam. e Cz. brak tych 3 wyrazów. f W M. tylko: In cuius etc. g Cz. in conventu generali. h Cz. brak. i Cz. 1530. j Cz. tricesimo quarto. Relalio magnifici Pauli de Volia regni Poloniae cancellarii. Na tem koń­czy się tekst M. spolitym w patek przed nediele Iu­dica w puostie letha panie 1540, a kralosthwi nasseho letha 34.

STANISŁAW KUTRZEBA palatinis, Andrea de Gorka Posnaniensi et capitaneo Maioris Poloniae gene­rali, Nicolao Wolski Sandomiriensi et serenissimae dominae Bonae, coniugis nostrae amantissimae, curiae magistro, Sanocensi Lomzensique capitaneo, Iohanne de Thenczin Voinicensi et cu­riae nostrae marschalco Lelowiensique capitaneo. Petro Opalinski Gnesnensi et serenissimi domini Sigismundi Au­gusti regis iunioris curiae magistro, Olstinensi capitaneo, Severino Bonar de Balicze Biecensi, burgrabio, zuppario et magno procuratore Cracoviensi, Rapstinensi, Osswieczimensi, Zathoriensi Bieczensique capitaneo castellanis, Paulo Crashowski Warssowiensi et [ecclesiae] Omnium Sanctorum Cracoviensis praeposito, Mathia Wargawski Wladislaviensi et Plocensi canonico secretariis nostris et aliis quamplurimis dignitariis, officialibus aulicisque nostris ad praemissa testibus fidedignis, sincere fidelibus dilectis. Datum per manus magnifici Pauli de Wola regni nostri cancellarii, burgrabii Cracoviensis et capitanei Gostinensis sincere no­bis dilectia etc. — Relatio eiusdem ma­gnifici Pauli de Wola regni Poloniae cancellarii, burgrabii Cracoviensis et capitanei Gostinensis. 1. Metr. kor. t. 57 K. 233—235: Privilegium ducatuum Oswięcinensis et Zathoriensis etc. (M.) 2. Czart. ręk. nr. 1427 str. 311—321 (Cz.). 3. Tłomaczenie czeskie w rek. bibl. Jag. nr. 1174 str. 547 — 549; z tego tekstu druk. Perwolf, Otczet, str. 12—15. 4. Odpisem tylko z tego tekstu jest tekst w kodeksie t. z. świętojerskim Czart. ręk. nr. 2057, str. 819—820. Z powodu wycięcia poprzedzających kart i zniszczenia tej, która została, są tu tylko artykuły 2- 6; brak także zakoń­czenia. Podaje tylko ważniejsze odmianki (SJ.). 1) Powołany tu art. 17 landfrydu z r. 1512, ob. wyżej nr. 11, str. 209. a W tekscie (Cz.): capitaneo Gostinensi sin­cere nobis dilectis.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 295 22. Kraków, 4 sierpnia 1542 r. Król Zygmunt I postanawia wskutek skarg włościan wsi kró­lewskich Brześcia1), Łęk2), Bielan3) i innych z księstwa oświęcim­skiego na uciążenia ze strony starosty oświęcimskiego, iż albo mają pełnić robociznę w tym wymiarze, co włościanie wsi, będących wła­snością Wawrzyńca Myszkowskiego i innej szlachty księstw Zator­skiego i oświęcimskiego, albo też według statutu koronnego 4), tj. dzień w tygodniu, wychodząc do roboty w godzinę po wschodzie, a scho­dząc z niej godzinę przed zachodem słońca. Metr. kor. t. 57 k. 326V—327: Decretum occasione laborum inter subditos S. R. M. ex ducatu Osvienczimensi; druk. Kutrzeba, Materyały do dziejów robocizny w Polsce w XVI wieku, Archiwum komisyi prawniczej t. IX, str. 52. 1) par. Oświęcim, pow. bialski. 2) par. Bielany, pow. bialski. 3) wieś par., pow. bialski. 4) tj. statutu toruńskiego wzgl. bydgoskiego z r. 1520, Corpus iuris pol. t. III, str. 567—8 i 608. 23. 2—19 stycznia 1543 r. Instrukcya dla posła królewskiego, wysłanego na sejmik oświę­cimski. Salute dicta et gratia regia in hanc sententiam verba faciet. Sacra Maiestas Regia, dominus noster clementissimus, memor officii sui regii, non alia in cura cogitationes suas omnes defixas habet, quam ut rationem invenire possit, qua propulsari queant pericula atque discrimina, quae maiora hoc tempore, quam unquam antea, regno ditionibusque illius impendere videntur. Ac primam quidem eius rei spem et fiduciam in dei misericordia collocatam habet, quae, si presto adfuerit, nulla potest esse tanta vis hostium atque impetus, quem non facile propeilere liceat. Deinde vero, quoniam facientes deus adiuvare dicitur, eius benignitati acceptum fert, quod ita longe lateque imperat, tot sibi populos subiectos habet, ut opitulante gratia domini Iesu Chri­sti potentissimi cuiusque hostis impetum non modo sustinere, verum etiam arcere queat et propulsare. ünum est, quod sibi ad rem bene gerendam deesse videt, quod, quibus praeest populis, ii, cum diversis inter se vivant moribus et institutis, idem cum regnicolis iugum ferre detractare videntur. Sed perfectum est authoritate Maiestatis eius, ut neque numerosissima Lithuano­rum natio neque locupletes Prussiae terrae recusare iam prope modum videantur, quominus communibus viribus, si quod exortum sit commune incen-

296 STANISŁAW KUTRZEBA dium, restringere conentur. Solae restant terrae istae Oswianczimensis et Zatoriensis, quae nondum aperte voluntatem hac in re suam S. Maiestati Regiae declaraverunt; persuadet autem sibi Maiestas eius et de fide erga se et de prudentia Dominationum Vestrarum, ut, cum postulare hoc atque adeo flagitare intelligant rationes, facturae sint et ipsae non gravatim, ut in iura regni se transferant et coniunctis viribus uno eodemque animo cum regnicolis ad resistendum hostili potentiae se parent, cum praesertim propiores sint periculo Dominationes Vestrae, quam quaevis alia natio Sacrae Maiestati Re­giae subiecta. Xam si communis Christiani nominis hostis, quod iam pridem se facturum denuntiat, in Silesiam impetum fecerit, quandoquidem eius particula sunt hae quoque terrae, quis non perspicit, magno eas in discrimine futuras. De quo propulsando tempori deliberationem suscipere Dominationes Vestras oportet. Propulsandi autem alia ratio non est, quam si cum regnicolis et animos et vires suas coniungant, neque recusent, quominus eodem cum illis iure vivant, eadem ferant onera. Quod quidem ut efficere conaretur Sacra Maiestas Regia, tanta conventione actum est per omnes regni ordines, ut aperte denuntiare veriti non sint, nisi ex aequo omnes populi Ma­iestati eius subiecti defendendi onera subierint, se quoque ad nullam defensionis rationem assensuros neque commissuros prius, ut de propulsandis periculis impendentibus deliberationem suscipiant, quam, quae omnes ex aequo tangunt, ad ea propellenda sua ex aequo omnes et consilia et auxilia attulerint. Quae cum ita se habeant, etiam atque etiam postulat a Dominationibus Vestris Maiestas Regia, ne ita mordicus iura sua retinere velint, ut se una cum aliis extremum in discrimen adducant. Quin ita potius existiment leges utilitatis causa Reipublicae constitutas esse, quae si exitio futurae sint, perire illas sacius sit, salva republica. Cum itaque haec iura, quibus adhuc utuntur Dominationes Vestrae, certum illis exitium allatura videantur, cum periculum sit, ne, si nimium eorum retinentes fueritis, non iuribus modo, verum etiam fortunis omnibus, vita etiam vestra spoliemini, praesenti potius necessitati parere Dominationes Vestras aequum est, quam de libertatibus vestris altercando una cum libertatibus vitam etiam ipsam amittere aut, quod ingenuo cuivis morte ipsa durius esse debet, in miseram servitutem capi. Hortatur ergo Dominationes Vestras S. Maiestas Regia, ut ad ea, quae iam edixit, regni comitia nuntios et ipsae suos mittant, viros graves et prudentes, qui una cum caeteris regni ordinibus de propulsandis. quae impendent, discriminibus con­sultationem habeant, quibus quidem plenam et non limitatam potestatem concedant ad ea omnia terrarum istarum nomine consentiendi, quae fuerint de sententia et voluntate ordinum omnium in comitiis decreta. Quod si fecerint Dominationes Vestrae, et apud S. Maiestatem Regiam gratiam inibunt et ter­rarum istarum rationibus praeclare consuluisse videbuntur. Metr. kor. t. 65 k. 2V—4. Daty nie ma. Poprzedni akt z 2 stycznia 1543 r. (k. 1v), następny z 19 stycznia 1543 r. (k. 4).

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 297 24. Kraków, 7 listopada 1544 r. Król Zygmunt I ustanawia Aleksego Brandysa zastępcą dla sta­rosty oświęcimskiego Seweryna Bonera, o ile chodzi o sądowe zatwier­dzanie aktów, zawieranych przez tegoż Bonera w ziemi oświęcimskiej. Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. Significamus praesentibus litteris quorum interest universis, quod cum in ducatu et terra nostra Osvyaczimensi ita obtinuerit consuetudo, ut fundorum aliarumque omnium rerum immobilium inscriptiones, obligationes ac caeteri quicunque actus non prius firmi esse incipiant, quam capitanei nostri et iudicii terrestris sigillis obsignentur, generosum vero Severinum Bonerum de Balicze Bieczensem castellanum ac zupparium, burgrabium et magnum procuratorem nostrum Cracoviensem ac Zatoriensem et ipsius Osviaczimensis ducatus capitaneum contingat nonnunquam eiusmodi inscriptiones acalios quoscunque actus facere vel ab aliis suscipere, ne vel ipse in re sua testis esse videatur, si solus eiusmodi actus obsignet, vicarium illi ad eos tantum actus nobilem Alexium Brandis de Grabischicze dandum et sufficiendum duximus ita, ut damusetsufficimus praesentibus litteris, dantes et concedentes praedicto nobili Alexio plenam facultatem et authoritatem omnes actus eiusmodi superius descriptos, qui ad ipsum generosum Severi­num Boner pertinebunt, sigillo suo cum iudice terrestri Osvyaczimensi obsignandi, approbandi et ratificandi. decernentes eos actus tam firmos et validos futuros, quam si capitanei nostri sigillo approbati, ratificati et obsignati fuissent. Harum quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Cracoviae septima die mensis novembris anno domini millesimo quingentesimo quadragesimo quarto, regni vero nostri trigesimo octavo. — Relatio eiusdem reverendi in Christo patris d. Samuelis episcopi Plocensis et regni Poloniae vicecanceliarii. Metr. kor. t. 68 k. 258 — 259: Alexii Brandys adiunctio iuri terrae Osviaczimensi (sic). 25. Kraków, 6 marca 1545 r. Król Zygmunt I wyjmuje |ana i Wawrzyńca Komorowskich z pod prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. In rebus humanis nihil tam firmum est et perpetuum, cuius memoria temporis diuturnitate non intereat, si litterarum monumentis ab oblivione non vindicetur. Quam ob rem nos Sigismundus dei gratia rex Poloniae etc. significamus praesenti­bus litteris quorum interest universis, qui nunc sunt et qui in posterum futuri sunt, quod cum generosi Iohannes et Laurentius Komorowsczi in Zi-

STANISŁAW KUTRZEBA viecz1) heredes in hoc regni nostri conventu nobis supplicassent peterentque cum eis una omnes consiliarii nostri et terrarum nuntii, ut illos ex iure ducatus Ossviaczimensis et Zatoriensis eximere et iuri regni nostri adscribere dignaremur, nos etsi invitum neminem, ut ius suum relinquat, cogere volumus, tarnen uitro regni nostri ius petenti concedere consuevimus. Quam ob rem eiusmodi precibus permoti ipsos generosos Johannem et Laurentium Go­morowski et eorum posteros successoresque cum omnibus bonis eorum, quae in his ipsis ducatibus habent et quae habituri sunt, ex iure ducatus Ossvyaczimensis ac Zatoriensis eximendos ac in regni nostri ius transferendos et incorporandos duximus, ita ut eximimus [et] transferimus praesentibus litteris li­berantes eos successoresque et bona eorum universa ab omni iurisditione capitaneorum, iudicum ac aliorum quorumcumque officialium praefatorum ducatuum ac ab omnibus pensionibus, solutionibus, contributionibus, oneribus, servitiis, quocunque nomine vocentur, quae pendere, conferre, obire et praestare nobiles ducatuum praedictorum nobis tenentur, dantes illis et successoribus eorum eam libertatem, immunitatem ac praerogativas, quas habent nobiles regni nostri, ea tarnen lege et conditione, ut cum ipsis nobilibus re­gni nostri paria et aequalia onera ferant et secundum consuetudinem regni nostri cum alia nobilitate regni nostri ad bellum pro facultate bonorum suorum omnium proficiscantur, adiungentes eos et incorporantes terrae Cracoviensi et subiicientes eos iurisditioni palatini, capitanei, iudicum ac aliorum omnium officialium ipsius terrae Cracoviensis ita, ut non in alio iudicio, quam in ipsius terrae Cracoviensis secundum leges et consuetudines regni nostri de bonis eorum respondere tenebuntur. Quod si quis eos aut eorum quemcunque in aliud iudicium vocare ausus fuerit, eadem poena puniatur, qua is, qui ex districtu proprio aliquem in ius evocat. Quod si aliquando ducatus superius scripti regni nostri iuribus et privilegiis ac libertatibus uniti et incorporati fuerint, tum ipse Johannes et Laurentius Komorowski et eorum successores cum bonis eorum ad Ossviaczimensem ducatum secundum Privile­gium suum redibunt. In quorum omnium fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Cracoviae feria sexta post dominicam Reminiscere (6 marca) anno domini MDXLV, regni vero nostri XXXIX. Relatio eiusdem reverendi in Christo patris d. [Samuelis episcopi Plocensis et regni Poloniae vicecancellarii]. Metr. kor. t. 67 k. 227v —228: Translatio generosorum Komorowsczy ex iure Oisviaczimensi in ius polonicum. 1) Żywiec, miast, powiatowe w Galicyi.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 299 26. Kraków, 10 kwietnia 1550 r. Król Zygmunt August zatwierdza dawne i dodaje nowe przy­wileje szlachcie księstw Zatorskiego i oświęcimskiego. Przydane. Któreżto artykuły na wirzchu opisane i wszytki prawa, przywileje, wol­ności, prerogatywy slachcie i wszytkim poddanym stanu a rządu jakiegoś-kolwiek w oświecimskim a zatorskim księstwie, im przez przodki nasze, ksią­żęta a króle polskie, nadane a potwierdzone, w których zwyczaju i dzierżeniu byli i do dzisiadnia są, odnawiamy, pochwalamy i potwierdzamy niniejszym listem a w nich je zachować mocno słowem naszem królewskim ślubujemy i obiecujemy. Nadto postanawiamy i tak zrządzamy : 1. Aby kasztelan oświecimski teraz każdy słuszną osiadłość w księstwie oświecimskim mieć był powinien i przy prawiech a granicach czynionych z powinności urzędu swego był i wszytkim na się żałującym tam odpowiadał. 2. Obiecujemy też, iż do sądu listów naszych zapowiednych nie bę­dziem dawać, jedno [z] przyczyny słusznej a z prawa dopuszczonej. 3. Chcemy też i postanowujemy, iż gdyby kto statku niejakiego w księ­stwach przerzeczonych odewzdawek przed nami odzierżał, ma a będzie powinien list nasz takowego odewzdawku na przyszłych roczech tego księstwa, w któ­rym statek jest odewzdany, objawić a okazać, aby każdy o nim wiedział. A jeśliby kto prawo na takowy statek mienił sie mieć niejakowe, ma mu być wolno list nasz zapowiedzieć, który ten, komu statek jest odewzdan, przed urzędem będzie powinien położyć, gdzie i tak długo będą i mają cho­wać, aż sie prawem rozeprą. A jeśliby kto odzierżawszy przed nami takowy odewzdawek a listu naszego przed sądem nie pokazał, niema starosta nasz na ten czas będący onego księstwa wwiązania w on statek odewzdany jemu dać, ażby pierwej list takowy pokazał albo u sądu położył. Inszym sposo­bem takowe wwiązanie niema mieć żadnej możności. 4. A iż Zatorskiego księstwa szlachta pracą poddanych swych ku zwró­ ceniu skoku Skawy, która wielką szkodę miasteczku i wsiom k Zatoru na­ leżącym czyniła, nam sie w tym dała użyć, aby z tego niejakowego ukróce­ nia nie miała, opatrzujemy je niniejszym listem, iż ta rzecz nic prawom a przywilejom nie zaszkodzi ani od nas i potomków naszych to, co oni do­ browolnie uczynili, niema im wniść w obyczaj. Na świadectwo tego pieczęć nasza jest przywieszona k temu listu. Dan w Krakowie we czwartek po Wielkiej Nocy (10 kwietnia) roku bożego 1550 a królestwa naszego roku 2.—Relacya uczciwego w Kryście pana Samuela Ma­ciejowskiego biskupa krakowskiego a Koruny polskiej kanclerza. Samuel bi­skup krakowski a Królestwa polskiego kanclerz podpisał.

STANISŁAW KUTRZEBA Czart. ręk. nr. 1427 str. 275—278. Te artykuły wypisane po przywileju 2 r. 1532 (ob. nr. 17). Tylko w tej formie znamy ten zabytek. Widocznie jestto zakończenie dokumentu, który po konfirmacyi transsumowanego przywileju z r. 1532 dodawał tych kilka artykułów. W całości doku­ment nie jest znany. Znajduje się w tymże ręk. Czart. nr. 1427 str. 287 taka notatka: Articuli inferius scripti sunt confirmati a serenissimo ac invictissimo Sigismundo Augusto rege Poloniae, ma­gno duce Lithuaniae, Masoviae necnon Osswieczimiensi, Zathoriensi — anno domini miliesimo quinquagesimo, regni eiusdem vigesimo etc., poczem wypisano przywileje z lat 1454, 1456, 1467, 1476, 1502, 1508, 1532 i 1540. Zapewne w tem zatwierdzeniu znajdowały sie i te artykuły »przydane«: Za tem przemawia też to, że w spisie przywilejów ziemskich zatorskich z r. 1627 jest podany tylko jeden przywilej z r. 1550. Ob. Kutrzeba, Zbiór aktów, Archiwum komisyi prawniczej t. VIII cz. 2, nr. 142, przywilej podany pod liczba 11. 27. Piotrków na sejmie, 7 maja 1550 r. Król Zygmunt August wyjmuje Floryana Zebrzydowskiego z pod prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu. In nomine domini amen. Ad perpetuam rei memoriam. In rebus humanis nihil tam firmum est et perpetuum, cuius memoria temporis diuturnitate non intereat, si litterarum monumentis ab oblivione non vindicetur. Quamobrem nos Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae... significamus..., quod cum generosus Florianus Zebrzidowski secretarius noster, terrarum Podlascensium referendarius et aulicorum nostrorum praefectus nobis supplicasset peterentque cum eo una omnes consiliarii nostri et terrarum nuntii, ut illum ex iure ducatus Zathoriensis eximere et iuri regni nostri adscribere dignaremur, nos etsi invitum neminem, ut ius suum relinquat, cogere volumus, tarnen ultro regni nostri ius petenti concedere consuevimus. Quam ob rem eiusmodi precibus permoti ipsum generosum Florianum Zebrzydow­ski et eius posteros successoresque cum omnibus bonis eius, quae in eo ipso ducatu habet et quae postea in aucatibus Oswienczimensi et Zathoriensi quomodocunque aquisiverit, ex iure ducatus Zatoriensis eximendum et in regni nostri ius transferendum et incorporandum duximus ita, ut eximimus [et] transferimus praesentibus litteris. liberantes eum successoresque et bona eius universa ab omni iurisditione capitaneorum, iudicum et aliorum quorumcunque officialium praefati ducatus äc ab omnibus pensionibus, solutionibus, contributionibus. oneribus, servitiis, quocunque nomine vocentur, quae pendere, conferre, obire et praestare nobiles ducatus praedicti nobis tenentur, dantes illi et successoribus eius eam libertatem, immunitatem ac praerogativas, quas habent nobiles regni nostri, ea tarnen lege et conditione, ut cum ipsis nobilibus regni nostri paria ac aequalia onera ferat et secundum consuetudinem regni nostri cum alia nobilitate regni nostri ad bellum pro facultate bono­rum suorum omnium proficiscatur ac alia onera a nobilitate regni nostri debita subire ipse successoresque ipsius teneantur, adiungentes eum et incorporantes terrae Cracoviensi et subiicientes iurisditioni palatini, capitanei, iudi-

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 301 cum et aliorum omnium officialium ipsius terrae Cracoviensis ita, ut non in alio iudicio, quam in ipsius terrae Cracoviensis secundum leges et consuetu dines regni nostri de bonis suis respondere tenebitur et successores eius tenebuntur, quod si quis eum successoresque eius in aliud iudicium vocare ausus fuerit, eadem poena puniatur, qua is, qui ex districtu proprio aliquem in ius evocat. Quod si aliquando ducatus superius scriptus regni nostri iuribus et privilegiis ac libertatibus unftus et incorporatus fuerit, tum ipse Florianus Zebrzydowski et eius successores cum bonis eius ad Zaloriensem districtum et capitaneatum ratione bonorum, quae in eo ducatu obtinet, pertinebit. In quorum omnium fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Piothrcoviae in conventione regni generali feria quarta pridie festi s. Stanislai in maio (7 maja) anno domini millesimo quingentesimo quinquagesimo, regni vero nostri vigesimo primo, praesentibus... Datum per manus praefati rev. in Christo patris domini Samuelis Maczieiowski episcopi Cracoviensis et regni nostri cancellarii, sincere nobis dilecti. — Relatio eiusdem rev. in Christo patris domini Samuelis Maczieiowski episcopi Cracoviensis et R. P. cancellarii. Metr. kor. t. 78 k. 52 —54v: Exemptio ex iure ducatus Zatoriensis generosi Floriani Zebrzidowski. 28. Piotrków na sejmie, 18 czerwca 1550 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośby rad i posłów Stani­sława Rusockiego (Rusoczki) z jego dobrami, jak i jego potomków, z prawa ziemi Zatorskiej i poddaje prawu koronnemu, przyłączając go do ziemi krakowskiej. Metr. kor. t. 78 k. 101 — 102v: Exemptio ex iure ducatus Zatoriensis nobilis Stanislai Russoczki. Akt ten ułożony według tej samej dosłownie formuły, co podany powyżej pod nr. 27. 29. Zator, 17 września 1551 r. Uchwała zatorska, potwierdzająca dawniejszą (z r. 1524} oraz określająca wywoływanie spraw przed sądem. Sequitur laudum ducatus Zatoriensis lata pańskiego 1551 we czwartek między Suchemidniami po Podniesieniu Swiętego Krzyża (17 września) w roki ziemskie. 1. Wielmozny pan Mikołaj Myszkowski z Mirowa a na Spytkowicach kasz­telan radomski, oświęcimski, zatorski, międzyrzycki etc. starosta. Najpierwej Jego Mość tę uchwałę a zrządzenie, które sie jest stało niegdy za wielmoż-

STANISŁAW KUTRZEBA nego pana Mikołaja z Szydłowca kasztelana sędomirskiego, oświęcimskiego, Zatorskiego etc. starosty na on czas, które jest uczynił ze zwoleniem dobrowolnem ławice a wszytkiego rycerstwa księstwa Zatorskiego, które jest na­pisane na papierze pod pieczęcią Jego Mości i także dobrych ludzi z ławice Zatorskiej i także jest napisane w regestrze a w księgach ziemskich starych Jego Mości i z pany, raczył je potwierdzić 1). 2. A k temu także Jego Mość z pany z ławice i z dobrowolnym przy­zwoleniem wszytkiego rycerstwa tegoto księstwa Zatorskiego raczył jest k temu przyczynić, że co się dotycze pozwów ziemskich albo roków urzędowych od urzędu złożonych, tedy ci, których się dotycze, tak jako powód, i odporna strona, mają być na tej godzinie w regestrze ziemskim opisane. Jeżeliby niekto omieszkał, gdy go z regestru będą pronuncyować, tedy powód upadnie w pozwie, a będzie jemu zniszczen tak, jako się to w laynffredzie2) szerzej opisuje a brzmi: a przeciwko odpornej stronie zachowuje się wedle obyczaja zwykłości prawa, jeśli żeby nie była a omieszkała. Tedy też tak, którzy mają od urzędu Jego Mości roki złożone, takież się mają zachować. Tekst polski tłomaczenia urzędowego z r. 1638, Terr. Zat. t. 12, str. 658 — 659; tekstu ory­ginalnego nie ma. 1) Chodzi tu zapewne o uchwałę z r. 1524, ob. wyżej nr. 14. 2) Chodzi tu o artykuł 2 z landfrydu z r. 1512, ob. wyżej nr. 11, str. 250. 30. Oświęcim, 6 października 1551 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o opłatach sądowych na rzecz pi­sarza. Actum in terminis terrestribus feria tertia post festum sancti Michaelis proxima (6 października) anno domini 1551. Laudum. Stala se gest uchwala a dobrowolne zwoleni od mnohomoznych a urozenych panow, pana a pana Mikolasse Myskowskiho z Mirowa kasstellana radomskeho, starosthy oswiętimskeho etc, pana Jana Bonara z Balicz kas­stellana oswiętimskeho, purgrabie krakowskiho etc, pana Stanislawa Raiskeho sandiho zemie oswiętimskei etc. y od ginych panow a rytirstwa s slawnei lawicze kniezetstwi tehoto a to takowe. Tak yakuoz urozeny wladika Stała sie jest uchwała a dobro­wolne zwolenie od wielmożnych a uro­dzonych panów, pana a pana Miko­łaja Myszkowskiego z Myrowa kaszte­lana radomskiego i starosty oświe­cimskiego etc, pana Jana Bonara z Balic kasztelana oswiecimskiego, burgrabię krakowskiego etc., pana Stanisława Ray­skiego sędziego ziemie oświęcimskiej etc. i od inych panów a rycerstwa sławnej ławice ksiązętstwa tegoto a to takowa. Tak jakoż urodzony władyka Mikołaj

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 303 Mikolass Brandis natenczas pisarz zemski y zamku óswiętimskeho uczynil gest zalobu na pany zemany a obywatele zemie oswiętimskei, ze listow urzadowych y wyrokow, ktore se peczetugi peczeti geho milosti pana starosti a na mistu geho milosti peczeti pana podstarostieho y take pana sandiho od ourzadu z kanczelaregi neberu, kteremi listy a wyroki snad nepotrzebnemy urzad zaneprazdniegi, gemu take praczi nepotrzebnu y ze skodu zadawagi, kterychto listow a wyrokow nemalo gest przed saudem polozil, nau­czeni zadagicz, czoby s nimi czyniti smiel. A protoz panowe gich milost, znage, ze se w tom gemu kratkost dege, a yz poczęti gich tak wazne ku nepotrzebnym wyeczam przytiskany bywagi, takto sau postanowili. Kazdy kdozkolwiek bude chtiel mieti psani neyakowe od aurzadu z kanczelaregi, powinen bude naiprw pisarzi zaplattu uczynit, a poki teho ne uczyni, nepowinen budu gemu pisarz zadneho psani czynit, a to takowu: naiprw od listu urzadoweho, diediczneho, totiz od kaupu, fremarku, daru a dielow mezy bratry, na kterichzto wiecznost se znaczi, a gruntu se tyczu, styry zlatte w monetie polskei magi byt dany, item od wiennych listow, od zastawnych, od odstaupkow newieczistych dwa zlathe polske, item od wyrczeny a ginych potocznych zlatti ieden, take tez od kazdeho wyroku, tak zemskiho, yako urzadoweho, styry grosse polske, gine psanie podlie zwyklosti staradawnei zostati magi. Kterezto postanoweni gest hlasicze czteno przed saudem y przed wssemi obywateimi zemie oswiętimskey, kterzysse ktiemto rokom byli Brandyss na ten czas pisarz ziemski i zamku oświecimskiego uczynił jest żałobę na pany ziemiany a obywatele ziemie oświęcimskiej, że listów urzę­dowych a wyroków, które sie pieczę­tują pieczęcią jegomość pana starosty a na miejscu jegomości pieczęcią pana podstarościego i także pana sędziego od urzędu z kancellaryej nie bierą, któ­remi listy a wyroki snadź niepotrze­bnymi urząd zatrudniają, jemu też pracę niepotrzebną i ze szkodą zadawają, którychżeto listów a wyroków niemało jest przed sądem położył, nau­czenia żądając, coby z nimi czynić miał. Ą przetoż panowie ichmość, znając, że sie w tym jemu skrócenie dzieje, acz pieczęci ich tak ważne ku niepotrze­bnym rzeczom przyciskane bywają, takto są postanowili. Kazdy, ktożkolwiek będzie chciał mieć pisanie niejakowe od urzędu z kancellaryej, po­winien będzie najpierwej pisarzowi za­płatę uczynić, a póki tego nie uczyni, nie powinien będzie pisarz jemu ża­dnego pisania czynić, a to takową: najpierwej od listu urzędowego dzie­dzicznego, to jest od kupu, fremarku, darów a działów między braty,na któ­rychżeto wieczność sie znaczy a gruntu sie dotycze, cztyry złote w monecie polskiej mają być dane. Item, od wiennych listów od zastawnych a odstępków niewieczystych dwa złote pol­skie, item od wyrzeczenia a innych potocznych złoty jeden, także też od każdego wyroku, tak ziemskiego, jako urzędowego, cztyry grosze polskie, ine pisania podle zwykłości starodawnei zostać mają. Któreżto postanowienie jest głośno czytane przed sądem i przed wszystkimi obywateimi ziemie oświe-

STANISŁAW KUTRZEBA zgełi, aby kazdy wotom dobru wiedomost miel a to take za prawo drzal ninie y na potomne czasy. A pro wiecznu teho pamatku a liepssy gestotu ta uchwala gest w knichy tyto zemske zapsana. cimskiej, którzy się k tymto rokom byli zjechali, aby każdy o tym dobrą wiadomość miał a to też za prawo dzierżał teraz i na będące czasy. A dla wiecznej tego pamiątki a lepszą istotę ta uchwała jest w księgi tyto ziemski zapisana. 1. Tekst czeski Terr. Zat. t. 13 str. 119-120; druk. Bostel j. w. str. 1107 —1108; 2. Tekst polski, tłomaczenia urzędowego z r. 1638, TerrZator. t. 12 str. 159 —161. 31. Piotrków na sejmie, 28 marca 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośbę Andrzeja Schpotha biskupa laodycejskiego, sufragana krakowskiego i opata mogilskiego i wąchockiego, wsie klasztoru mogilskiego: Ryczów1) (Riczow), Półwsie 2) (Pulwszie), Zygodowice3) (Rzegodowicze) i Woźniki 4) (Wozniki) z prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu, przyłączając do ziemi i powiatu krakowskiego. Metr. kor. t. 80 k. 245v—246: Exemptio ex iure ducatus Zathoriensis et incorporatio iuri regni Poloniae villarum Riczow, Pulwszie, Rzegodowicze et Wozniki ad monasterium Clarae Tumbae spectantium. Druk. z oryginału w Zbiorze dyplomów klasztoru mogilskiego nr. 168. 1) Ryczów wieś par., pow. wadowicki. 2) Półwsie wieś, par. Ryczów, pow. wadowicki. 3) Żygodowice wieś, par. Woźniki, pow. wadowicki. 4) Woźniki wieś par., pow. wadowicki. 32. Piotrków na sejmie, 4 kwietnia 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Stanisława Myszkowskiego (Mischkowski) z Mirowa 1) i Bachowic 2) (et ipsius posteros successoresque cum omnibus bonis eius tum hereditariis quam obligatoriis necnon summis pecuniariis, quae in ipsis ducatibus habet et successu temporis habiturus est et successores eius habituri sunt) z księstwa Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, wcielając go do ziemi i powiatu krakowskiego. Metr. kor. t. 80 k. 244—245v: Exemptio de iure ducatuum Zathoriensis et Oszwiączimensis et incorporatio iuri regni Poloniae nobilis Stanislai Miskowski. Formuła aktu prawie idtntyczna z aktem nr. 27, brak tylko ustępu, określalącego stosunek w razie wcielenia księstw do Korony, i wzmianki o prośbie rad i posłów. — Po akcie (Metr. kor. t. 80 k. 245) następuje dopisek: Si-

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 305 miles litterae exemptionis ex ducatibas praefatis datae sunt eodem die, ut supra, nobilibus Stanislao Jordan de Maliecz3) et in Namdzudza4) ac Michaeli Erandis de Thomicze5), coique eorum seorsim. 1) Mirów wieś, par. Niegowa, gm. Włodowice, pow. będziński. 2) Bachowice wieś, par. Spytkowice, pow. wadowicki. 3) Malec wieś, par. Osiek, pow. bialski. 4) Wieś nieodgadniona. 5) Tomice wieś, par. Wadowice, pow. wadowicki. 33. Malborg, 3 września 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Andrzeja Łagiewnickiego z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc. habituris, quia ob certas rationes, quas nonnulli ex consiliariis nostris nobis retulerunt, tum ne supplicationibus eorundem alioqui iustis pro nobili Andrea Lagiewniczki de districtu Zathoriensi nobis factis adversari videremur, eundem illiusque po­steros et successores a iurisditione non modo iudicum omnium in ducatibus Zathoriensi et Osswiączimensi ubilibet existentium, verum etiam iuris et legum ibidem cultorum et servatorum iis conditionibus eoque modo, prout generosus Florianus Zebrzidowski castellanus Osswiączimensis ac castri nostri Crac. burgrabius1) et nobilis Iohannes Przibkowski2) exempti sunt, eximendum duximus, quemadmodum eximimus et Jiberamus per praesentes ita, quod ab hac die ac deinceps ipse Andreas Lagiewniczki nemini alias, quam coram iudicibus ordinariis secundum formam iuris communis regni nostri ius dicentibus in regno nostro, nominatim vero in iudicio sive terrestri sive castrensi Cracoviensi, de omnibus bonis mobilibus et immobilibus, quaecunque ibidem possidet ac deinceps possessurus est, respondere, iuri parere iudicatoque satisfacere tenebitur, nec successores eius tenebuntur, ita tarnen, ut ad omnia onera regni ferenda in regno nostro existentia, quae ordinis equestris homines praestant, cum suis successoribus sit obligatus causasque et actiones antea in iure Zathoriensi seu Osswiączimensi institutas usque ad terminum ibi­dem, ubi coeptae sunt, persequatur. Id quod omnibus in Universum et singulis etiam cuiuscunque status, conditionis et dignitatis officiique hominibus, praesertim iis, quorum interest vel unquam intererit, in regno nostro et ducatibus Zathoriensi et Osswiączimensi ubilibet existentibus ad notitiam deducimus mandantes, ut praedictum Andream Lagiewniczki eiusque posteros ac successores in libertate hac a nobis concessa conservetis neque illum aut eius posteros deinceps in iure Zathoriensi seu Oswyączimensi iudicialiter conveniatis aut ad respondendum cuiquam, iuri parendum iudicatoque satisfaciendum compellatis, tantum coram iudicibus in regno nostro iuxta formam iuris communis regni nostri iudicantibus, praesertim terrestribus seu castren- Archiwum Komisyj prawniczej T. IX. 3. 20

306 STANISŁAW KUTRZEBA sibus Cracoviensibus. Pro gratia nostra. Hamm etc. Datum Marlaeburgi tertia septembris anno ut supra. Iohannes Oczieski R. P. cancellarius subscripsit. — Relatio eiusdem. Metr. kor. t. 80 k. 328v—329: Exemptio ex iurisditione ducatus Zatoriensis et Osswiączimensis nobilis Andreae Lagiewniczki eiusque posterorum et incorporatio regni Poloniae iuri. — Na końcu aktu zapiska (k 329) taka: In simili forma datae sunt litterae exemptionis nobili Andreae Porembski de Zathoriensi districtu. 1) Ob. wyżej nr. 27. 2) Przywilej dla Przybkowskiego nie jest znany. 34. Malborg, 3 września 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Andrzeja Porembskiego z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu. Z obiaty w Terr. Zator. 1 str. 18—20, podanej przez Andrzeja Porębskiego z Kosowej. Formuła identyczna z formułą aktu nr. 33, tylko w pełni podana; data wypisana pełna: Mariemburgi die tertio septembris anno domini millesimo quingentesimo quinquagesimo secundo, regni vero nostri tricesimo tertio. Por. dopisek na końcu nr. 33. 35. Parczow, 25 kwietnia 1554 r. Król Zygmunt I wyjmuje Stanisława Dachnowskiego z potom­kami i dobrami, jakie ma lub mieć będzie, z prawa księstw Zator­skiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, włączając go do starostwa krakowskiego Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae... Significamus praesentibus litteris quorum interest universis et singulis, quia nos ad intercessionem certorum consiliariorum nostrorum pro generoso Stanislao Dachnowski aulico nostro ad nos factam benigne annuentes, tum rationem habentes servitiorum ipsius, quae nobis in finibus regni nostri in propellendis Tartaris strenue ac fideliter gessit, volentes denique, ut omnis nobilitas ducatuum nostrorum regno nostro uniantur, ipsum ac successores eius legitimos bonaque ipsius ac successorum illius, quae nunc habet et possidet ac quae postea habiturus et possessurus est, tam ea, quae a nobis eidem donata sunt, quam quae emerit ac quovis iure acquisiverit successoresque ipsius acquisiverint, ex iure duca­tuum Zathoriensis et Osswieczimensis eximendum ac in ius polonicum incorporandum et inviscerandum capitaneatuique Cracoviensi adiungendum duximus atque iis libertatibus, immunitatibus et praerogativis praefatum Stanislaum ac successores ipsius utifrui et gaudere volumus et permittimus, quibus nobilitas regni nostri utitur et fruitur perpetuis temporibus et in aevum

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 307 ita, ut praenominatus generosus Stanislaus Dachnowski successoresque ipsius legitimi ratione bonorum praedictorum per ipsum nunc possessorum ac in posterum per successores eius legitimos possidendorum non iure ducatuum illorum, sed iure polonico coram capitaneo Cracoviensi moderno et pro tem­pore existenti cuivis de se conquerenti respondere et pro iudicato satisfacere tenebitur et erit obligatus. Quare universis et singulis dignitariis et officialibus regni nostri, praesertim vero magnifico lohanni de Oczyeszino regni no­stri cancellario, capitaneo, succamerario, burgrabio Cracoviensi et Sandeczensi Olstinensique capitaneo et aliis pro tempore existentibus capitaneis Cracoviensibus nos generosum Stanislaum Dachnowski bonaque illius omnia et successores ipsius legitimos ex iure ducatuum Zathoriensis et Oszwieczimiensis eximisse et in ius polonicum incorporasse ac inviscerasse capitaneatuiqne Cracoviensi adiunxisse ad notitiam deducimus, mandantes, quatenus praefatum generosum Stanislaum Dachnowski eiusque successores legitimos nullo alio iure, nisi polonico, cum per officium capitaneale citatus et vocatus fuerit, pro quibusvis causis et iniuriis respondere non compellant, immo iis libertatibus immunitatibus ac praerogativis, quibus nobilitas regni nostri utitur, utifrui et gaudere tarn ipsum Stanislaum quam successores ipsius legitimos permittant permittique faciant perpetuis temporibus et in aevum, pro gratia nostra. Cum vero ducatus Zathoriensis aliquando regno nostro et iuribus illius unitus et incorporatus fuerit, tum bona ipsius Dachnowski ad capitaneatum Zathoriensem iure eodem redibunt pertinebuntque temporibus perpetuis. Ha­mm quibus sigillum nostrum est appensum testimonio litterarum. Datum Parczowii feria quarta post dominicam Cantate proxima (25 kwietnia) anno do­mini millesimo quingentesimo quinquagesimo quarto, regni nostri vigesimo quinto. Iohannes Przerembski R. P. vicecancellarius subscripsit. — Relatio venerabilis Iohannis Przerembski regni Poloniae vicecancellarii et Cracoviensis sanctique Floriani in Klyeparz praepositi. Oblatowany ten akt, wydany: sub titulo et sigillo minori Sacrae Regiae Maiestatis, w gro­dzie krakowskim przez Stanisława Dachnowskiego 30 lipca 1554 r. Inscr. Castr. Crac. t. 70 str. 1933—1935. Także Metr. kor. t. 86 k. 216—217V. 36. Wilno, 11 listopada 1555 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośby rad Jana Rajskiego z prawa księstwa oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, wcie­lając go do ziemi krakowskiej. Metr. kor. t. 87 k. 112—113V: Exemptio ex ducatu Osvieczimensi nobilis Johannis Raiski. Formuła aktu zresztą, zupełnie zgodna z aktem nr. 27, z tą tylko różnicą iż nie ma mowy o tem, ie rozciąga się exemcya takie na dobra, które później nabędzie. 20*

STANISŁAW KUTRZEBA 37. Warszawa, 7 października 1556 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośbę niektórych rad Woj­ciecha Łazińskiego dziedzica części (sortis) wsi Biertowic 1) (Byerthulthowicze) w ziemi oświęcimskiej z pod prawa tejże ziemi i poddaje prawu koronnemnu włączając go do ziemi i powiatu krakowskiego. Metr. kor. t. 90 k. 32v—33: Exemptio villae Biertulthowicze ex iure terrarum Oswienczimensium et adscriptio eiusdem iuri communi in regno Poloniae observato. Formuła aktu zgodna z aktem nr. 32, z tą różnicą, iż odnosi się exemcya wogóle do wszelkich dóbr, i tych, które w przyszłości nabędzie, także zastawnych, jak i sum, jakie posiada czy posiadać tu będzie. 1) Biertowice wieś par., pow. wadowicki. 38. Warszawa na sejmie, 23 grudnia 1556 r. Król Zygmunt August przenosi Jakuba Saszowskiego z Gierał­towic z potomkami i dobrami z prawa księstwa oświęcimskiego na prawo koronne. In nomine domini amen. Ad rei, quae sequitur, memoriam sempiternam. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae... Notum esse volumus ad quos pertinet universis et singulis, praesentibus et futuris, supplicatum esse nobis per certos senatores regni nostri terrarumque nuntios nobiscum in hac conventione generali Warschoviensi existentibus, ut generosum Iacobum Ssaszowski heredem in Gieralthowicze1) cum suis legitimis successoribus ac bonis omnibus habitis et habendis ex iure ducatus Oszwieczimensis eximere et iuri regni nostri adscribere et incorporare dignaremur. Cum itaque id frequenter nos pro viribus nostris efiecturos, cum saepe alias, tum in conventionibus generalibus, recepisse memoria teneamus, ut magnum ducatum Litwaniae, tum Prussiae, Oszwieczimensem atque Zatoriensem ducatus ad unionem cum regno reducere possimus et id in toto perfici hucusque non potuit, grato suscipimus animo senatorum nuntiorumque nostrorum supplicationem. Quamobrem ipsum generosum Iacobum Szaszowski et ipsius posteros successoresque cum omni­bus bonis eius tam hereditariis quam obligatoriis necnon summis pecuniariis, quae in ipso ducatu Oszwieczimensi habet, ex iure ducatus Oszwieczimensis eximendum ac in regni nostri ius transferendum et incorporandum duximus, ita ut eximimus, transferimus, incorporamusque praesentibus lit— teris nostris, liberantes eum successoresque et bona iłlius universa ab omni iurisditione ducatus Oszwieczimensis capitaneorum, iudicum, scabinorum et aliorum quorumcunque officialium praedicti ducatus Oszwieczimen­sis, ab omnibus pensionibus, solutionibus, contributionibus, oneribus, servitiis, quocunque nomine vocentur, quae pendere, conferre, obire et praestare nobiles ducatus Oszwięczimensis nobis tenentur, dantes illi et successoribus illius ac bonis eius universis eam libertatem, immunitatem et praerogativam,

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 309 quam habent nobiles regni nostri, ea tarnen lege et conditione, ut cum ipsis nobilibus regni nostri paria et aequalia onera ipse et successores eius ferant ac secundum consuetudinem regni nostri ad bellum pro facultate bonorum suorum omnium proficiscantur ac alia onera a nobilitate regni nostri debita subire ipse successoresque eius teneantur, adiungentes eum et successores eius incorporantes terrae et districtui Cracoviensi et subiicientes iurisditioni palatini, capitanei, iudicum et aliorum omnium officialium ipsius terrae Cra­coviensis, [coram quibus] secundum leges et consuetudines regni nostri de bonis suis respondere ipse et successores eius tenebuntur. Quod si quis eum successoresque eius in aliud iudicium vocare ausus fuerit, eadem poena puniatur, qua is, qui ex districtu proprio aliquem in ius evocat, toties quoties contra litteras privilegii nostri praesentis facere ausus fuerit. In quorum omnium et singulorum fidem et testimonium evidentius sigillum nostrum praesentibus est appensum. Datum Warschoviae in conventione regni nostri generali feria quarta in vigilia vigiliae Nativitatis domini (23 grudnia) anno domini millesimo quingentesimo quinquagesimo sexto, regni vero nostri anno vigesimo septimo. Praesentibus... Datum per manus... magnifici Iohannis de Oczieszyno regni nostri cancellarii, Cracoviensis generalis ac Sandecensis Olstinensisque capitanei et succamerarii Cracoviensis, sincere nobis dilecti. Iohannes Oczieski R. P. cancellarius subscripsit. Oblatowany ten akt »na pergaminie pisany, tytułem i pieczęcią zawiesistą J. K. M. obwa­rowany i ręką wielmożnego Jana Oczieskiego z Oczieszina etc. kanclerza Koruny polskiej etc. pod­pisany« przez Jakuba Saszowskiego na roczkach ziemskich Zatorskich 14 czerwca 1565 r. Terr. Za­tor, t. I. str. 20 -24. 1) Gierałtowice wieś par , pow, wadowicki. 39. Wilno, 7 października 1557 r. Król Zygmunt August wyjmuje Erazma Gromnickiego z żoną z pod prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu. Sigismundus Augustus etc. Significamus etc., quod cum supplicasset no­bis generosus Erasmus Gromniczski aulicus noster, ut eum unacum generosa Dorothea coniuge ipsius atque bonis eorum villae videlicet Mucharz1) dictae deodicatarum virginum monasterii ordinis sancti Augustini in Zwirziniecz hereditariae, quam iure vitalitio obtinent, ex iure ducatus nostri Zatoriensis eximere et iuri regni nostri adscribere dignaremur, nos etsi invitum neminem, ut suum ius relinquat, cogere volumus, tarnen ultro regni nostri ius petenti concedere consuevimus. Ouamobrem eiusmodi ipsius supplicatione et precibus permoti ipsum generosum Erasmum Gromniczski unacum generosa Do­rothea coniuge ipsius atque praedictis bonis villae Mucharz dictae, quam in eodem ducatu vitalitio iure obtinent, ex iure ducatus Zathoriensis eximen-

STANISŁAW KUTRZEBA dum et in regni nostri ius transferendum ac incorporandum duximus ita, ut eximimus et incorporamus litteris hisce nostris, liberamus eum una cum dicta coniuge ipsius et bonis eorum dictae villae Mucharz ab omni iurisditione capitaneorum, iudicum et aliorum quorumcunque officialium praefati ducatus ac ab oneribus, pensionibus, solutionibus, contributionibus, oneribus, servitiis, quocunque nomine vocentur, dantes illi et praedictae coniugi eius libertatem, immunitatem et praerogativas, quas habent nobiles regni nostri, ea tarnen lege et conditione, ut cum ipsis nobilibus regni nostri paria ac aequalia onera ferant et secundum consuetudinem regni nostri cum alia nobilitate regni ad bellum pro facultate tam dictorum bonorum villae Mucharz, quam aliorum omnium proficiscantur ac alia onera a nobilitate regni nostri debita ipse una cum dicta uxore sua ratione dictorum bonorum suorum subire tenebuntur, adiungentes eos et incorporantes terrae Cracoviensi et subiicientes iurisditioni palatinorum, capitaneorum, iudicum ac aliorum omnium officialium ita, ut non in alio officio seu iudicio, quam in ipsius terrae Cracoviensis secundum. leges et consuetudines regni nostri de bonis dictis respondere tenebuntur. Quod si quis eum una cum dicta uxore ipsius in aliud iudicium ratione di­ctorum bonorum evocare ausus fuerit, eadem poena puniatur, qua is, qui ex districtu proprio aliquem in ius evocat. Si vero viventibus ipsis ducatus superius scriptus regni nostri iuribus et privilegiis et libertatibus unitus et incorporatus fuerit, tum ipse generosus Iohannes Gromniczski unacum generosa Dorothea coniuge sua et cum dictis bonis Mucharz ad districtum et capitaneatum ratione dictorum eorum bonorum, quae in ipso ducatu obtinent, pertinebit. In cuius rei fidem etc. Datum Vilnae die VII octobris anno domini MDLVII, regni nostri XXVIII. Metr. kor. t. 89 k. 476V—477: Traaslatio generosi Erasmi Gromniczski et uxoris bonorumque eius ex iure ducatus nostri Zatorienśis in ius polonicum. 1) Mucharz wieś par., pow. wadowicki, 40. Wilno, 26 grudnia 1560 r. Król Zygmunt August przenosi Krzysztofa Myszkowskiego z po­tomkami i wsią jego Polanką z prawa księstw Zatorskiego i oświę­cimskiego na prawo koronne. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae... Significamus per praesentes litteras quorum interest universis, quod cum generosus Christopherus Myszkowski de Mirow castellanus Oszwieczimensis statueret se atque successores suos necnon villas Polianka nova et antiqua1) omniaque bona sua, quaecunque in ducatibus Zatoriensi et Oszwieczimensi habet, ex eorundem ducatuum iure in ius regni nostri transferre atque ad id se suosque ac superius

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 311 nominata bona sua adiungere et incorporare, nos eam ad rem assentiendum illi duximus assentimusque per praesentes litteras, dantes et tribuentes illi successoribusque illius ius regni nostri atque bona ipsius universa eidem iuri adscribentes et incorporantes perpetuis temporibus ita, ut deinceps a iure ducatuum illorum omnique iurisditione exempti in iudiciis omnibusque actibus publicis et privatis eodem iure iisdemque immunitatibus, libertatibus, privilegiis gaudeant et utantur, quibus ceteri incolae regni nostri gaudent ac utuntur. In cuius rei fidem et testimonium sigillum nostrum hisce litteris appendi iussimus. Datum Wilnae die vigesima sexta mensis decembris anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo, regni vero nostri anno trigesimo primo. Philippus Padniewski episcopus et vicecancellarius subscripsit. Oblatowany ten akt, obwarowany »pieczęcią zawiesistą J. K. M.«, przez Krzysztofa Mysz­kowskiego na roczkach ziemskich Zatorskich 14 czerwca 1565 r., Terr. Zator. t. I str. 17—18. 1) Polanka wielka, wieś par., pow. bialski, albo Polanka hallerowska, wieś par., pow. wa­dowicki. 41. Wilno, 26 listopada 1561 r. Król Zygmunt August wyj?nuje Zygmunta Saszowskiego (Schassowski) z Palczowic na jego prośby i niektórych rad z prawa księstw oświęcimskiego i Zatorskiego i poddaje prawu polskie?nu, wcielając go do ziemi krakowskiej, a to tak jego, jak: eius posteros successoresque cum omnibus bonis eius videlicet villis Palczewicze1) et Przibyracz 2) et cum omnibus pertinentiis ad ipsas villas spectantibus, quas habet in eisdem ducatibus, tum haereditarias, quam emptas sive obligatorias iureque obligatorio in certa summa peccunia[ria] possessas et possidendas, et aliis omnibus bonis, quas habet et habiturus est. Metr. kor. t. 95 k. 555v—556v: Transportatio ex iure ducatus Oswiecimensis et Zatoriensis ad ius regni generosi Sigismundi Schassowski. 1) Palczowice wieś par., pow. wadowicki. 2) Przybradz wieś. par. Frydrychowice, pow. wadowicki. 42. Piotrków na sejmie, 26 marca 1568 r. Przywilej pierwszy wcielenia i zjednoczenia z Koroną księstw oświęcimskiego i Zatorskiego. In nomine Domini amen. Ad perpetuam rei memoriam, quae his litte­ris continentur. Quoniam brevis a na­tura datus est nobis vivendi cursus, W imię boże amen. Na wieczną tej rzeczy pamięć, która tym pisaniem jest opisana. Iż krótki czas przyrodze­nie użyczyło nam żywota, a te rzeczy,

STANISŁAW KUTRZEBA hae vero res, quae ad utilitatem et conservandam generis humani societatem fiunt, memoriam longam desiderant, litteras humana adinvenit ratio, ut si quod a ad posteros transmittere velimus, ea litterarum monimentisb commendentur et fulciantur. Quamobrem nos Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Litwaniaec, Cracoviae, Sandomiriae, Siradiae, Lanciciae, Cuiaviae, Russiae, Prussiae, Mazoviae, Samogitiae, Culmensis, Elbingensis Pomeraniaeque etc. dominus et heres, significamus praesentibus litteris nostrisd quorum interest universis et singulis, praesentibus et futuris, praesentium notitiam habituris, quod cum antehac a multis annis omnes ordines ac status regni ace ditionum nostrarum summo semper studio a nobis expetebant, ut eiusmodi generalem regni nostri conventum indiceremus, in quo de uniendis cum regno nostro terris acf ducatibus Litwaniaec, Prussiae, Oszwiecimensig et Zatoriensih necnon de executione omnium iurium et privilegiorum regni et dominiorum nostrorum facienda tractaretur et concluderetur ad eaque statuum et ordinum regni ac ditionum nostrorum postulata praesentem conventum generalem regni Piotrkowiae i celebrandum indixerimus simulque eo conventu generali regni indicto indixerimus etiam inter alios statibus atque ordinibus omnibus du- a M. quid. b M. i Dr. munimentis. c M. Lithwaniae. Dr. Lithuaniae. d M. brak. e M. et. f M. i Dr. et. g Dr. Osvieczimensi. h Dr. Zathoriensi. i Dr. Petricoviae. które ku pożytkowi i zachowaniu to­warzystwa ludzkiego rodzaju bywają, potrzebują długiej pamięci, dlatego pismo ludzie naleźli, aby to, co chcemy mieć na potomne czasy pamiętne, pi­smem było obwarowano i podparto. A tak my Sygmunta August z łaski bożej król polski, wielkie książe litew­skie i ziem krakowskiej,sandomierskiej, sieradzkiej, lanczyckiej, kujawskiej, ru­skiejb, pruskiej, mazoweckiej, żmodzkiej, chełmieńskiej, elbińskiej, pomor­skiej pan i dziedzic, oznajmujemy przez niniejszy list, którym to wiedzieć na­leży, ninie i potym będącym, którzy tych rzeczy wiadomość będą mieć, iż gdy przed tym od wielec lat wszytkid stany koronne państw naszych wielką pilnością tego od nas żądali, abyśmy takowy walny sjeme koronny złożyli, na którymby o zjednoczeniu z króle­stwem naszym ziem i księstw litew­skich, pruskich, oświecimskich i Za­torskich if także o uczynieniu i wygiszczeniug wszystkich praw i przywi­lejów koronnych i państw naszych stanowiono i skończono było, na którą prośbę stanów królestwa i państw na­szych niniejszy sjeme walny koronny dla odprawowania tych rzeczy złoży­liśmy i zarazem sjeme walny złożywszy złożyliśmy przy tym między innemih stanom i przełożonym wszystkim księstw naszych Zatorskich i oświecimskich sjeme powiatowy w Oświecimiu, na który posłaliśmy posła naszego,, któ­ryby imieniem naszym i wszystkichi a VL. Zygmunt. b VL. żmudzkiej. c VL. wiela. d VL. wszystkie, e VL. sejm. f VL. brak. g VL. uiszczenia. h VL. innymi. i VL. wszytkich.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 313 catuum nostrorum Osswieczłmensis et Zatortensisa conventum particularem in Osswieczimb ad eumque conventum Osswieczimensemc miseramus nuntium nostrum, qui nomine nostro atque omnium statuum regni nostri sta­tus atque ordines ducatuum praedictorum admoneret et hortaretur, ut ad praesentem generalem regni conventum ad tractandum cum ordinibus regni nostri de unione mutua nuntios suos cum plena facultate mitterent. Quapropter cum ex eodem conventu Osswieczimensid venissent huc ad nos et consiliariorum nostrorum, omniume statuum atque ordinurn in praesenti conventu generali regni congregatorum praesentiam nuntii ab ordinibus et statibus ducatuum praedictorum cum plena facultate missi nomine omnium statuum et ordinum ducatuum praefatorumf ad nos referentes illos omnes et singulos unionem supramemoratam cum regno et ditionibus nostris non abnuere, iis quidem legibus et conditionibus, ut in constituenda unio­ne hac iura, privilegia litteraeque atque usitatae consuetudines illorum, tarn generaliter omnibus, quam etiam cuilibet eorum seorsim servientes, a maioribus et praedecessoribus nostris et aliis quibusvis ducatuum praedictorum possessoribus obtentae, in suo robore et vigore per nos conservarentur et manuteneantur, praeterea quoque, si iuxta conditiones et articulos inferius a M. i Dr. Zathoriensis et Osvieczimensis. b Dr. Osvieczim. c Dr. Osvieczimensem. d Dr. Osvieczimensi, e M. i Dr. omnium que. f Dr. praedictorum. stanów koronnych wszystkia stany księstw przerzeczonych napomniał i k temu przywodził, aby na niniejszy walny sjemb koronny ku stanowieniu uniejc z Koroną i spólnemu zjedno­czeniu posły swe z zupełną mocą po­słali. A przeto gdy z tego sejmu oświecimskiego tu przyjechali do nas i rad naszych i wszystkich stanów na niniejszym koronnym sejmie zebra­nych posłowie od stanów wszelkich księstw przerzeczonych z zupełną mocą posłani, opowiedającd nam imieniem wszystkich stanów księstw przerzeczo­nych, iż oni wszyscy i kożdye z oso­bna nie zbraniają się uniejc wyżej mianowanej z królestwem i państwy naszemi, wszakże za tymi kondycyami, aby. w stanowieniu tej uniej c prawa, przywileje, listy i zwyczaje ich, któ­rych zdawna używają, które tak po­wszechnie wszystkim, jako też kożdemuf z osobna przynależą i których od przodków naszych i od innych dzier-żawiec księstw przerzeczonych dostą­pili, w swej mocy i władzej były przez nas zachowane i trzymane, ażeby też wedle kondycyejg i artykułów niżej opisanych, które są przez też posły przed nami przełożone, do królestwa naszego byli przyjęci ih przyłączeni, a VL. wszytkie. b VL. sejm. c VL. unii. d VL. opowiadaiąc. e VL. każdy. f VL. każdemu. g VL. kondycyi. h VL. brak.

STANISŁAW KUTRZEBA descriptos per nuntios eosdem hic idem coram nobis propositos ad regnum nostrum susciperentur et adiungerentur a, 1. Nos itaque cum Senatoribus et consiliariis nostris omnibusque statibus et ordinibus regni et ditionum nostrarum in praesenti conventu congregatis atque cum eisdem ducatuum praefatorum nuntiis communi consilio et tractatione aliquandiu habita vigore et auctoritate praesentis conventus conclusimus, ordinavimus atque constituimus eosdem ducatus superius memoratos, Oszwieczimensemb scilicet et Zathoriensem, omnesque status et ordines eorundem ducatuum cum omni­bus castris, fortalitiis, districtibus, territoriis et fundis quibusvis ac eorum incolis ad corpus et gremium in iusque et titulum hereditarium regni Po­loniae et ad iura, privilegia, libertates, immunitates et praerogativasillius esse suscipiendos, adoptandos et cum regno nostro Poloniae ditionibusque illi subiectis uniendos, uti quidem suscipimus, adoptamus et adiungimus ducatusquec praefatos terrae et paiatinatui Cracoviensi tanquam viciniori (quemadmodum id a nobis per eosdem ducatuum praedictorum nuntios petitum est) annectimus et incorporamus praesentibus temporibus perpetuis, 2. Conservantes nihilominus eos omnes vigore et autoritate praesen­tis conventus in omnibus et singulis iuribus, privilegiis, litteris, immunitatibus et praerogativis, ipsis tam genera- a O. susciperemur et adiungeremur. b Dr. Osveczimensem. c M. i Dr. ducatus. 1. O ś w i ę c i m i Zator wcielony doKoronya. My tedy z radami naszemi, ze wszystkiemi stany królestwa i państw naszych tu na tym sejmie zebranemi i z posły księstw przerzeczonych, za spólną radą i namowami przez nie­który czas mianemi, za mocą niniej­szego sejmu zamknęliśmy, postanowili i postanawiamy, aby przerzoczoneb księstwa wyżej mianowane oświecim­skie i zatorskie i wszystkie stany tych księstw ze wszystkiemi ich zamki, twierdzami, powiaty, rozdziały i grunty któremikolwiek i ich obywatelmi do ciała ic jedności w prawo i w tytuł królestwa polskiego i do praw, przy­wilejów, wolności, swobód i nadania jego przyjęliśmy, do Korony polskiej przyłączamy, jakoż przyjmujemy, przy­sposobiamy i przyłączamy księstwa przerzeczone do ziemie województwa krakowskiego jako bliższego (jakoż o to przez posły księstw przerzeczo­nych od nas jest proszono) przyłącza­my, wcielamy, przez niniejszy list na wieczne czasy, 2. Prawa oświęcimskie i Zator­skie w cale zachowane. — O wspólnej pomocyd. Wszakże zachowując je wszystkie e za mocą i władzą niniejszego sejmu a VL. brak nagłówka. b VL. przerzeczone. c VL. brak. d VL. brak nagłówka. e VL. wszytkie.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 315 liter omnibus, quam etiam cuilibet eorum seorsuma a praedecessoribus nostris et aliis quibusvis ducatuum praefatorumb heredibus et possessoribus concessis, declarantes quoque et decernentes omnes et singulos subditos nostros ducatuum praefatorum incolas salvrs et illaesis eorum pristinis iuribus et privilegiis omnia et singula reipublicae regni nostri onera aeque cum aliis regni et ditionum nostrarum incolis ferre et sustinere, pariter quoque omnibus praerogativis, iuribus, immunitatibus et libertatibus, quibus in Uni­versum omnes subditi nostri gaudent et utuntur, utifrui et gaudere necnon eodem iure ac eisdem iuris processibus, quibus nobilitas regni nostri iudicanturc, deinceps iudicari debere perpetuis temporibus. 3. Praeterea ad articulos per praedictos ducatuum prefatorum nuntios propositos de consensu senatorum et consiliariorum nostrorum ac omnium statuum atque ordinum regni et ditio­num nostrarum petitioni eorundem nuntiorum annuentes constituimus, decrevimus et ordinavimus, uti quidem statuimus, ordinamus et decernimus praesentibus, articulos inferius descriptos in ducatibus superius memoratis temporibus perpetuis in vim legis esse observandos. a M. i Dr. seorsim. b M. praedictorum c M. iudicatur. we wszystkich i kożdycha z osobna prawiech, przywilejach, liściech, swo­bodach i nadaniu, które jemb są na­dane tak pospolicie wszytkimc, jako kożdemud z nich zosobna od przodków naszych i od innych wszystkich prze­rzeczonym księstw dziedziców i dzier­żawiec, toe objaśniając i skazując, aby wszyscy i kożdyf z osobna poddani nasi księstw przerzeczonych (zostawi­wszy nienaruszone i całe ich pierwsze prawa i przywileje) wszystki g i kożde h z osobna rzeczypospolitej królestwa na­szego brzemiona jednako z innemi królestwa i państw naszych obywatelmi znosić i podejmować wespołek ze wszytkiemi nadaniamii, prawy, swobodmi i wolnościami, z których się pospolicie wszyscy poddani nasi we­selą i których używają, z których też oni mają się weselić i onych używać i także tymże prawem i postępki pra­wnemi, którymij szlachta królestwa na­szego sądzi, napotym mają być są­dzeni na wieczne czasy. 3. A na artykuły podane przez posły przerzeczonych księstw za zwo­leniem panów i rad, wszystkich stanów królestwa i państw naszych, zwalając na prośby tychże posłów, ustawiamy, skazujemy i rozrządzamy, jakoż usta­wiamy, rozrządzamy i skazujemy ni­niejszym listem, aby artykuły niżej napisane w księstwach wyżej mianowanych na wieczne czasy za prawo były chowane. a VL. każdych. b VL. im. c VL. wszystkim. d VL. każdemu. e VL. co. f VL. każdy. g VL. wszystkie. h VL. każde. i H. nadaninami. j VL. któremi.

STANISŁAW KUTRZEBA 4. Primum quidem, quod etsi ducatus praenominati regno nostro iuribusque illius uniti et incorporati terraeque et palatinatui Cracoviensi adiuncti sint, nihilominus tarnen, ut nobilitas illorum ducatuuma habeat singularia iudicia et officia sua terrestria et castrensia eorumque iudiciorum et officiorum officiales omnes, tam terrestres, quam castrenses, sint semper indigenae atqueb possessionati. Deinde quandoquidem electio iudicis, subiudicis et notarii vigore unionis et incorporationis praesentis ad magnificum pałatinum Cracoviensem nunc et pro tempore existentem deinceps pertinere debebit, ut occurrente vacätione unius cuiusvis officiorum praedictorum, cum de ea magnifico palatino Craco­viensi fuerit denuntiatum, teneatur magnificus palatinus Cracoviensis nunc et pro tempore existens intra decursum quatuor septimanarum electionem novi officialis indicere et perficere. Quod si vero isc aliquibus arduis negotiis fuerit interim impeditus electionernque eiusmodi indicere aut ei interesse non potuerit, teneatur eandem electionem ex commissione ipsius castellanus Oszwieczimensisd pro tem­pore existens ad debitum effectum deducere, ne per hoc iustitia hominum differatur et protrahatur. Electus vero iudex, subiudex et notarius nobis more aliarum terrarum regni nostri praesentari ac per nos confirmari debebit. 4. O sądziech i urzędnikach oświecimskich i zatorskicha. Naprzód, acz księstwa przerzeczone z królestwem naszym i prawami jego są zjednoczone i wcielone i ziemi i województwu krakowskiemu przyłą­czone, wszakże aby szlachta księstw onych miała osobliwe sądy i urzędy swe ziemskie i grodzkie a tych sądów i urzędów aby urzędnicy osiedli byli. K temu iż wybieranie sędziego, pod­sędka i pisarza za mocą zjednoczenia i wcielenia niniejszego na wielmożnego wojewodę krakowskiego teraz albob za czasem będącego na potomne czasy ma należeć, aby za wakowaniem koż-degoc z tych urzędów, gdy o nim wiel­możnemu wojewodzie krakowskiemu będzie obwieszczono, wielmożny wo­jewoda krakowski teraz i napotym bę­dący we czterzechd niedzielach wy­bieranie nowego urzędnika złożyć i skończyć był powinien. A jeśli ten któremi trudnemi sprawami będzie na ten czas zatrudnion a wybieranie ta­kowego złożyć albob przy nim być nie mógł, będzie powinien z porucze­nia jego kasztelan oświecimski za cza­sem będący ku skutku słusznemu to przywieść, aby przez to sprawiedli­wość ludzka nie była zwłóczona. A wy­brany sędzia, podsędek i pisarz nam wedle zwyczaju innych ziem króle­stwa naszego ma być deferowan i przez nas ma być potwierdzon. a M. ducatuum illorum. b Dr. et. c O. his. d Dr. Osvieczimensis. a VL. brak nagłówka. b VL. abo. c VL. każdego. d VL. czterech.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 317 5. Iudicia vero haec terrestria in ducatibus suprascriptis eo deinceps or­dine et modo celebrari debebunt, uta in iudiciis seu terminis terrestribus in Oszwiecimb celebrandis iudex terrestris Oszwiecimensisc locum suum obtineat, iudex vero Zatoriensisd subiudicis loco ei assideat. In terminis vero seu mdiciis terrestribus in Zatore ce­lebrandis iudex Zatoriensisd locum suum obtineat, iudex vero Oszwieczimensisc Similiter loco subiudicis ei as­sideat. Quod si vero moderni iudiciorum terrestrium officiales propter aetatem provectam officiis cedere voluerint, id illis liberum erit. 6. Item termini seu iudicia terrestria in eisdemf ducatibus alternatis vicibus singulis annis bis in anno cele­brari debebunt, videlicet in Oszwieczim b prima quidem vice feria secunda post festum Trium Regum proxima, altera vero pro feria secunda post fe­stum sancti Johannis Baptistae proxi­ma. Similiter quoque in Zatore bis in anno, prima quidem vice pro feria quinta intra dies Quadragesimae, qui quatuor tempora communiter vocantur, altera veroh pro feria secunda ante festum sancti Michaelis Archangeli proxima. 5. O sądziech i rocecha. A sądy ziemskie w księstwach przerzeczonych napotym tym porząd­kiem i obyczajem mają być sprawo­wane. Na sądziech albob rocech ziem­skich, które mają być w Oswiecimie sprawowane, sędzia ziemski oświecim­ski niech swe miesceb dzierży, a sędzia zatorski niech za podsędka przy nim siedzi. A na rocech alboc sądziech ziemskich, które będą w Zatorze spra­wowane, sędzia zatorski niech swe miesceb dzierży a sędzia oświecimski niech przy nim na miescud podsędkowym siedzi. A jeśli niniejsi urzędnicy sądów ziemskich dla starości zechcą puścić urzędy, to im wolno niech bę­dzie. 6. Wielekroć być mają i kiedya. Też roki alboc sądy ziemskie w tychże księstwach zobopólnie dwa­kroć w roku mają być odprawowane, to jest w Oświecimiu pierwszy raz w poniedziałek pierwszy po Trzech Królach, a drugi raz w poniedziałek pierwszy po święcie ś. Jana Krzciciela. Także w Zatorze dwakroć w roku pierwszy raz w piątek we dni wiel­kiego postu, które pospolicie suchedniami zowąe, a drugi raz w ponie­działek pierwszy przed świętym Mi­chałem Archaniołem. a M. i Dr. brak. b Dr. Osvieczim. c Dr. Osvieczimensis. d M. i Dr. Zathoriensis. e M. Zathor. f M. iisdem. g Dr. Zator. h M. autem. a VL. brak nagłówka. b VL. miejsce. c VL. abo. d VL. miejscu. e VL. zowią.

318 STANISŁAW KUTRZEBA 7. Praeterea ii omnes et singuli subditi nostri ducatuum praefatorum, qui antehac a iure eorundem duca­tuum per nos exempti et iuribus regni donati adscriptiquea et adiuncti erant, ad eandem iurisdicionem redire unoque et eodem iure cum aliis omnibus unicuique conquerenti in iudiciis praedictis respondere tenebuntur. Actiones quoque omnes, quaecunque antehac in iudicia illa priora introductae sunt, eodem iure, quo iudicari coeptae sunt, finiri et determinari debebunt. Quas etiam magnificus Johannes de Ocziessynob regni nostri cancellarius, Cracoviensis generalis illorumque duca­tuum capitaneus vel pro tempore existens autoritate officii sui et vigore pristini Silesitici iuris et processus exequi et ad debitum effectum deducere debebit. 8. Decreta etiam, inscriptiones, re--signationes, protestationes, processus, citationes et quaelibet controversiae, acta et acticata omnia sermone et idiomate Polonico in acta tarn terrestria, quam castrensia, deinceps inscribi et induci debebunt. Iudicia et officia castrensia more aliorum iudiciorum et officiorum castrensium regni nostri in ducatibus supramemoratis deinceps in uno loco, videlicet in Oszwieczimc, teneri, celebrari et observari debebunt 7. O prawie oświecimskima. Też ci wszyscy i kożdyb z osobna poddani nasi księstw przerzeczonych, którzy przedtym od prawa księstw przerzeczonych byli przez nas wyjęci a prawamc królestwa naszego byli przy­pisani, przyłączeni i darowani, mają się przywrócić do takowegoż porządku prawa i jednym i tymże prawem ze wszystkiemid innemi kożdemue na nie się żałującemu w sądziech przerzeczo­nych będą powinni odpowiedać. A spra­wy wszystkif, którekolwiek przedtym na sądy one pierwsze były wiedzioneg, tymże prawem, którym są poczęte są­dzić, mają być skończone i skazane. Które też wielmożny Jan z Ocieszyna, królestwa naszego kanclerz, krakowski i onych księstw starosta, albo który za czasem będzie, za władzą urzędu swego i mocą pierwszego śląskiego prawa i postępku wykonywać i ku słusznemu skutkowi przywodzić będzie powinien. 8. Ozapisiech, pozwiech etc.a. Też dekrety, zapisy, rezygnacye, protestacye, prawne postępki, pozwy i wszystkief kontrowersye, sprawy i te rzeczy, które są w księgi wwiedzione, polskim językiem w akta tak ziemskie, jako grodzkie, napotym mają być wpisowane i wwodzone. Sądy i urzędy grodzkie zwyczajem inych sądów i urzę­dów grodzkich królestwa naszego a M. i Dr. asscriptiqne. b M. i Dr. Oczieszino. c Dr. Osvieczim. a VL. brak nagłówka. b VL. każdy. c VL. prawom. d VL. wszytkiemi. e VL. każdemu. f VL. wszystkie. g VL. wwiedzione.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 319 w księstwach wyżej namienionych na­potym na jednym miescua, to jest w Oświecimiu, mają być trzymane, sprawowane i chowane. 9. Quoada vero negotia et tracta- tiones de republica attinet, promitti- mus, ut quoties conventus particulares in terris et palatinatibus regni nostri pro more ante conventum generalem per nos indicti fuerint, toties nos eis- demb ducatuum praefatorum statibus per litteras nostras, quemadmodum ad alias terras solemus, denuntiaturos esse, ut et ipsi electo uno nuntio in Osz- wieczimc vel in Zatord eum ad con­ ventum particularem Proschoviensem remittant. Oui una cum nuntiis in con- ventu Proschoviensi electis primum ad generalem Novae Civitatis Korczyn, deinde vero ex eo ad generalem re­ gni conventum more aliorum nuntio- rum terrarum Minoris Poloniae se con- ferre debebit. Quem etiam nos pro victu iusto solarioe provisuri in eo- que longioris itineris rationem habi­ turi sumus. 10. Postremo, quoties communis et generalis regni bellica expeditiof per nos aut successores nostros indicta fuerit, tenebitur iam exnunc et dein- ceps nobilitas ducatuum illorum onus bellicae expeditionis aeque cum aliis omnibus regni nostri subditis ferre et sustinere necnon, quoties contributio seu exactio generalis in conventu ge- a M. i Dr. Quod. b M. i Dr. iisdem. c Dr. Osvieczim. d M. i Dr. Zathor. e M. salario. f M. bellica regni expeditio, Dr. generalis et communis bellica regni expeditio. 9. O posłachb. A co się dotycze spraw i trakta­tów o Rzeczypospolitej, obiecujemy, iż ilekroć sejmy powiatowe w ziemiach i województwach królestwa naszego wedle zwyczaju przed sejmem walnym przez nas złożone będą, tylekroć my tymżec księstw przerzeczonym stanom przez listy nasze, jakośmy zwykli do inych ziem, obwieścimy, aby i oni, wybrawszy jednego posła w Oświeci­mie albo d w Zatorze, onego na powia­towy sjeme proszowski posłali, który wespołek z posły na sejmie proszow­skimf obranemi naprzód na wielki do Nowego Miasta Korczyna, potym z niego na walny sjeme zwyczajem innych po­słów ziem Małej Polski będzie powi­nien jechać, którego my słusznym na strawę opatrzeniem, mając baczenie na wielkość drogi, opatrzemy. 10. Naostatek, ilekroć pospolite rusze­nie królestwa będzie przez nas albod potomki nasze złożone, będzie po­winna już od tego czasu i napotym szlachta księstw onych brzemię wo­jennej wyprawy wespołek ze wszyst­kiemi innemi królestwa naszego pod­danemi nosić i podejmować. I też ile- a VL. miejscu. b VL. brak nagłówka. c VL. tychże. d VL. abo. e VL. sejm. f H. piotrkowskim.

STANISŁAW KUTRZEBA nerali regni de possessionibus cuiuslibet laudata et decreta fuerit, quandoquidem apud eos veteres quietationes in usu hactenus non fuerint, tenebuntur et debebunt eandem a Similiter ducatuum praefatorum incolae aequo iure cum aliis regni nostri incolis pendere et exolvere. Ab exactionibus vero et oneribus in Silesia antiquitus exigi et imponi solitis illi et successores eorum liberi et immunes erunt temporibus perpetuis. In quorum omnium fidem et testimonium sigillum nostrum praesentibus est appensum. Actum et datum Petricoviae in conventione generali re­gnib feria sexta ante dominicam Iudica proxima (26 marca) anno domini millesimo quingentesimo sexagesimo ter­tio, regni vero nostri trigesimo quarto. Praesentibus ibidem reverendissimo reverendis in Christo patribus dominis necnon magnificis, generosis et venerabilibus Iacobo Uchanski archiepiscopo Gneznensi, legato nato et regni nostri primate, Philippo Padniewski Cracoviensi, Nicoiao Wolski Cuiaviensi, Alberto Starozrzebski Chelmensi, Dionisio Sancigniowskic nominato Camenecensi episcopis, Martino de Zborow castellano Cracoviensi, Schidloviensid Odolanoviensique capitaneo, Spythkonee Jordan de Zakliczin Cracoviensi, Przemysliensif Camionacensique capi­taneo, Andrea de Kosczieleczg Pozna- a M. eadem. b M. regni generali. c M, Seczigniewski, Dr. Secygniewski. d Dr. Schidłoviensi. e M. i Dr. Spitcone. f Dr. Przemisliensi. g M. Kosczieliecz, Dr. Koscielec. kroć składanie alboa pobór pospolity na sejmie walnym koronnym z maję­tności kożdego b będzie uchwalon (gdyż u nich w obyczaju starych kwitów nie było), będą powinni takowyż pobór kmiecie księstw przerzeczonych jednakimżec obyczajem i prawem z in­nemi królestwa naszego poddanemi płacić i wydawać. A od podatków i brzemion, które z staradawna w Ślą­sku zwykły być wyciągane i układane, oni i potomkowie ich wolni i swobo­dni będą na wieczne czasy. Na których rzeczy wiarę i świa­dectwo pieczęć nasza jest zawieszona. Działo się i dan jest w Piotrkowie w piątek przed niedzielą Iudyka roku bożego 1563d a królestwa naszego trzydziestego czwartegoe. Przy czym obliczni byli nauczciwsi i uczciwi w Chrystusie ojcowie, panowie i wiel­możni, urodzeni i wielebni, Jakub Uchański arcybiskup gnieźnieński, legatus natus i Królestwa polskiego pry­mas, Filip Padniewski krakowski, Mi­kołaj Wolski kujawski, Wojciech Sta­rozrzebski chełmski, Dyonizy Secygniowski nominat kamieniecki biskupi, Marcin z Zborowa kasztelan krakow­ski, szydłowski, odalanowskif starosta, Spytek Jordan z Zakliczyna krakow­ski, przemyskig, kamionackih starosta, Andrzej z Kos cielca poznański, byd­goski, pyzdrski starosta, Janusz z Ko­ścielca sieradzki, Wielkiej Polski ge­nerał i nakiełski starosta, Jan z Słu­żewa brzetskii, starosta koniński, Mi- a VL. abo. b VL. każdego. c VL. jednakiemże d VL. 1564. e VL. 34. f VL. odolanowski. g VL. przemysłski. h VL. kamieniecki. i VL. brzeski.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 321 niensi, Bydgostiensique [et] Pyzdrensia capitaneo, Ianusio de Kosczieleczb Siradiensi, Maioris Poloniae generali Naklensique capitaneo, Johanne de Slu­zewo Brzestensi et capitaneo Goninensi, Nicolao a Szieniawac Russiae, exercituum regni nostri supremo capitaneo, Johanne Starzechowskid Podoliae et Drohobicensi capitaneo, Stanislao Law­ski a Strzegoczinoe palatino et vicesgerente nostro in Mazovia, Andrea Szirpskif de Gulczewog Ravensi et capitaneo11 Plocensi, palatinis, Petro Czarnkowski Poznaniensi, Georgio Ko­narski1 Calisiensi, Stanislao Herborth de Fulstinj Leopoliensi, Adamo Wil­kanowski Plocensi et capitaneo Cziechanoviensi. Iohanne Liuthomirskik Ravensi, curiae nostrae thesaurario, Lanciciensi, Radomiensique capitaneo, Valentino Dembienski Sandecensi, re­gni nostri tesaurario et capitaneo Chenczinensi1, Sebastiano de Mieleczm Visliciensin, Iohanne Tomiczkio Rogoznensi, Iohanne Syrakowskip Landensi, curiae nostrae referendario et1 capi- a M. i Dr. Bidgostiensi Pisdrensique. b M. a Kosczieliecz. c M. Szienyawa. d Tak M. i Dr., teksty główne: Starochowski. e M. i Dr. Strzegoczin. f M. Szieprski. g Dr. Sieprski do Golczewo. h M. i Dr. capitaneo nostro. i M. i Dr. Conarski. j M. Herburth de Fulsztyn, Dr. Herburth de Fulsztin. k M. Liutomierski, Dr. Lutomirski. l M. Chanczinensi. m M. Mieliecz. n M. Vislicensi. o M. Thomiczki, Dr. Thomicki. p M. i Dr. Sirakowski. r M. i Dr. brak. Archiwum Komisyi prawniczej. Tora IX. S. kołaj z Sieniawy ruski i nawyższya hetman królestwa polskiego, Jan. Sta­rzechowski podolski i starosta drohobycki, Stanisław Lawski z Strzekocina, wojewoda i wicegerent w Mazowszu, Andrzej Sieprskib z Golczewa rawski i starosta płocki, wojewodowie, Piotr Czarnkowski poznański, Jerzy Konar­ski kaliski, Stanisław Herbort z Fulstynac lwowski, Adam Wilkanowski płocki i starosta ciechanowski, Jan Lutomierskid rawski, nadworny pod­skarbi, łęczycki, radomski starosta, Walanty e Dębiński sądecki, królestwa naszego podskarbi i starosta chęciń­ski, Sebestyan z Mielca wis licki, Jan Tomicki rogoziński, Jan Sierakowski lędzkif ig dworu naszego referendarz, starosta przedecki, Piotr Barzy przemysłski i starosta lwowski, Jan Sienieński z Gołogór halicki, Mikołaj Li­gęza z Bobrku Czechowski i starosta żydaczowski, Kasper Zebrzydowski nakielski, Stanisław Wolski brzeziński i starosta krzepicki, Krzysztof Mysz­kowski z Mirowa oświecimski, Mikołaj Ląncki11 kamieński, Jan Gomoleński1, spicymirskij, Stanisław Spławski santocki, Swetosławk Lipicki konarski, kasz­telanowie, Jan z Ocieszyna królestwa polskiego kanclerz, krakowski generał, oświecimski, zatorski, Samborski, ol­sztyński starosta, Piotr Myszkowski królestwa naszego polskiego podkan­clerzy, dziekan krakowski, gnieźnień- b VL. Sierpski. d VL. Lutomirski. f YL. łęcki. h VL. Łącki. j YL. spicymierski. a VL. najwyższy. c VL. Fulsztyna. e VL. Walenty. g VL. brak. i VL. Gomoliński, k VL. Swętoslaw. 21

STANISŁAW KUTRZEBA taneo Przedecensi, Petro Barzya Przemysliensi et capitaneo Leopoliensi, Io hanne Szienienski de Golegoryb Haliciensi, Nicolao Ligeza de Bobrek c Czechoviensi et capitaneo Zydaczoviensid, Casparo Zebrzidowski Naklensi, Stanislao Wolskie Brzezinensi et capitaneo Krzepicensi, Christophero Myszkowskif de Mirow Oszwieczimensig, Nicolao Ląnczki Camenensih, lohanne Gomolinski Spicimiriensi, Stanislao Splawski Santocensii, Swietoslaoj Lipiczkik Conariensi castellanis, lohanne de Oczieszynol regni nostri cancellario, Cracoviensi generali, Oszwieczimensim, Zatoriensi, Samboriensi Olstinensique capipitaneo, Petro Myszkowskif regni no­stri viccecancellario, decano Cracoviensi, Gneznensi, Poznaniensi, Plocensi Lanciciensique praeposito, Stanislao Karnkowski cantore Gneznensi, scolastico Lanciciensi, canonicon Cracoviensin, maiore secretario et curiae nostrae referendario, Andrea Przerembski Gneznensi Cracoviensiqueo canonico, lohanne Skaszewski canonico Plocensi, secretariis nostris, et aliis quam plurimis fidedignis circa praemissa existentibus. Datum vero per manus praefati reverendi Petri Mysz- ski, poznański, płocki, łęczycki pro­boszcz, Stanisław Karnkowski kantor gnieźnieński, scholastyk łęczycki, wię-tszy a sekretarz ib dworu naszego refe­rendarz, Andrzej Przerębski gnieźnień­ski, krakowski kanonik, Jan Skaszew­ski kanonik płocki, sekretarze nasi, i inychc barzo wiele godnych wiary, którzy byli przy rzeczach przerzeczonych. Dan przez ręce uczciwego ojca Piotra Myszkowskiego królestwa na­szego podkanclerzego etc, nam wier­nie miłego. a Dr. Barzi. b Dr. Sieninski de Gołogori. c M. i Dr. Ligęza de Borek. d Dr. Zidaczoviensi. e M. Volski. f M. Miszkowski, Dr. Mischkowski. g Dr. Oswieczimensi. b Dr. Lancki Camenecensi. i W obu tekstach głównych błędnie: Sano- censi, Dr. Spławski Santocensi, M. Santecensi. j M. Szwietoslao. k Dr. Lipicki. l Dr. Ociessino. m Dr. Osvieczimensi. n M. i Dr. brak. o M. Cracoviensi. a VL. większy. c VL. innych. b VL. brak.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 323 kowskia regni nostri viccecancellarii, decani Cracoviensis, Gneznensis, Poznaniensis, Plocensis Lanciciensisque praepositib sincere nobis dilectic. Si­gismundus Augustus rex subscripsit. 1) Oblatowany ten przywilej w tekscie łacińskim 14 czerwca 1565 r. w księgach ziemskich Zatorskich na pierwszych roczkach zatorskich, Terr. Zator. t. 1 str. 3—11: Obwołanie przywilejów wcielenia Zatorskiego i oświecimskiego księstw do prawa korunnego polskiego. Opatrzny Wojciech Blioch z Lenk woźny ziemski zatorski i ośwecimski i Stanisław Liach z Wincza woźny ziemski krakowski przed sądem i akty niniejszemi ziemskiemi zatorskiemi zeznali, ii obwołanie wcielenia do Koruny polskiej i prawa polskiego przez obywateli ziemie Zatorskiej i oświecimskiej przecie ob­wołali i przywileje J. K. Mci przez urodzonego Zygmunta Myszkowskiego z Mirowa, Zatorskiego i oswiecimskiego starosty, do sądu oddali. Który słowo w słowo takowe są. — Podanie pirwszego przywileju wcielenia Zatorskiego i oświecimskiego księstw, które podał jest do sądu ziemskiego Za­torskiego urodzony Zygmunt Myszkowski z Mirowa a na Przecziczowie oswiecimskiego a Zator­skiego [księstw] starosta swym mianem i tudzież wszytkiej szlachty ziemie Zatorskiej i oświecim­skiej pod tytułem i pieczęcią zawieszoną i ręką własną podpisane J. X. M, ni w czym] niezepsowane ani podejrzane. Któryż to pirwszy przywilej zjednoczenia tym sposobem słowo od słowa ta­kowy jest.— 2) W księgach grodzkich oświęcimskich oblatowany ten akt pod datą 21 grudnia 1564 r., Castr. Osv. t. 45 str. 29—38. — 3) Tekst także w Metr. kor. t. 96 k. 86v—90v. Daję z niego odmianki (M.).—4) Drukują w tekscie łacińskim ten przywilej :Constitucie trzech seymow koronnych, piotr­kowskie roku 1562, przy nich przywiley incorporacyey y uniey do korony księsthw oswiecimskiego y zatorskiego, warszawskie roku 1563, przy nich przywiley wthory melioracyey i incorporacyey y uniey do korony księstw oswiecimskiego y piothrkowskie roku 1565, przy nich o składziech y starych drogach miast koronnych. W Krakowie. W drukarni Mikołaia Szarffenbergiera roku 1565 (3 karty, znaczone A—A III; Privilegium primum incorporationis et unionis regno ducatuum Osviecimensis et Zatoriensis conventus regni eiusdem). Z tego druku daję tez odmianki (Dr.). W tłomaczeniu polskiem podają ten przywilej dzieła: 1) Jan Herbort, Statuta y przywileie koronne, wyd. 1570 r., str. 756— 76 (O księstwie oswiecimskim y zatorskim. Przywiley pierwszy wcielenia y ziednoczenia z korona księstw oswiecimskiego y Zatorskiego). — 2} Constitucie y przywiwileye na walnych seymiech koronnych od roku 1550 aż do roku 1578 uchwalone etc, wyd. 1579 r., str. 32—34v (O księstwie oświęcimskim y zatorskim. Przywiley pierwszy wcielenia y ziednoczenia z koroną księstw oswięcimskiego y Zatorskiego). Toż inne wydania konstytueyi od r. 1550, a to z iat 1581, 1601 i t. d., bez wyjątku, podają ten przywilej. — 3) Stanisław Sarnicki; Statuta y metrika przywileiow koronnych, wyd. 1594, str. 1209 —1215; na str. 1218, po drugim przywi­leju, wpisana uwaga: Przodkowi PP. Komorowskich y Mikołaiowi Myszkowskiemu z Mirowa z strony przystąpienia do tey uniey tey części Sląska przodek daią. — 4} Jan Januszowski: Statuta, prawa y constitncie koronne, wyd. 1600 r., str. 1008—1011. — 5) Volumina legum t. II 653— 658 (z po­myloną datą 1564 r.). — Podaję tekst polski według Herburta (H.), gdyż z niego pochodzą bez­pośrednio lub pośrednio wszystkie inne teksty, które go tylko odpisują, — oraz odmianki z Vol. le­gum (VL.). Z Herburta też pochodzą nagłówki ustępów, których nie mają Vol. leg. Podział na artykuły i ich numeracyę biorę z Vol. leg., one dopiero je podają. Art. I jednak, jak go podają Vol. leg., podzieliłem na dwa, gdyż w Vol. leg. widocznie przez pomyłkę tego nie zrobiono, zna­cząc dalszy artykuł liczbą 3. a M. Miszkowski, Dr. Mischkowski. b M. i Dr. vicecancellario etc. c Koniec tekstu M. i Dr. 21*

STANISŁAW KUTRZEBA 43. Warszawa na sejmie, 25 lutego 1564 r. Przywilej wtóry poprawy wcielenia i zjednoczenia księstw oświę­cimskiego i Zatorskiego. Sigismundus Augustus dei gratia rex Poloniae, magnus dux Litwaniaea Russiae, Prussiae, Mazowiae Samogitiaeque etc. dominus et heres. Zygmunt August z łaski bożej król polski, wielkie książe litewskie, ruski, pruski, mazowecki, żmudzkia pan i dziedzic. 1. Significamus praesentibus litteris nostrisb qaorum interest universisc, quod etsi d in proxime praeterito conventu generali Piotrkoviensie ante conventum praesentem generalem Warschoviensemf proxime et immediate celebrato ducatus nostri Oszwieczimensisg et Zathoriensish de mutuo et communi consensu omnium ordinum et statuum tam regni nostri, quam etiam eorundem ducatuum suprascriptorum, regno nostro uniti et incorporati atque palatinatui Cracoviensi in perpetuum adiuncti sint, prout de his litterae privilegii nostri authoritate eiusdem pro­xime praeteriti conventus generalis Piotrkoviensisi editae et emanatae latius disponunt atque testantur, tarnen quoniam status atque ordines eorun­dem ducatuum praefatorum. ut praemissum est, regno nostro incorporatorum acceptis a nobis eiusdem incorporationis litteris melius deliberati in nonnullis articulis in eisdem privilegii suprascripti litteris contentis per a Dr. Lithuaniae. b Dr. Significamus tenore praesentium. c Dr. universis et singulis. d M. tylko: Significamus etc. quod etsi. e Dr. Petricoviensi. f M. Varseviensem, Dr. Varsoviensem. g M. Ossuiecimensis, Dr Osuieczimensis. h Dr. Zatoriensis. i M. Piotrcoviensis, Dr. Petricoviensis. 1. Deklaracya pierwszego przywileju b. Oznajmujemy wszystkim, którym to wiedzieć przynależy, teraz i potym będącym, iż acz na blisko przeszłym sejmie walnym piotrkowskim przed tym warszawskim księstwa nasze oświę­cimskie i zatorskie za obopólnymc id pospolitym zwoleniem przełożonych i stanów tak królestwa naszego, jako też tamtych księstw przerzeczonych, z królestwem naszym były zjednoczone i wcielone i województwu krakowskie­mu na wieki przyłączone, jako o tym list przywileju naszego za władzą te­goż blisko przeszłego sejmu piotrkow­skiego walnego wydany szerzej ob­mawia i świadczy, wszakże iże stany tychże księstw pfzerzeczonych, jako sie powiedziało, do królestwa naszego wcielonych, wziąwszy od nas listy te­goż wcielenia, lepiej sie rozmyśliwszy na niektóre artykuły, w tymże przy­wileju wyższej mianowanym wypisane, przez posły swe na niniejszy sjemf walny koronny warszawski posłane, od nas i od wszystkiej rady i wszyst­kich g stanów królestwa naszego na sej- a VL. ruskie, pruskie, mazowieckie, źmudzkie etc. b VL. brak nagłówka. c VI.. zobopolnym. d VL. brak. e VL. i. f VL. sejm. g VL. wszytkich.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 325 nuntips suos ad praesentem conventum generalem regni Warschoviensema missos ab nobis totoque senatu ac omni­bus ordinibus et statibus regni nostri in conventu praesenti congregatis eam meliorationem et correctionem, quae his litteris inferius descripta est, fieri petierunt, nos itaque, cum consiliariis nostris ac nuntiis terrestribus omnibusque statibus ac ordinibus in praesenti conventu congregatis diligenti et accurata prius de hisc deliberatione ac mutuis tractatibus praehabitis, petitionibus praefatorum nuntiorum ab ordi­nibus et statibus ducatuum praefatorum annuentes vigore et authoritate eiusdem praesentis conventus generalis de communi consensu et consilio omnium statuum atque ordinum regni nostri statuimus, conclusimus et ordinavimus, prout per praesentes d statuimus, concludimus et ordinamus in articulis infe­rius descriptis eam meliorationem et correctionem in vim statuti et constitutionis publicae perpetuis temporibus tenendam atque observandam. 2. Primum quidem, quod etsi vi­gore privilegii incorporationis factae nobilitas illorum ducatuum suum spe­cialem districtum obtineat, quia tarnen in toto terrae et palatinatui Cracoviensi adiuncti sinte ideoque hoc idemf in­corporationis Privilegium lucidius declarantes statuimus atque ordinamus, ut nobiles ac indigenae illorum duca­tuum seu potius vigore incorporationis a M. Varscheviensem, Dr. Varsoviensem. b Tak Dr., rękopisy mają: et. c M. i Dr. iis. d M. prout praesenti. e Dr. sunt. f Dr. ipsum. mie niniejszym zebranych tej poprawy i polepszenia, która niżej jest napisana, prosili, my tedy z radą naszą i posły ziemskiemi i stany na niniejszym sej­mie zebranemi pilne i wielkie na to mając uważenie i mając pierwej zo­bopolną na to radę 1 namowy, zwa­lając na prośbę przerzeczonych posłów, za władzą i mocą tegoż niniejszego sejmu walnego, za pospolitym zwole­niem i radą wszytkicha stanów kró­lestwa naszego ustawiamy, zamknęli­śmy i rozrządzili, jakoż przez niniej­szy ustawiamy, zamykamy, rozrządza­my w artykułach niżej napisanych ta­kową poprawę i obyczaj, który ma być chowan i dzierżan na wieczne czasy jako statut i konstytucya pospo­lita. 2. O dygnitarstwachb. Naprzód, iż acz za mocą przywi­lejac, który jest uczynion o wcieleniu tych księstw, szlachta onych księstw ma swój osobliwy powiat, a wszakże iż we wszystkim jest województwu krakowskiemu przyłączona, dlatego, ten przywilej wcielenia jaśniej objaśniając, ustawiamy i rozrządzamy, aby szlachta i obywatele onych księstw za władzą przywilejac, który jest uczynion około a VL. wszystkich. b VL. brak nagłówka, c VL. przywileju.

STANISŁAW KUTRZEBA districtuum deinceps in perpetuum cum successoribus suis sint capaces atque habiles ad obtinenduma quasvis dignitates aut quaevis officia in toto palatinatu Cracoviensi. 3. Deinde etsi in eodem incorporacionis privilegio constitutum sit, ut vacante aliquo officio iudicii terrestris illorum districtuum, in quantum interea temporis magnificus palatinus Cracoviensis pro tempore existens aliquibus arduis negotiis fuerit impeditus, pro­pter quae electionem publicam indicere aut ipsemet ei interesse non poteritb, teneatur eandem electionem ex comissione ipsius magnifici palatini Cracoviensis castellanus Oszwieczimensrsc pro tempore existens indicere et ad debitum effectum deducere. Nihilominus tarnen nunc certis ac legitimis rationibus ad id adducti ad eandem Or­dinationem et articulum suprascriptum hoc insuper adiciendum et in vim statuti esse observandum statuimus, ut Similiter in eventu vacationis alicuius officialium iudiciorum terrestrium praefatorum non modo castellanus Oszwieczimensisc, verum et capitaneus Oszwieczimensisc et Zatoriensis d pro tempore existens electionem novi officialis ex commissione eiusdem magnifici pala­tini Cracoviensis nobilitati indicere eamque ad debitum effectum dedu­cere possit et valeat. wcielenia onych powiatów, napotym na wieczne czasy z potomki swemi byli sposobnemi ku wzięciu i otrzy­maniu wszelkich dostojeństw i innych wszelkich urzędów we wszystkim wo­jewództwie krakowskim. 3. O wakancyej dygnita­rz ó wa. Też acz w tymże przywileju wcie­lenia postanowiono jest, iż gdyby który urząd ziemski wakował onych powiatów a w ten czas wielmożny wo­jewoda krakowski, za czasem będący, jakiemi trudnemi sprawami był zatrudnion, dla których wybrania pospoli­tego złożyć albob przy nim sam być nie mógł, aby powinien był toż obie­ranie z poruczenia tegoż wielmożnego wojewody krakowskiego kasztelan os wiecimski, za czasem będący, złożyć i ku słusznemu końcu przywieść. Wszakże teraz pewnemi i słusznemi przyczynami k temu przywiedzieni do tegoż postanowienia i artykułu wyż­szej napisanego ustawiamy, aby nadto było przydano i jako statut mocnie chowano, aby także, gdy wakować bę­dzie urząd sądowy jaki ziemski, nie­tylko kasztelan oświecimski, ale też i starosta oświecimski i zatorski, za czasem będący, obieranie nowego urzę­dnika za zleceniem tegoż wielmożnego wojewody krakowskiego szlachcie zło­żyć i ono do słusznego końca przy­wieść mógł i władzę tę miał. a M. i Dr. obtinendas. b M. i Dr. possit. c M. Ossuiecimensis, Dr. Osuiecimensis. d M. Zathoriensis. a VL. brak nagłówka. b VL. abo.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 327 4. Praeterea etsi in eodem supramemorato incorporationis privilegio deputata et assignata sint diversa tempora et loca ad iudicia terrestria celebranda, tarnen quoniarn nobilitas illorum districtuum nunc melius deliberata hac in re eam correctionem per nuntios suos a nobis totoque praesenti conventu fieri petiit, statuimus atque ordinamus perpetuis temporibus observandum, ut deinceps iudicia terrestria non in alio locoa, quam in oppido Zathor, nec aliis temporibus, quam singulis feriis quintis inter dies quatuortemporum anni immediate constitutis semper celebrentur et exerceantur. 5. Insuper quoniarn in illis ducatibus seu districtibus suprascriptis sem­per antehac observari solitum fuerit, quod chirographa et fideiussoriales lit­terae seu inscriptiones per alterum alteri factae in maximo vigore ac roboreb observabantur, etsi nos quidem nobilitatem districtuum illorum post incorporationem regno factam eiusmodi constitutione gravari noluerimus, quod aliquis teneatur ad eiusmodi chirographa aut fideiussoriales inscri­ptiones faciendas aut observandas, ta­rnen petitionibus nobilitatis districtuum illorum hac in re ad nos factis adducti eisque annuentes permittimus atque statuimus deinceps perpetuo observandum, ut si aliquis nobilium districtuum a M. i Dr. alio in loco. b M. robore ac vigore. 4. O sądziech i ich m i e s c u a. Też acz w tymże przywileju wcie­lenia wyższej omienionym są nazna­czone i złożone różne miescab ku spra­wowaniu sądów ziemskich, wszakże iż szlachta onych powiatów, teraz lepiej rozmyśliwszy się w tej rzeczy, tako­wej poprawy przez posły swe od nas i wszystkiego sejmu prosiła, ustawiamy i tak rozprawujemy na wieczne czasy, aby na potym sądy ziemskie nie na innym miescuc, jedno w mia­steczku Zatorze, i nie innych czasów, jedno w kożded piątki w czasiech suchychdni w roku kożdym postano­wionych zawżdy były sądzone i od­prawowane. 5. O cyrografiech i zapisiecha. Nadto iż w onych księstwach albo e powieciech wyższej omienionych zaw­żdy przedtym to było zachowano, iż cyrografy i listy alboe zapisy rękojemstwa, które jeden drugiemu czynił, były wielkiej mocy i władzejf acz my szlachty powiatów onych po uczynie­niu wcielenia ich do królestwa tako­wą ustawą nie chcieliśmy obciężaćg, aby kto miał być powinien ku czy­nieniu i trzymaniu takowych cyrogra­fów alboe zapisów rękojemstwa, wsza­kże, prośbami szlachty powiatów onych przywiedzieni, zwalając na nie, dopu- a VL. nagłówka brak. b VL. miejsca. c VL. miejscu. d YL. każde. e VL. abo. f YL. władzy. g VL. obciążać.

328 STANISŁAW praefatoruma ultro ac sua sponte eius­modi chirographo aut fideiussorialibus litteris ratione cuiuscunque et quanticunque maximi aut minimi debiti se obligaverit et inscripserit, teneatur quilibet iuxta eiusmodi chirographa et inscriptiones fideiussoriales ei, cuicumque se inscripserit et obligaverit, iuxta antiqua silesitica iura in toto satisfacere. Debebuntque inter se vigore eius­modi chirographorum et inscriptionum fideiussorialium iuxta antiquam consuetudinem in talibus observari solitam agere et procedere sine quovis processu aut strepitu iuris aut officiorum requisitionibus, tantummodob denuntiatione iuxta antiquam consuetudinem coram capitaneo nostro facta. 6. Postremo, ut dictorum ducatuum seu districtuum regno nostro incorporatio et ad palatinatum Cracoviensem adiunctio eo firmior perpetuo permaneat, statuimus atque ordinamus deinceps temporibus perpetuis observandum, ut cum expeditio bellica regni nostri generalis indicta fuerit, nobilitas districtuum praefatorum Oszwieczimensisc et Zatoriensisd ad eandem expeditionem bellicam sub vexillo terrae Cracoviensis militare teneatur. In arce vero Oszwieczimensie tribunus a Dr. illorum. b M. tantum. c M. Osuiecimensis, Dr. Osuieczimensis. d M. Zathoriensis. e M. Osswiecimensi, Dr. Osuieczimensi. KUTRZEBA szczamy i ustawiamy na wieki to cho­wać, iż jeśli który z szlachty onych powiatów dobrowolnie takowym cy­rografem alboa listem rękojemstwa względem któregokolwiek i jakiego­kolwiek, bądź małego, bądź nawiętszegob długu obowiązałby się i zapi­sał, aby był powinien kożdyc wedla takiego cyrografu i zapisu rękojem­stwa onemu, któremu się zapisał i obo­wiązał, wedle starych praw śląskich we wszystkiem d dosyć uczynić i będą powinni między sobą za mocą tako­wych cyrografów i zapisów rękojemskich wedle starego zwyczaju, który w takowych rzeczach zdawna zwykł być chowan, czynić i postępować przez wszelkiego postępku i obrony prawa i szukania w tym urzędów ziemskich, tylko za obwieszczeniem uczynionym wedle starego zwyczaju przed starostą naszym. 6. O wojniee. Naostatek aby przerzeczonych księstw alboa powiatów do królestwa naszego wcielenie i do województwa krakowskiego przyłączenie tym mo­cniejsze na wieki było, ustawiamy i rozrządzamy, chcąc na wieczne czasy to być chowano, iż gdy ruszenie po­spolite wojenne królestwa naszego bę­dzie złożonof, szlachta powiatów prze­rzeczonych oświecimskiego i Zatorskie­go na toż ruszenie wojenne pod cho­rągwią ziemie krakowskiej będzie po- a VL. abo. b VL. największego. c VL. każdy. d VL. wszystkim. e VL. brak nagłówka. f VL. złożone.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 329 Oszwieczimensis a, qui iam exnunc sem­per deinceps ibidem per nos constituetur, tempore eiusdem expeditionis generalis bellicae in loco capitanei permaneat. Pro constituendis etiam limitibus inter bona nobilium et alia quaecunquesuccamerarius terrae Cracoviensis nunc et pro tempore existens camerarium idoneum iuratum ac illorumdistrictuumpraefatorum indigenam et possessionatum semper deinceps ex officio suo deputare et constituere tenebitur. Ceteri quoque dignitarii et officiales terrae et palatinatus Cracoviensis parem, similem et aequalem quemadmodum in aliis districtibus terrae Cracoviensis iurisditionem suamb exercendi habituri sunt potestatem. Quos quidem articulos superius hic descriptos, ut iam praemisimus, in districtictibus praedictis legis loco ac in vim statuti et constitutionum publicarum perpetuis temporibus firmiter et inviolabiliter tenendos atque observandos vigore et authoritate praesentis conventus generalis Warschoviensisc ordinamus, statuimus, confirmamus ac decernimus. In cuius rei fidem et testimoniumd manu nostra subscripsimus et sigillum nostrum appendi iussimus d. Datum Warschoviae in conventu generali regnie die vigesima quinta mensis februarii anno domini a M. Ossuiecimensis, Dr. Osuieczimensis. b Gr. brak. c M. Varsseviensis, Dr. Varsoviensis. d M. In cuius rei ńdem manu nostra etc. XXV febr. Na tem tekst się ten kończy. W Dr. In cuius rei fidem praesentes litteras subscripsimus et sigillo nostro roborari easdem iussimus. e Dr. Actum et datum Varssoviae in conventione regni generali. winna wojować a na zamku oswiecim­skim wojski oświecimski, który już od tego czasu zawżdy napotym przez nas będzie postanawian, za czasu tegoż wojennego ruszenia pospolitego na miescua starościnemb niech zostanie. A dla postanowienia granic między dobry szlacheckimi i innych którychkolwiek podkomorzy ziemie krakowskiej, który teraz jest abo za czasem będzie, ko­mornika godnego przysięgłego a onych powiatów przerzeczonych obywatela i osiadłego zawżdy na potym z urzędu swego ma naznaczać i postanawiać będzie powinien. A inni dygnitarze i urzędnicy ziemie i województwa kra­kowskiego równą, jednaką i jedno­stajną, jako w innych powieciech zie­mie krakowskiej, będą mieć moc spra­wować swe urzędy i sprawy. Które to artykuły tu wyższej wy­pisane, jako przerzeczono jest, w po­wieciech rzeczonych za prawo i za statut ustaw pospolitych na wieczne czasy mocniei niezgwałcenie mają być trzymane i chowane, mocą i władzą niniejszego sejmu warszawskiego po­stanawiamy, utwierdzamy i skazujemy. Na której rzeczy świadectwo ręką naszą niniejszy list podpisaliśmy i pie­częć nasze kazaliśmy przyłożyć. Działo się i dan w Warszawie na walnym sejmie koronnym dwudziestego (sic) dnia lutego roku pańskiego 1564, kró­lestwa naszego, trzydziestego piątego. Za relacyą Piotra Myszkowskiego kró­lestwa polskiego podkanclerzego, dzie­kana krakowskiego, gnieźnieńskiego, płockiego, łęczyckiego, warszawskiego proboszcza. a VL. miejscu. b VL. starościnym.

STANISŁAW KUTRZEBA millesimo quingentesimo sexagesimo quarto, regni vero nostri trigesimo quintoa— Sigismundus Augustus rex subscripsit. 1) Wpisany ten przywilej na pierwszych roczkach Zatorskich dnia 14 czerwca 1565 r., zaraz po przywileju nr. 42, Terr. Zator, t. 1 str. 11 —17: Podanie wtorego przywileja, w którym sie zamyka melioracya i deklaracya pirwszego przywileja, który podał jest do sądu ziemskiego Zator­skiego urodzony Zygmunt Myszkowski z Mirowa a na Przecziczowie oświecimski a zatorski staro­sta swym mianem i tudzież wszytkiej szlachty ziemie Zatorskiej i oswiecimskiej pod tytułem i pie­częcią zawieszoną i ręką własną podpisany J. K. M., ni w czym nie podejrzany ani zepsowany. Któryż to wtóry przywilej melioracyej tym sposobem słowo od słowa takowy jest. — 2) W księgach grodzkich oświęcimskich wpisany ten przywilej pod datą 21 grudnia 1564 r., Castr. Osv. t. 45 str. 39—43 (Gr.). — 3) Tekst także w Metr. kor. t. 96 k. 305—307. Odmianki podaję (M.) — Przy­wilej ten w tekscie łacińskim drukowany dwukrotnie: 4) Constitucie seymu warszawskiego 1564 (2 karty: Privilegium secundum meliorationis incorporationis et unionis regno dueatuum Osviecimensis et Zatoriensis). Druk ten podaje bibliografia Estreichera, nie zaznaczając, w jakiej znajduje sie bibliotece; w krakowskich bibliotekach i warszawskich nie udało mi się go odszukać, 5) Con­stitucie trzech seymów koronnych (ob. tytuł w dopisku do nr. 42; 2 karty, znaczone a i a II: Pri­vilegium secundum meliorationis incorporationis et unionis regno dueatuum Osviecimensis et Zato­riensis conventus regni eiusdem). Podaję odmianki tego druku (Dr.). W tłómaczeniu polskiem zawierają ten przywilej dzieła (tytuły dokładne ob. w dopisku do nr. 42): 1) Herburt, wyd. 1570 r., str. 761 — 764 (Wtory przywiley poprawy, wcielenia y ziednoczenia księstw oswiecimskiego y zatorskiego,; 2) Constitucie y przywileie na walnych seymiech koronnych od roku 1550, wyd. 1579 r. str. 34—36, i wszystkie wydania następne; 3) Sarnicki, Statuta, str. 1215 —1218; 4) Januszowski, Statuta, str. 1011—1012: 5) Volumina legum II, 658—66l. — Podaję tekst polski według Herburta(H), gdyż wszystkie późniejsze teksty czerpią z niego bezpośrednio lub pośrednio; Herburt podał też mylną datę 20 lutego 1564, i ta błędna data weszła do wszystkich następnych wydań, takie i do Vol. legum. Podaję oraz odmianki z Vol. legum (VL). a Dr. dodaje: Relatio reverendi Petri Mysskowski R. P. vicecancellarii, decani Cracoviensis, et Gneznensis, Plocensis, Lanciciensis Varssoviensisque praepositi. Na tem tekst ten sie kończy.

Wykaz aktów. 1. Kraków, 19 marca 1454 r. Król Kazimierz zatwierdza prawa i przywileje szlachty księ­ stwa oświęcimskiego ….240 2. Kraków, 25 czerwca 1456 r. Król Kazimierz, przyjmując Wacława księcia oświęcimskiego i Zatorskiego w swoją opiekę, zatwierdza jego prawa i przywileje, jak i księstwa Zatorskiego …241 3. [Oświęcim], 10 stycznia 1460 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o opłatach sądowych …………………..242 4. Kraków, 12 września 1467 r. Król Kazimierz zaświadcza, że pomoc, dana z dobrej woli przez ziemian i kmieci księstwa oświęcimskiego staroście Jakubowi z Dębna przy naprawie zamku oświęcimskiego, nie będzie na przy­ szłość stanowić prejudykatu ……….242 5. Zator, 5 czerwca 1476 r. Kazimierz, Wacław, Jan i Władysław, książęta oświęcimscy i zatorscy, potwierdzają prawa i swobody ziemian Zatorskich …………………………….243 6. Oświęcim, 9 kwietnia 1499 r. Uchwały ziemi oświęcimskiej o obowiązku ziemian przyby­wania na roki i o karze na nieobecnych, oraz o służebnikach ……………………………………..244 7. Kraków, 25 kwietnia 1502 r. Król Aleksander zatwierdza prawa, przywileje i wolności księstwa oświęcimskiego 245 8. Kraków, 12 maja 1507 r. Król Zygmunt I zatwierdza prawa i przywileje szlachty księ­ stwa Zatorskiego 247 9. Kraków, 1 kwietnia 1508 r. Król Zygmunt I zatwierdza prawa i przywileje szlachty księ­ stwa Zatorskiego 247

STANISŁAW KUTRZEBA 10. Zator, 21 września 1508 r. Uchwała ziemi Zatorskiej z rozkazu księcia o karze na zie­ mian, którzy nie przybędą na roki ziemskie 247 11. Wrocław, 16 listopada 1512 r. Landfryd śląski 248 12. Zator, 2 marca 1514 r. Uchwała ziemi Zatorskiej o zbiegłych poddanych ……………………273 13. Oświęcim, 14 kwietnia 1523 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o opiece 274 14. Zator, 11 lutego 1524 r. Zarządzenie starosty Zatorskiego Mikołaja Szydłowieckiego co do godziny, o której ma sąd rozpoczynać swe czynności …………………………………….275 15. Oświęcim, 11 stycznia 1530 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej co do roty przysięgi, jaką mieli składać ziemianie królowi polskiemu, Koronie polskiej i sędziemu oświęcimskiemu 276 16. Oświęcim, 1531 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o pozwach 276 17. Kraków, 14 sierpnia 1532 r. Król Zygmunt I zatwierdza szlachcie księstw oświęcimskiego i Zatorskiego używanie rzek, lasów i gór 277 18. Kraków, 14 sierpnia 1532 r. Ustawa króla Zygmunta 1 dla księstw Zatorskiego i oświę­ cimskiego 279 19. Oświęcim, 27 czerwca 1536 r. Uchwała księstwa oświęcimskiego o odwoływaniu się na dwory , 286 20. Kraków, 25 września 1539 r. Król Zygmunt I pozwala szlachcie księstw Zatorskiego i oświę­cimskiego na kupowanie soli cetnarowej wprost w żupach . . . 287 21. Kraków na sejmie, 12 marca 1540 r. Król Zygmunt I nadaje prawa różne i swobody szlachcie księstwa Zatorskiego i oświęcimskiego 288 22. Kraków, 4 sierpnia 1542 r. Król Zygmunt I postanawia wskutek skarg włościan wsi kró­ lewskich Brześcia, Łęk, Bielan i innych z księstwa oświęcimskiego na uciążenie ze strony starosty oświęcimskiego, iż albo mają peł­ nić robociznę w tym wymiarze, co włościanie wsi, będących wła­ snością Wawrzyńca Myszkowskiego i innej szlachty księstw Zator­ skiego i oświęcimskiego, albo też według statutu koronnego, t. j. dzień w tygodniu, wychodząc do roboty w godzinę po wschodzie, a schodząc z niej godzinę przed zachodem słońca 295

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZARORSKIEGO 333 23. 2—19 stycznia 1543 r.. Instrukcya dla posła królewskiego, wysłanego na sejmik oświę­ cimski 295 24. Kraków, 7 listopada 1544 r. Król Zygmunt I ustanawia Aleksego Brandysa zastępcą dla starosty oświęcimskiego Seweryna Bonera, o ile chodzi o sądowe zatwierdzanie aktów, zawieranych przez tegoż Bonera w ziemi oświęcimskiej …..297 25. Kraków, 6 marca 1545 r. Król Zygmunt I wyjmuje Jana i Wawrzyńca Komorowskich z pod prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu 297 26. Kraków, 10 kwietnia 1550 r. Król Zygmunt August zatwierdza dawne i dodaje nowe przy­ wileje szlachcie księstw Zatorskiego i oświęcimskiego 299 27. Piotrków na sejmie, 7 maja 1550 r. Krol Zygmunt August wyjmuje Floryana Zebrzydowskiego z pod prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu . 300 28. Piotrków na sejmie, 18 czerwca 1550 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośby rad i posłów Sta­ nisława Rusockiego z jego dobrami, jak i jego potomków, z prawa ziemi Zatorskiej i poddaje prawu koronnemu, przyłączając go do ziemi krakowskiej 301 29. Zator, 17 września 1551 r. Uchwała zatorska, potwierdzająca dawniejszą (z r. 1524) oraz określająca wywoływanie spraw przed sądem 301 30. Oświęcim, 6 października 1551 r. Uchwała ziemi oświęcimskiej o opłatach sądowych na rzecz pisarza ………………………… 302 31. Piotrków na sejmie, 28 marca 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośbę Andrzeja Schpotha biskupa laodycejskiego, sufragana krakowskiego i opata mogilskiego i wąchockiego, wsie klasztoru mogilskiego: Ryczów, Półwsie, Źygodowice i Woźniki z prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu, przyłączając do ziemi i powiatu krakowskiego ……………………………………………………………………304 32. Piotrków na sejmie, 4 kwietnia 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Stanisława Myszkowskiego z Mirowa i Bachowic z księstwa Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, wcielając go do ziemi i powiatu kra­ kowskiego 304 33. Malborg, 3 września 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Andrzeja Łagiewnickiego

STANISŁAW KUTRZEBA z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawa koronnemu 305 34. Malborg, 3 września 1552 r. Król Zygmunt August wyjmuje Andrzeja Porembskiego z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawni koronnemu . 306 35. Parczów, 25 kwietnia 1554 r. Król Zygmunt I wyjmuje Stanisława Dachnowskiego z po­ tomkami i dobrami, jakie ma lub mieć będzie, z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, włącza­ jąc go do starostwa krakowskiego 306 36. Wilno, 11 listopada 1555 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośby rad Jana Rajskiego z prawa księstwa oświęcimskiego i poddaje prawu koronnemu, wcielając go do ziemi krakowskiej 307 37. Warszawa, 7 października 1556 r. Król Zygmunt August wyjmuje na prośbę niektórych rad Wojciecha Łazińskiego dziedzica części wsi Biertowic w ziemi oświęcimskiej z pod prawa tejże ziemi i poddaje prawu koronnemu, włączając go do ziemi i powiatu krakowskiego 308 38. Warszawa na sejmie, 23 grudnia 1556 r. Król Zygmunt August przenosi Jakuba Saszowskiego z Gie­ rałtowic z potomkami i dobrami z prawa księstwa oświęcimskiego na prawo koronne 308 39. Wilno, 7 października 1557 r. Król Zygmunt August wyjmuje Erazma Gromnickiego z żoną z pod prawa księstwa Zatorskiego i poddaje prawu koronnemu . 309 40 Wilno, 26 grudnia 1560 r. Król Zygmunt August przenosi Krzysztofa Myszkowskiego z potomkami i wsią jego Polanką z prawa księstw Zatorskiego i oświęcimskiego w prawo koronne 310 41. Wilno, 26 listopada 1561 r. Król Zygmunt August wyjmuje Zygmunta Saszowskiego z Palczowic na jego prośby i niektórych rad z prawa księstw oświęcimskiego i Zatorskiego i poddaje prawu polskiemu, wciela­ jąc go do ziemi krakowskiej 311 42. Piotrków na sejmie, 26 marca 1563 r. Przywilej pierwszy wcielenia i zjednoczenia z Koroną księstw oświęcimskiego i Zatorskiego 311 43. Warszawa na sejmie, 25 lutego 1564 r. Przywilej wtóry poprawy wcielenia i zjednoczenia księstw oświęcimskiego i Zatorskiego 324

Indeks osób i miejscowości. Uwaga: Liczby oznaczają numery aktów. Skrócenia: 1. = lub, ob. = obacz, par. = parafia, pow. = powiat. Aleksander król polski 1502 . 7 Bachowice wieś, par. Spytko­wice, pow. wadowicki ... 32 Barzy 1. Barzi kasztelan przemy­ski, starosta lwowski 1563 . 42 Bełz. starosta : 1540 Tenczyński Jan. Biecz. kasztelan : 1502 Sieklicki Jakub. 1540—4 Bonar Seweryn. starosta : 1540 Bonar Seweryn. Bielany wies par., pow. bialski . 22 Biertowice (Byerthulthowicze) wieś par., pow. wadowicki . 37 Blioch Wojciech woźny ziemski zatorski i oświęcimski 1565 . 42 Bonar Jan kasztelan oświęcimski, burgrabia krakowski 1551 . 30 — 1. Boner Seweryn kasztelan biecki, burgrabia, żupnik i wiel­korządca krakowski, starosta oświęcimski i zatorski 1540— 1544, starosta biecki i rabsztyński 1540 .... 21, 24 Brandys (Brandis) Aleksy 1544. 24 — Michał 1552 32 Branicki (de Branicze) Grzegorz kasztelan radomski 1454 . . 1 — (Braniczki) Sebastyan biskup poznański 1540 21 Brzeg. książe: 1513 Jerzy. Brześć. wojewoda : 1563 Służewski Janusz. Brzeście wieś, par. Oświęcim, pow. bialski 22 z Brzezia (de Brzeze) Jan doktor, podkanclerzy koronny, archidyakon gnieźnieński 1456 . 2 Brzeziny. kasztelan : 1563 Wolski Stanisław. Bydgoszcz. starosta : 1563 Kościelecki Andrzej.

STANISŁAW KUTRZEBA de Carnkow ob. Czarnkowski. Chełm. biskup: 1539—40 Maciejowski Samuel. 1562 Starozrzebski Wojciech. starosta : 1540 Tenczyński Jan. Chęciny. starosta : 1563 Dębiński Walenty, z Chodcza (de Chodecz) Stani­ sław kasztelan lwowski 1502. 7 Ciechanów. starosta : 1563 Wilkanowski Adam. Cieszyn. książe : 1513 Kazimierz. Ciołek (Czyolek) Erazm prepozyt wileński, sekretarz królewski 1502 7 Conarski ob. Konarski. Crashowski ob. Kraszowski. Czarnkowski (de Carnkow) Po­ lak Jan kasztelan gnieźnień­ ski 1502 7 Czchów. kasztelan: 1563 Ligęza Mikołaj. Czechy. król: 1512—3 Władysław. 1512—3 Ludwik, de Cziechlin ob. z Żychlina. Czyolek ob. Ciołek. Czyżowski Jan kasztelan i sta­rosta krakowski 1454 . . . 1 Dachnowski Stanisław dworza­nin królewski 1554 . . . . 35 Dembienski ob. Dębiński, z Dembna (de Dembno) Jakub podskarbi koronny, starosta krakowski i oświęcimski 1467 4 Dębiński 1. Dembienski Walenty kasztelan sądecki, podskarbi koronny, starosta chęciński 1563 42 Drohobycz. starosta : 1563 Starzechowski Jan. Drzewicki (de Drzewicza) Ma­ciej podkanclerzy koronny, prepozyt Skalmierski, schola­styk krakowski i łęczycki 1502 7 Fryderyk książe lignicki 1513 . 11 Gierałtowice (Gieralthowicze) wieś par., pow. wadowicki . 38 Głogów (Glogau) miasto na Ślą­ sku 11 Gniezno. arcybiskup: 1540 Latalski Jan. 1563 Uchański Jakub. prepozyt: 1563—5 Myszkowski Piotr. archidyakon : 1456 z Brzezia Jan. kantor: 1563 Karnkowski Stanisław. kanonik: 1563 Przerembski Andrzej. kasztelan: 1454 Kobylański Jakub. 1502 Czarnkowski Jan. 1540 Opaliński Piotr. Gomoliński 1. Gomoleński Jan kasztelan spicymirski 1563 42 Gorka Andrzej kasztelan poznań­ ski, starosta wielkopolski 1540 21 — (de Gorka) Łukasz biskup wło­ cławski 1540 21

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 337 Gostynin. starosta : 1540 Wolski Paweł, Gromnicka Dorota 1557 . . 39 G r o m n i c k i (Gromniczki) Erazm 1557 . . 39 Halicz. kasztelan: 1563 Sienieński Jan. Hanus ob. Janusz. Hawgwitz Hinko 1513 . . . 11 Herbort 1. Herborth 1. Herburth Stanisław kasztelan lwowski 1563 42 Inowrocław. starosta: 1540 Latalski Janusz. Jan książe opolski 1513 . . . 11 — biskup wrocławski 1513 . . 11 Janusz książe oświęcimski 1454 — (Hanus) książe oświęcimski i zatorski 1476 5 Jawor (Jawr) miasto na Śląsku . 11 Jerzy ks. Brzegu 1513 . . . . 11 Jordan Spytek wojewoda kra­ kowski , starosta przemyski i kamionacki 1563 .... 42 - Stanislaus 1552 32 Kalisz. wojewoda : 1454 Ostrorog Stanisław. kasztelan: 1563 Konarski Jerzy. Kamieniec. kasztelan : 1563 Łącki Mikołaj. Kamieniec (podolski). biskup nominat: 1563 Sancygniowski Dyonizy. Archiwum Komisyi prawniczej T. IX. Kamionka. starosta: 1563 Jordan Spytek. Karnkowski Stanisław kantor gnieźnieński, scholastyk łęczy­ cki, kanonik krakowski, sekre­ tarz większy i referendarz kró­ lewski 1563 42 Karol książę ziembicki 1513 . . 11 Kazimierz (III) król polski 1454 — 1467 1, 2, 4 — książe cieszyński, starosta ślą­ski 1513 . 11 — książe oświęcimski i zatorski 1476 . . . 5 Kmita (Kmytha) Piotr marszałek koronny, wojewoda krakowski 1502 7 — (Kmitha) Piotr marszałek ko­ ronny, starosta krakowski, prze­ myski, spiski 1540 . . . . 21 Kobylański (de Kobylany) Ja­kub kasztelan gnieźnieński 1454 1 Komorowski Jan 1545 . 25, 42 — Wawrzyniec 1545 . . 25, 42 Konarski 1. Conarski Jerzy ka­ sztelan kaliski 1563 . . . . 42 Konary. kasztelan : 1562 Lipicki Swiętosław. Koniecpolski (de Konieczpole) Jan kanclerz koronny 1454 . 1 Konin. starosta: 1563 Służewski Jannsz. Kościelecki (de Kosczielecz, Kosczieliecz, Koscielec, z Ko­ ścielca) Andrzej wojewoda po­ znański , starosta bydgoski i pyzdrski 1563 42 22

STANISŁAW KUTRZEBA Kościelecki Janusz wojewoda sieradzki, starosta wielkopol­ski i nakielski 1563 ... 42 Kosowa wieś, par. Tłuczań, pow. wadowicki 34 Kraków. biskup: 1454 Oles nicki Zbigniew 1532 Tomicki Piotr 1540 Maciejowski Samuel 1563 Padniewski Filip. biskup sufragan: 1552 Szpot Andrzej. prepozyt: 1554 Przerembski Jan. dziekan: 1563—64 Myszkowski Piotr. scholastyk: 1502 Drzewicki Maciej. kanonicy: 1563 Karnkowski Stanisław. 1563 Przerembski Andrzej. prepozyt św. Floryana : 1554 Przerembski Jan. prepozyt WW. Świętych : 1540 Kraszowski Paweł. kasztelan;. 1454 Czyżowski Jan 1540 Tarnowski Jan 1563 Zborowski Marcin. wojewoda : 1454 Tenczyński Jan 1502 Kmita Piotr 1563 Jordan Spytek. podkomorzy : 1502 Szydłowiecki Piotr 1554—56 Ocieski Jan. stolnik: 1502 Wrocimowski Piotr. starosta: 1454 Czyżowski Jan 1467 z Dembna Jakub 1540 Kmita Piotr 1554—63 Ocieski Jan. wielkorządca: 1540—44 Bonar Seweryn burgrabiowie: 1540—44 Bonar Seweryn 1540 Wolski Paweł 1551 Bonar Jan 1552 Zebrzydowski Floryan 1554 Ocieski Jan. żupnik : 1540—44 Bonar Seweryn. Krasnystaw. starosta: 1540 Tenczyński Jan. Kraszowski (Crashowski) Paweł prepozyt warszawski i WW. Świętych w Krakowie, sekre­ tarz królewski 1540 . . . . 21 Krzepice. starosta : 1563 Wolski Stanisław. Krzesław ob. Kurozwęcki. Kujawy ob. Włocławek. [Kurozwęcki] Krzesław biskup włocławski 1502 7 Kurtzpach Zygmunt 1513 . . 11 Lagiewniczki ob. Łagiewnicki, z Laskowej Michał ziemianin Za­ torski 1476 5 de Laszko ob. Łaski. Latalski (de Lathalicze) Jan ar­cybiskup gnieźnieński, legat i prymas 1540 21 — Janusz wojewoda poznański, starosta inowrocławski 1540 . 21 L a w s k i ob. Ławski. Ląd. kasztelan: 1563 Sierakowski Jan. Ląncki 1. Ląnczki ob. Łącki.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 339 Lelów. starosta: 1540 Tenczyński Jan. Liach Stanisław woźny ziemski krakowski 1565 42 Ligęza I. Ligeza Mikołaj kaszte­lan czchowski, starosta żyda- czowski 1563 42 Lignica. książe: 1513 Fryderyk. L i p i c k i (Lipiczki) Swiętosław ka­sztelan konarski 1563 ... 42 Liuthomirski ob. Lutomirski. Ludwik król węgierski i czeski 1512 —2 . 11 Lutomierski 1. Liuthomierski 1. Liutomierski Jan kasztelan rawski, podskarbi nadworny, starosta łęczycki i radomski 1563 . . . . . . . . . 42 Lwów. arcybiskup: 1502 Róża Andrzej. kasztelan : 1502 z Chodcza Stanisław 1563 Herburt Stanisław. starosta : 1 563 Barzy Piotr. Łagiewnicki (Lagiewniczki)An­ drzej 1552 33 — Andrzej podsędek ziemski Za­torski i oświęcimski 1593 . 17 Łaski (de Laszko) Jan dziekan włocławski, sekretarz królew­ski 1502 ........ 7 Ławski (Lawski) Stanisław woje­woda i wicegerent mazowiecki 1563 ......... 42 Łaziński Wojciech 1556 . . . 37 Łącki (Ląncki, Ląnczki) Mikołaj kasztelan kamieniecki 1563 . 42 Łęczyca. prepozyt: 1563 — 64 Myszkowski Piotr. scholastyk: 1502 Drzewicki Maciej 1563 Karnkowski Stanisław. Wojewoda 1502 Myszkowski Piotr. starosta : 1563 Lutomierski Jan. Łęki wieś, par. Bielany, pow. bial­ ski .22 Łomża. starosta: 1540 Wolski Mikołaj. Maciejowski (Maczieiowski) Sa­muel biskup chełmski 1529— 40, płocki 1544—5, krakow­ski 1550, podkanclerzy ko­ronny 1539 — 45. kanclerz ko­ronny 1550 . . 20, 21, 24—27 Malec wieś par. Osiek, pow. bialski . 32 Mazowsze. wicegerent: 1563 Ławski Stanisław. wojewoda : 1563 Ławski Stanisław. Mielecki (de Mieliecz, Mielecz) Sebastyan kasztelan wiślicki 1563 . . . 42 Międzyrzecz. starosta: 1551 Myszkowski Mikołaj. Mirów wieś, par. Niegowa, gm. Włodowice, pow. będziński . 32 Mogiła. opat: 1552 Szpot Andrzej. 22*

STANISŁAW KUTRZEBA Mucharz wieś par. pow. wado­wicki ......... 39 Münsterberg ob. Ziembice. Myszkowski (Miszkowski, Mischkowski) Krzysztof kasztelan oświęcimski 1560—3 . 40, 42 — (Misskowski) Mikołaj ziemianin zatorski 1476 5 — Mikołaj kasztelan radomski, starosta oświęcimski, zatorski i międzyrzecki 1551 29, 30, 42 — (Myschkowski) Piotr wojewoda łęczycki 1502 7 — Piotr podkanclerzy koronny, dziekan krakowski, prepozyt gnieźnieński, płocki, łęczycki 1563—4, poznański 1563, war­szawski 1564 , ... 42, 43 — (Mischkowski) Stanisław 1542 32 — Wawrzyniec 1544 .... 22 — Zygmunt starosta zatorski i oświęcimski 1565 . . 42, 43 Nakło. kasztelan : 1563 Zebrzydowski Kasper. starosta: 1563 Kościelecki Janusz. Namdzudza wieś nieodgadniona 32 O c i e s k i (Oczieski, de Oczyeszino, de Ocieszyno, z Ocieszyna) kanclerz w. koronny 1552 — 63, starosta krakowski 1554 — 63, burgrabia krakowski 1554, podkomorzy krakowski 1554—6, starosta sądecki 1554 —6, olsztyński 1554—63, oświęcimski, zatorski, Sambor­ski 1563 . . . 33, 35, 38, 42 Odolanów. starosta : 1563 Zborowski Marcin. Oleśnicki (de Olessnicza) Jan wojewoda sandomierski 1454 1 — Zbigniew kardynał i biskup krakowski 1454 1 Olsztyn. starosta : 1540 Opaliński Piotr 1554—63 Ocieski Jan. Opaliński Piotr kasztelan gnie- - źnienski, ochmistrz królewicza, starosta olsztyński 1540 . . 21 O p a w a (Troppau) miasto na Ślą­ sku 11 Opole. książe: 1513 Jan. Ostrorog Stanisław wojewoda kaliski 1454 1 Oświęcim. książe: przed 1454 Janusz 1456 Wacław 1476 Kazimierz, Wacław,Ja­nusz, Włodek. kasztelan: 1551 Bonar Jan 1552 Zebrzydowski Floryan 1560 - - 63 Myszkowski Krzysztof. starosta: 1467 z Dembna Jakub 1524 Szydłowiecki Mikołaj 1540—44 Bonar Seweryn 1551 Myszkowski Mikołaj 1563 Ocieski Jan 1565 Myszkowski Zygmunt sędzia: 1551 Rajski Stanisław. podsędek ziemski: ob. Zator.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 341 Padniewski Filip biskup kra- kowski 1563 42 P a 1 c z o w ic e wieś par., pow. wa- dowicki . . 41 Piotr biskup krakowski ob. To­micki. Płock. biskup: 1544—45 Maciejowski Samuel. prepozyt: 1563 — 64 Myszkowski Piotr. kanonik: 1563 Skaszewski Jan. Podlasie. referendarz: 1550 Zebrzydowski Floryan. Podole. wojewoda : 1563 Starzechowski Jan. Polanka (Polianka) albo wielka, wieś par., pow. bialski, albo hallerowska, wieś par., pow. wadowicki 40 Polska. król: 1454—67 Kazimierz 1502 Aleksander 1504—45 Zygmunt I 1550—64 Zygmunt August. marszałek w. koronny : 1501 Kmita Piotr 1540 Kmita Piotr. kanclerz w. koronny: 1454 Koniecpolski Jan 1502 Kurozwęcki Krzesław 1540 Wolski Paweł 1550 Maciejowski Samuel 1552 — 63 Ocieski Jan. podkanclerzy koronny: 1454 Szczekocki Piotr 1456 z Brzezia Jan 1467 z Żychlina Wojciech 1502 Drzewicki Maciej-1532 Tomicki Piotr 1539 — 44 Maciejowski Samuel 1554 Przerembski Jan 1563 Myszkowski Piotr. . podskarbi koronny: 1467 z Dembna Jakub 1502 Szydłowiecki Jakub 1524 Szydłowiecki Mikołaj 1563 Dębiński Walenty. marszałek nadworny: 1 540 Tenczyński Jan. podskarbi nadworny: 1563 Lutomierski Jan. hetman: 1563 Sieniawski Mikołaj. sekretarz większy: 1563 Karnkowski Stanisław. sekretarze królewscy: 1502 Łaski Jan 1502 Ciołek Erazm 1540 Kraszowski Paweł 1540 Wargawski Maciej 1550 Zebrzydowski Floryan 1563 Przerembski Andrzej 1563 Skaszewski Jan. referendarz: 1563 Sierakowski Jan 1563 Karnkowski Stanisław. prefekt nadwornych: 1550 Zebrzydowski Floryan. dworzanin: 1554 Dachnowski Stanisław. ochmistrz królowej: 1540 Wolski Mikołaj. ochmistrz królewicza: 1540 Opaliński Piotr. P ó ł w s i e (Pulwszie) wieś, par. Ry- czów, pow. wadowicki . . . 31 Porembski Andrzej 1552 . 33, 34

STANISŁAW KUTRZEBA Poznań. biskup: 1540 Branicki Sebastyan. prepozyt: 1563 Myszkowski Piotr. wojewoda : 1563 Kościelecki Andrzej. kasztelan: 1540 Gorka Andrzej 1563 Czarnkowski Piotr. starosta : 1540 Latalski Janusz. P r z e d e c z. starosta: 1563 Sierakowski Jan. Przemyśl. biskup: 1502 Róża Andrzej. kasztelan: 1563 . Barzy Piotr. starosta : 1540 Kmita Piotr 1563 Jordan Spytek. Przerembski 1. Przerębski Andrzej kanonik gnieźnieński i krakowski, sekretarz królew­ ski 1563 42 — Jan podkanclerzy koronny, pre­pozyt krakowski i kościoła św. Floryana w Krakowie 1554 . 35 Przybkowski (Przibkowski) Jan . . . 33 Przybradz (Przibyracz)wieś,par. Frydrychowice, pow. wadowicki 41 Pulwszie ob. Półwsie. Pyzdry. starosta : . 1563 Kościelecki Andrzej. Rabsztyn. starosta : 1540 Bonar Seweryn. Racibor. książe: 1513 Walenty. Radom. kasztelan: 1454 Branicki Grzegorz 1551 Myszkowski Mikołaj. starosta: 1563 Lutomierski Jan. Rajski (Raiski) Jan 1555 . . . 36 — (Rayski) Stanisław sędzia oświę­cimski 1551 ... ... 30 Rawa. kasztelan: 1563 Lutomierski Jan. Rogoźno. kasztelan: 1563 Tomicki Jan. Roża (Roza) Andrzej arcybiskup lwowski, biskup przemyski 1502 7 Ruś. wojewoda: 1563 Sieniawski Mikołaj. Rusocki (Rusoczki) Stanisław 1550 28 Ryczów (Riczow) wieś par., pow. wadowicki . . . . . . . 31 R z e g o d o w i c ze ob. Żygodowice. Sagan ob. Żegań, Sambor. starostą : 1563 Ocieski Jan. S a n c y g n i o w s k i (Sancigniowski, Secygniowski) Dyonizy nominat kamieniecki 1563 ... 42 S a ndomierz. wojewoda: 1454 Oleśnicki Jan 1502 Kmita Piotr. 1540 Tenczyński Jan.

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 343 kasztelan: 1524 Szydłowiecki Mikołaj 1540 Wolski Mikołaj. starosta : 1540 Tarnowski Jan. Sanok. starosta : 1540 Wolski Mikołaj. Santok. kasztelan: 1563 Spławski Stanisław. Saszowski(Ssaszowski, Szaszow- ski, Schassowski) Jakub 1559 38 — (Sassowski) Jan ziemianin Za­torski 1476 5 — (Sassowski) Mikołaj ziemianin zatorski 1476 ...... 5 — Zygmunt 1561 41 Sącz. kasztelan: 1563 Dębiński Walenty. starosta: 1554—6 Ocieski Jan. S c h p o t h ob. Szpot. Schweidnitz ob. Świdnica. de Schydloviecz ob. Szydło­wiecki. Secygniowski ob.Sancygniowski. Sieklicki (Szvekliczki) Jakub ka- sztelan biecki 1502 .... 7 Sieniawski (a Szieniawa, Szienyawa, z Sieniawy) Mikołaj, wojewoda ruski, hetman wielki 1563 42 Sienieński (Sieninski, Szienien- ski) Jan kasztelan halicki 1563 42 S i e p r s k i (Szirpski, Szierpski) wo­jewoda rawski, starosta płocki 1563 42 Si e r a d z. wojewoda : 1563 Kościelecki Janusz. Sierakowski 1. Sirakowski 1.Sy- rakowski Jan kasztelan lądzki, referendarz królewski, starosta przedecki 1563 42 S k a 1 m i e r z. prepozyt: 1502 Drzewicki Maciej. Skaszewski Jan kanonik płocki, sekretarz królewski 1563 . .42 Skawa rzeka, dopływ Wisły . . 18 Skawina miasteczko, pow. wie­ licki .... 18 Śląsk. starosta: 1513 Kazimierz, książe cie- szyński. de Sluzewo ob. Służewski. Służewski (de Sluzewo)Jan wo­jewoda brzeski, starosta ko­niński 1563 ....... 42 Soła (Szola) rzeka, dopływ Wisły 18 Spicymierz. kasztelan : 1563 Gomoliński Jan. Spiż. starosta: 1540 Kmita Piotr. Spławski (Splawski) Stanisław kasztelan santocki 1563 . . 42 Ssassowski ob. Saszowski. Starochowski ob. Starzechow­ski. Starozrzebski Wojciech biskup chełmski 1563 42 Starzechowski 1. Starochowski Jan wojewoda podolski, staro­sta drohobycki 1563 ... 42 St radomski Aleksander . 17, 18 Świdnica (Schweidnitz) miasto na Śląsku . . . . . . . 11 Szczekocki (de Szczekociny)Piotr podkanclerzy koronny 1454 . 1

STANISŁAW KUTRZEBA Szienienski ob. Sienieński. Szierpski 1. Szirpski ob. Sieprski. S z o l a ob. Soła. Szpot (Schpoth) Andrzej, biskup laodycejski, sufragan krakow­ski, opat mogilski i wąchocki 1552 . 31 Szydłów. starosta: 1563 Zborowski Marcin. Szydłowiecki (de Schydlo- viecz). Jakub podskarbi ko­ ronny 1502 7 — Mikołaj kasztelan sandomier- ski, podskarbi koronny. staro­sta oświęcimski i zatorski 14. 29 — Piotr podkomorzy krakowski 1502 7 Szyekliczki ob. Sieklicki. Tarnowski (de Tharnow) Jan wojewoda sandomierski 1502 7 — (de Tarnow) Jan kasztelan krakowski, starosta sandomier­ ski 1540 21 Tatarzy 35 de Tenczin ob. Tenczyński Tenczyński (de Tenczin) Jan wojewoda krakowski 1454 . 1 — Jan wojewoda sandomierski, starosta bełzki, chełmski, krasnystawski 1540 21 — (de Thenczin) Jan kasztelan wojnicki, marszałek nadworny, starosta lelowski 1540 ... 21 Th. ob. T. Tomice wieś, par. Pradowice, pow. wadowicki 32 Tomicki (Tomiczki, Thomiczki, Thomicki) Jan kasztelan rogo- znieński 1563 42 Tomicki (Thomiczki) Piotr biskup krakowski, podkanclerzy ko­ ronny 1532 17, 18 T r o p p a w ob Opawa. Uchański Jakub arcybiskup gnie- źnieński, legat i prymas 1563 42 Wacław książe oświęcimski i za­ torski 1456 . . . . . . . 2 — książe oświęcimski i zatorski . 5 Walenty książe raciborski 1513 11 Wargawski Maciej kanonik wło­ cławski i płocki, sekretarz kró­ lewski 1540 21 W arszawa. prepozyt: 1540 Kraszowski Paweł 1564 Myszkowski Piotr. Wąchoc k. opat: 1552 Szpot Andrzej. Węgry. król: 1512 Władysław 1512 Ludwik. Wielkopolska. starosta generalny: 1540 Górka Andrzej 1563 Kościelecki Janusz. Wilkanowski Adam kasztelan płocki, starosta ciechanowski 1563 . . 42 Wilno. prepozyt: 1502 Ciołek Erazm. Wiślica. kasztelan : 1563 Mielecki Sebastyan. W ł a d y s ł a w król węgierski i cze- ski 1512 — 3 11

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 345 Włocławek. biskup: 1502 Kurozwęcki Krzesław 1540 Górka Łukasz 1563 Wolski Mikołaj. dziekan : 1502 Łaski Jan. Włodek książę oświęcimski i Za­ torski 1476 5 Wojnicz. kasztelan: 1540 Tenczyński Jan. Wolski Mikołaj biskup kujaw­ ski 1563 42 — Mikołaj kasztelan sandomier­ski, ochmistrz królowej, staro­sta sanocki i łomżyński 1540 21 — (de Wola, Volia) Paweł kan­clerz koronny, burgrabia kra­kowski, starosta gostyński 1540 31 — Stanisław kasztelan brzeziński, starosta krzepicki 1563 . . 42 Woźniki (Wozniki) wieś par., pow. wadowicki 31 W r o c i m o w s k i (de Wroczimo- wicze) Piotr stolnik krakowski 1502 .. 7 Wrocław miasto 11 biskup: 1513 Jan. Zator. książe : 1456 Wacław 1476 Kazimierz, Wacław, Ja­nusz. Włodek. starosta : 1524 Szydłowiecki Mikołaj 1540—4 Bonar Seweryn 1551 Myszkowski Mikołaj 1563 Ocieski Jan 1565 Myszkowski Zygmunt. podsędek ziemski: 1593 Łagiewnicki Andrzej. Zborowski (de Zborow) Marcin kasztelan krakowski, starosta szydłowiecki i odolanowski 1563 42 Zebrzydowski (Zebrzidowski) Floryan sekretarz królewski, referendarz podlaski, prefekt nadwornych 1550, kasztelan oświęcimski i burgrabia kra­kowski 1552 .... 27, 33 — Kasperkasztelannakielskii 1563 42 Z i e m b i c e (Münsterberg). książe: 1513 Karol. Ziviecz ob. Zywiec. Zygmunt I król polski 1507 — 1545 . . . . 8,9,17,18,20,21,22,24, 25 Zygmunt August król polski 1550 —1564 . . 26—28, 33—43 Żegań (Sagan) miasto na Śląsku 11 z Żychlina (de Cziechlin) Woj­ciech podkanclerzy koronny 1467 4 Ż y d a c z ó w. starosta: 1563 Ligęza Mikołaj. Żygodowice (Rzegodowicze) wieś, par. Woźniki, pow. wadowicki 31 Żywiec (Ziviecz) miasteczko pow. w Galicyi . 25

Index rerum. Uwaga: Liczby oznaczają numery dokumentów, liczby mniejsze, przy większych dodawane, artykuły. Skrócenia: v. = vide, cf. = confer. Actionurn ius 427 Appellationis admissio v. de- negatio . . . 2, 211 Assecuratio nobilitatis 4, 181, 264 Assessorum a rege ad iudicia datio 211 Bannitio 1110 Bellum v. expeditio bellica. Bonorum regalium occupatio . 17 Camerarii succamerarialis insti- tutio 43 6 Capitanei officium . . . . 11 1, 2, 3, 5, 11, 13, 17, 18, 21 1, 42 7, 43 3, 6 — sigillum 30 Cartarum ludus 21 5 Castellani officium 24,261,424, 433 Chirographa 43 5 Citationis conditiones 112,3,9, 16 — intimatio 182 — taxa 3 C i t a t i o n u m ordo . . . 11 4, 29 2 Comminationes . . . 11 10. 182 Commissariorum datio . . 17, l8 14, 211 Confirmatio v. iurium confirmatio. Confiscatio bonorum .... 11 10, 15, 18, l8 2, 21 2 Constitutio landfried dicta. . . . . . 11, 182, 9, 216, 292 Contributio 2 — cf. exactio, labores. Contumacia . 112, 3, 4, 10, 182, 29 2 Conventicula nobilium . . .184 cf. conventus particularis. Conventio generalis Novae Ci­ vitatis 42 9, 10 — —regni .... 23, 429, 431 Conventus particularis . 23.42, 429 Damna 1110, 11 Damnorum satisfactio 11 10, 11, 182 D e c r e t i executio . . . . 11 5, 6 Depositum salis in Oświęcim 18 2, 20 Diffidatio 11 10 Diffidator 11 13, 18 2 Districtus specialis . . . .432 Dotis asssignatio 183 Electio iudicis terrestris . 424, 433 — notarii terrestris . . . 42 4, 43 3 — nuntii 42 9 — subiudicis 42 4, 43 3

PRAWA KSIĘSTW OŚWIĘCIMSKIEGO I ZATORSKIEGO 347 Equorum extra regnuna evectio 186 Evocatio ad curiam ducis 119, 19 — extra districtum ..... . . . . . 119, 25, 27, 38, 39 Exactio generalis 4210 Executio iurium 42 Expeditio bellica . . 2, 23, 25, 38, 39, 42 10, 43 6 Fideiussio 113 Fideiussoriales litterae . 435 Fluviorum usus . . . . 17, 18 7 Furtum 215 Homicidium 11 10 Hora inchoationis iudicii . . 6, 14 Impossessionati . . 1811, 12 Incendium, incendiarii . 11 10, 182 Incorporatio regno .... 25, 27, 28, 31—43 Infamia 11 15 Inquisitio domus . . . . . 11 12 Inscriptionis roboratio ... 24 — taxa 3, 30 — firmitas 43 5 I n t r o m i s s i o n i s taxa .... 3 Invasio domus 11 10 Iudicii loca . . . 11 2, 42 5, 43 4 — ordinatio 6, 10, 11 1, 1,2, 3, 4, 5, 8, . . . 14, 21 1, 30, 42 4, 5, 6, 8, 43 — taxa 3. 30 — termini . . . . 11 2, 42 6, 43 4 I u d i c i s officia 11 1 — electio 42 4, 5, 43 3 v. iuramentum. Iura feudalia ducatuum .... 2 — nobilium v. nobilium iura, pri- vilegia. Iuramentum iudicum . . 11 1, 15 — purgatorium . . . . 11 10, 18 2 Iuri regni adscriptio . . . . . 25, 27, 28, 31—43 Iurium terrae confirmatio . . . . . . . . . 1, 2, 5, 7, 8, 9 Ius Silesiticum 427 Labores cmethonum .... 22 — nobilium . . . . 4, 18 1, 26 4 Latrocinia 215 cf. malefactores. Laudum v. statutum. Libri iudiciales 291, 41 7 Limitatio granicierum . 18 14, 26 1 Lingua in actis iudicialibus usi- tata 42 s — in iudicio usitata . . . .112 Litterae inhibitoriae . . . .262 — iudiciales 30 cf. chirographa. Ludo rum inhibitio 21 5 Malefactores . 11 10, 11, 12, 13, 18 2 Malefactorum receptio et con- servatio . . . . . 11 11, 13, 18 2 Mascarum usus 11 19 Ministerialis emolumenta . . 3 — officium 6 Montium usus . . . . 17, 18 7 Nobilium iura . . 17, 23, 25, 27,35,38—40, 4210 cf. privilegia nobiKtati concessa. — onera . 23, 25, 27, 33, 38, 39, 42 cf. assecuratio, contributio, exactio, labores nobilium. N o t a r i i electio . . . . 42 4, 43 3 — emolumcnta 3, 30 Nuntii 23 — terrestris electio . . , . . . 42 9 Oboedientia duci 2 Officiorum adipiscendi condi- tiones 43 2

STANISŁAW KUTRZEBA Pacis terrestris executio. . . . 11 8 : — — offensor 11 13, 18 — — treugae . . . . . . . . 11 Palatini officium. . . . 424, 43 3 Persecutio maleficorum . 11 11,13,19 Piscinarum reformatio a nobi- libus . . . .181 Pixidum usus . . . 11 17, 18 9, 21 6 Poena ammissionis pixidis 1117, 189 — — bovis, vaccae vel equi . 6 — — capitis . . . . 1110, 18, 18 2 — solvendae cervisiae . . . . 6 — iudiciaria 6, 10 — pecuniaria 10, 11 9, 11, 16, 17, . . . . 12, 14, 189, 19, 21 4, 5 — transgressi thelonei . . . . 186 — turris . . 1111. v. confiscatio. Praedones v. malefactores. Praescriptio terrestris . . .2113 Privilegia nobilitati concessa . 1, 2, 4, 5, 7, 8, 9, 11 7, 17, . . . . 18, 20. 21, 26, 42, 43 cf. nobilium iura. P r o b a t i o 11 10, 12, 18 2 . Proclamatio malefactoris 1112, 18 2 Propinquitatis ius . . . .213 Protectio ducis et terrae . . 2 Questio v. tormenta. Quietationes veteres . . . 4210 Recognitio 11 12, 182 Regestrum terrestre . . . . 29 2 Resignationis bonorum condi- tiones 26 3 Salis centenariati in zuppis em- tio 185, 20 — depositum 185, 20 — extra ducatum evectio . . .185 S a 1 v u s conductus . . . 1114, 1810 Satisfactio decreto iudicii . 11 5, 6 Sigillatio litterarum a capitaneo vel vicecapitaneo .... 30 Silvarum usus . . . . 17, 187 S p o n s i o fidei 1812 Statutum capitanei . . 14, 29 — terrae . . . 3, 6, 10,12, . . . . 13, 15, 16, 19, 29, 30 cf. constitutio. — Thorunense anni 1520 de cme- tonibus ... . . . . . .22 Subditorum bona 21 2 — migratio . . 1110, 12, 1811, 212 — potestas testandi . . . . . 1116 Subiudicis terrestris electio 42 4, 43 3 — — iura . . 42 5. Succamerarii officium . . .436 S u s p i t i o 11 12, 18 2. Taxa iudicialis 3, 30 Taxillorum ludus 215 Thelonei aquatici exactio . . 18 8 Theloneum ab equis solutum . 18 6 Termini iudiciorum . . 11 2, 42 6 Terminorum celebratio . . . 11 1 — neglectio 6, 10 — proclamatio 6 v. hora incipiendi iudicii. Testandi potestas rusticorum . 1116 Testium probatio . . . 11 12, 182 Tormenta 182 Torturae v. tormenta. Tribun i institutio 436 Tutela 13 Unio 35, 38, 42, 43 cf. incorporatio. . Vagi homines .... 11 16, 1811 V e n a t i o n i s conditiones . . .214 cf. pixidum usus. Venditio iuri contraria . . . 1115 V i s 11 3, 18 2 Violator v. malefactor.