EDITIO COLLEGII 1URIDICI ACADEMIAE LITTERARUM POLONAE. COLLECTANEA EX ARCHIVO COLLEGII IURIDICI TOMUS II. CRACOVIAE SUMPTIBUS ACADEMIAE LITTERARUM POLONICAE 1921. WYDAWNICTWA KOMISJI PRAWNICZEI POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJĘTNOŚCI ARCHIWUM KOMISJI PRAWNICZEJ TOM II W KRAKOWIE NAKŁADEM POLSKIEJ AKADEMJI UMIEJĘTNOŚCI SKŁADY GŁÓWNE: GEBETHNER I WOLFF WARSZAWA — KRAKÓW - LUBUN —ŁÓDŹ—POZNAŃ—WILNO—ZAKOPANE 1921. Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem Filipowskiego. SPIS TRESCI. Str. Przedmow a przez Stanisława Kutrzebę VII OPISY RĘKOPISÓW. B. str. XI - li. II str. XIV - B. III str. XVII — B. IV str XVII — Częst. str. XVII - D. I str. XVIII — D. II str. IX - D. III str. XIX - D. IV str. XIX — D. 5 str. XIX - Flor. str. XIX - Jag. I str. XXI - Jag. II str. XXII -- Jag. nr. 325 str XXIII — Król. str. XXIII - Os. 1 str. XXV — Os. II str. XXV - Os. III str. XXVI - P. I str. XXVI - P. II str. XXVII — Ptb. 1 str. XXVII — Ptb. II str. XXVIII - Ptb. III str. XXX — Ptb. IV str. XXX - Ptb. V str. XXXIV — Sier. IIV str. XXXV — Stron. I str. XXXVIII — Stron. II str. XLIII — SV. str. XLVII — VB. str. XLIX. Tablice synoptyczne i objaśnienie tablic, przez Abdona Kłodzińskiego LI Objaśnienie tablic, str. LI. — Wykaz alfabetyczny inicjałów wszystkich artykułów w tekstach łacińskich statutów, str. LXXII. — Tablica I Wszystkie teksty statutów z wyjątkiem specjalnie wielkopolskich. — Tablica II a) i b). Teksty statutu krakowsko sandomierskiego — Tablica IV. Teksty statutu krakowskosandomierskiego w stosunku do kod. B. I.. — Tablica V. Teksty statutu wielkopolskiego. — Tablica VI Artykuły luźne statutów. — Tablica VII. Teksty statutu warckiego.— Tablica VIII. Teksty zwodu artykułów łęczyckich. STATUTA CASIM1RI MAGNI wydal Bolesław Ulanowski. I. Kod. Król. (Królewiecki; — Regiomontanus. Art. 153) 1 — 53 II. Kod. Os. I (Ossolińskich 1szy; — Ossolinianus I. Art. 106) ...... 55 — 95 III. Kod. P. II (Puławski II; — Pulaviensis II. Art 134. Suminarius, art. 135) . 97 — 153 IV. Kod. B. IV (Bandtkiego IV; - Bandtkianus IV. Art. 59! 155-178 V. Kod. Jag. I (Jagielloński; — Jagellonicus. Art. 21, fragmentaryczny) . 179—188 VI. VII. Kod. Os. III (Ossolińskich IIIei; — Ossolinianus III. Art. 42—109. — Kod. D. III (Działyńskich IIIci; - Dzialinscianus III. Art. 109. Suminarius, art. 164) 189—271 VIII. Kod. Ptrb. I (Petersburski 1; — Petropolitanus I. Art. 120, fragmentaryczny) 273—319 VI SPIS TREŚCl Str IX Kod Ptrb II (Petersburski II, — Petropolitanus II. 1 zw Petersolza Art 138 Summanus art 1201 . 331—383 X Kod S V (Warszawski, — Societatis Varsoviensis. Art 131 Summanus, art 128) . 385-441 XI XII Kod. D II (Działyńskich II — Dzialinscianus II Art 209, z statutem warc kim Summarius, art. 130). — Kod P I (Puławski Iszy — Pulaviensis I Art 210 z statutem warckim Summarius, art 130) . . 443 — 550 XII» Kod Częst (Częstochowski, — Claromontanus Art 104) 551—588 PRZEDMOWA. W r 1891 uchwaliła Komisja prawnicza Akademji Umiejętnosci podjąć wydawnictwo tekstów statutów polskich z XIV i XV stulecia Zamiarem Ko­misji było wydrukowanie wszystkich tekstów tych statutów, by w ten sposób ułatwić pracę badaczom historji prawa polskiego bez zmuszania ich do się­gania ciągle do rękopisow, gdy dawniejsze wydawnictwa, w szerszej mierze te zabytki uwzględniające, J W Bandtkiego Ius polonicum (Warszawa 1831) 1 Z A Helcla Starodawne prawa polskiego pomniki t I (Kraków 1856) już zadość naukowej potrzebie nie mogły czynić Wydawnictwa podjęli się profesorowie Bolesław Ulanowski 1 Franci­szek Piekosiński. Pierwszy wziął na siebie wydanie tekstów łacińskich, drugi tłumaczeń polskich, na teksty łacińskie przeznaczono tomy II 1 IV Archiwum Komisji prawniczej na polskie tom III Pierwszy ukończył swoją pracę sp prof Piekosiński; tom III Archiwum Komisji prawniczej ukazał się juz w r 1895 Ale też to zadanie było łatwiej­sze do wykonania, gdyż tłumaczeń polskich jest tylko kilka a wszystkie ręko­pisy, które je zawierały, bvły łatwo dostępne, pozniej odkryty rękopis t zw. Szczawińskiego dodatkowo ogłosił drukiem sp prof Piekosiński w t VIII cz I tegoż Archiwum (1907) Praca śp prof Ulanowskiego trwała znacznie dłużej Ulegała ona przer­wom, gdyż nie łatwo bvło ściągnąć do Krakowa rękopisy, o które chodziło, rozprószone po bibljotekach od St Florjan w Górnej Austrji po Petersburg. Tom II Archiwum ukończył wpiawdzie drukować prof Ulanowski już w r 1893 i zaraz zaczął druk tomu IV, ktory na razie ukończył w r 1894, na­stępnie jednak zdołał jeszcze wydawca dotrzeć do niedostępnych mu po­przednio rękopisów 1 te dalej dodrukowywał Tak na końcu tomu IV pomieścił tekst statutow Kazimierza W z rękopisu Stron. II (w r 1900), zas tuz przed smiercią (w r. 1919) zaczął drukować dodatkowo w tomie II tekst tychże statutów z rękopisu częstochowskiego, niedawno przedtem odkrytego przez ks prof. Jana Fijałka Już po śmierci wydawcy dokończyłem korekt tego tomu. W obu tomach, II i IV, Archiwum Komisji prawniczej zostały wydane przez śp prof Ulanowskiego 1) statuty Kazimierza Wielkiego; VIII PRZEDMOWA 2) statut warcki z r. 1423 (wraz z statutem krakowskim z r. 1420); 3) statut piotrkowski z r. 1447 i 4) zwód prawa łęczyckiego z końca drugiego dziesiątka lat XV wieku (Consuetudines et iura terrae Lanciciensis). Pomniki te zostały tu wydane na podstawie wszystkich znanych dotąd w literaturze ich tekstów; o niektórych z nich dowiadujemy się po raz pierwszy, jak o ręk. Częst. i Jag. II, cały zaś szereg tekstów, o których wprawdzie wie­dzieli uczeni, dopiero po raz pierwszy tu został przy wydaniu zużytkowany. Wydanie kompletu tekstów wprost na podstawie rękopisów, i to przez tak doskonałego paleografa, jakim był śp. prof. Ulanowski daje dopiero pod­stawę dla badań naukowych tych pomników. W chwili śmierci śp. Ulanowskiego brakowało jednak jeszcze przedmowy, opisu rękopisów i tablic synoptycznych. W przedmowie zamierzał wydawca przedstawić swój pogląd na tak sporną dotąd w nauce historję tego pomnika prawnego, który znamy pod nazwą statutów Kazimierza W.; śmierć przeszko­dziła wykonaniu tej myśli, z wielką szkodą dla nauki, gdyż zmarły przez zna­jomość całego materjału rękopiśmiennego, i to w drodze autopsji, najwięcej był powołany do zabrania głosu w tej sprawie Swoje poglądy na tę kwestję przedstawił wprawdzie śp. prof. Ulanowski na posiedzeniu wydziału historycznofilozoficznego z dnia 12 czerwca 1891 pt.: »Geneza statutów Kazimierza Wielkiego*, lecz ogłosił tylko krótkie streszczenie tych wywodów (w Spra­wozdaniach z posiedzeń Akad. Um. za rok 1891), a przytem później jeszcze ciągle badania swoje pogłębiał. Z wykładów i rozmów tyle mogę stwierdzić, iż zasadniczych poglądów na genezę statutów do śmierci nie zmienił. Lecz nietylko przedmowy brakowało temu wydawnictwu w chwili śmierci jego wydawcy. W tekach, które po nim pozostały, znalazłem opisy tylko niektórych rękopisów, z których korzystał przy wydawnictwie. Z zesta­wienia opisanych przez zmarłego rękopisów i tych, których nie opisał, widać, iż opisy uskutecznił — co prawda, nie zawsze dość dokładnie — co do tych rękopisów, które miał tylko przez jakiś czas w swoich rękach a następnie odesłał, jak np. rękopisy, sprowadzone z Publicznej Bibljoteki w Petersburgu, nie opisał zaś tych rękopisów, które miał jeszcze wypożyczone lub które łatwo były dostępne. Czy przypadkiem, czy też z zamiaru wydawcy, tak się złożyło, iź do opisanych przez niego rękopisów należą zwłaszcza te, których nie znał lub nie miał w rękach Z. A. Helcel, gdy nieopisane przez śp. prof. Ulanow­skiego są przeważnie bardzo dokładnie omówione w cennym wstępie Helcla do t. 1 Starodawnych prawa polskiego pomników. Nie było dla mnie rzeczą możliwą przy innych zajęciach podjęcie opisania wszystkich rękopisów, o ile tego śp. prof. Ulanowski nie usku­tecznił lub o ile pozostawione przez niego opisy nie są dość dokładne. Dalsze zaś wstrzymywanie wydawnictwa, od tak dawna już rozpoczętego i z taką niecierpliwością przez historyków prawa wyczekiwanego, nie zdawało się rzeczą wskazaną. Wybrałem więc inną drogę. W opisie rękopisów drukuję PRZEDMOWA IX te opisy, które znalazłem w tekach śp. wydawcy, bądź to od niego pocho­dzące, bądź też sporządzone (zapewne w porozumieniu z nim) przez śp. prof. Piekosińskiego; co się zaś tyczy rękopisów, nie opisanych przez wydawcę, podaję o nich tylko krótką wzmiankę, wskazując, przez kogo i gdzie już poprzednio były opisane, o ile te opisy są wystarczające, kilka zaś rękopisów dodatkowo opisałem. Rękopisy, zawierające statuty polskie z XIV i XV.. znane są w prawie pod specjalnemi nazwami, które im nadali: J. W. Bandtkie i J. A. Helcel; by ułatwić ich odszukanie uczonym (a niejednokrotnie takie odszukanie nie jest rzeczą łatwą, gdy w ciągu kilkudziesięciu Jat, które upłynęły od czasu, kiedy je otrzymał Helcel, pozmieniały niektóre z nich właścicieli w sposób nieraz niewytłumaczalny), przy każdym rękopisie podaję bibljotekę, w której on się obecnie znajduje, oraz — o ile ma — sygnaturę. Z uprzejmą pomocą w odszu­kaniu niektórych rękopisów pospieszył mi Prof. Oswald Balzer. Ustępy w opi­sach rękopisów, pochodzące od śp. prof. Ulanowskiego, oznaczam przez: (0), od śp. Piekosińskiego przez: (P), moje uzupełnienia przez: (K). Rozpocząłem też pracę nad tablicami synoptycznemi do statutów, zaczy­nając oczywiście od statutów Kazimierza W., dla których są one najbardziej potrzebne. Dowiedziawszy się, iż dr. Abdon Kłodziński, prof. uniwersytetu w Poznaniu, pracując nad statutami Kazimierza W., ma zamiar ułożyć do nich tablice synoptyczne, zwróciłem się do niego z prośbą, by zechciał je opra­cować dla wstępu do tego wydawnictwa. W porozumieniu ze mną co do spo­sobu ich opracowania przygotował je też w przeciągu krótkiego czasu. Przy­spieszyło to ukazanie się tych tomów; za tę przysługę, wymagającą dłuższej żmudnej pracy, serdecznie mu dziękuję. Stanisław Kutrzeba. OPISY RĘKOPISÓW. B. I. (Bandtkiego Iszy — Bandtkianus I). (Z r. 1444. Ob. t. IV str. 157 — 217 i 507 —518). Rękopis ten był w początkach XIX wieku, jak świadczy niżej podana zapiska, własnością Fałkowskiego, dyrektora szkoły głuchoniemych w War­szawie, przeszedł następnie (przed r. 1831) do rąk J. W. Bandtkiego, od tegoż do Kazimierza Stronczyńskiego, wreszcie do hr. Wiktora Baworowskiego. Znajduje się obecnie w Bibljotece im. Baworowskich we Lwowie jako nr. 958. Krótką wzmiankę o nim podał J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XII; na niej oparł się w opisie rękopisu Helcel I str. XIX. gdyż nie miał go sam w rękach. (K). Jest to rękopis papierowy z połowy XV stulecia, formatu małe 4to, liczy kart 36; oprawa skórzana z wyciskami z XVI stulecia z napisem złoconym: Statuta polonica. a) Pierwszy sekstern, fol. 1 —12; na dolnym marginesie versa karty 12 znajduje się sygnatura: primus. b) Drugi sekstern, fol. 13—24; na dolnym marginesie versa karty 24 znajduje się sygnatura: secundus. c) Trzeci sekstern, fol. 25—36. O rękopisie tym Bandtkie napisał na kartce pierwszej, dołączonej wraz z dwiema innemi przy oprawie, co następuje: Opus hocce complectitur leges conditas a Casimiro M. vel III Visliciae et a Vladislao Cracoviae, quarum posterioies a. MCCCCXXIIl Vartae erant confirmatae. Scriptor huius codicis est anonymus incertique plane nominis, qui tempus scripturae confectae indicat in pagella penultima versa his verbis: »Finis, pro quo sit benedictus Deus in saecula saeculorum amen. Anno (M)CCCCXLIIII« Eundem annum 1444 apposuit in fine fere paginae ultimae. Leguntur quoque in ultimis binis pagellis quaedam regulae iuris et explicatio nonnullarum vocum. Vocabularium haud dubie vetustissimum. XII OPISY RĘKOPISÓW Totum opus est summae raritatis maximique momenti ad ius vernacu- lum illustrandum. Lubenter et sua sponte obtuli pro hoc codice manuscripto flor. Pol. 54 possessori eiusdem Dno Falcovio praefecto et institutori scholae surdorum mutuorumque. Erat insertus inter varia scripta theologica, nempe inter historias mystice et lepide commentariis perpetuis appositis declaratas interque psalmos et canticum canticorum, quae omnia eiusdem auctoris ma- nuscripta et ligatura satis firma et catena longa ferrea, et inprimis haud dubie pietas ad nostra conservavit tempora. Utinam hocce omnium praestan- tissimum scriptum conservetur adhuc in futura saecula, licet pro commodo patriae exoptare I. W Bandtkie. (U). Rozpoczyna ten rękopis summa do statutów Kazimierza W. (k. I k. 7V), z 128 numerowanych artykułów; prof. Ulanowski liczy artykułów 130. Następnie idzie tekst statutów Kazimierza W. (k. 7V—k. 30), z pomyloną numeracją artykułów, których prof. Ulanowski liczy 139, i statut warcki (k. 30—35v); na końcu data, kiedy ukończono pisanie rękopisu: Et est finis pro quo sit benedictus deus in secula seculorum amen. Anno CCCCXLIIII. (K). Bezpośrednio po tekscie statutów warckich na k. 35V—36V czytamy, co następuje: In ore duorum vel trium verum testimonium habetur et hoc est regulare et dictum Ewangelicum et hoc est verum in accione civili, sed non in facto criminali. Septem testibus testare, si comingit nephas criminale etc. Item quolibet in festo consul si constitueris, previgilans esto, bene corde tuo mediteris. Prospice, delibera, tria sunt tibi custodienda: fructus, honor iuraque. Cum iuraveris ista urbis in augmentum, tibi do tale documentum. Pauper ad causam, nullam facias tibi pausam. Fautor amicorum, non sis protector eorum. Non parces parvis, studeas bonis esse suavis. Urbs est tuta satis, que bellum tempore pacis prospicit in tantum, ut sciat cognoscere, quantum possit in adversis viribus uti suis. Consilium vanum destruxit Mediolanum. Solius affatus est pulcer Dimidianus. Quando secundum auditores reliquis, tunc aperitur vir. Videas, quid tunc facias, dum magnus haberis, Et metuas, ne forte ruas, dum stare videaris. Prospicias, quem despicias, dum ledere queris. Dat varias fortuna vias, non ergo mireris. Principium finemque simul prudencia spectat, ut melius posset premeditata loqui etc. Parva necat morsu spaciosum vippera aurum. Et cane non magno sepe tenetur aper. Secuntur vocabula libri municipalis provincialis pariter et feodalis etc. Secuntur vocabula bona 1): Duellum tria signiticat: primo duellum dicitur causa, sicut dicitur: ibi Stanislaus super Petro obtinuit duellum, id est primam causam seu princi­pium cause, alio modo duellum sumitur pro testimonio, quod debet unus probare super suum adversarium cum testibus, ut ibi: lohannes respondebit 1) Drugi ten nagłówek napisany minją. Por. też słownik z Cod. Flor., ob. niżej str. XX. OPISY RĘKOPISÓW XIII cum duello, id est sine testibus; tercio n.odo duellum dicitur bellum et sic non capitur hic. nisi primis duobus modis supradictis, Item bannum regium id est iudicium formatum, vulgariter powath vel iednye szemye, vel eciam bannum regium dicitur, vulgariter oszadzoni szand; tercio bannum regium sumitur pro interdicto, vulgariter zapowecz krolewska. Item talentum idem est, quod marca. Item monomachalis causa dicitur, que transit alicui ad mortem. Item descripcio dicitur expulsio extra civitatem vel villam. Item salutacio id est citacio, sicut ibi dicitur: si salutatus fuerit iuridice, id est citatus iusto modo. Item vasellus id est servus. Item illegalitas id est in iusticia, vulgariter nesprawedliwoscz vel wyszweczenstwo. Item legale iudicium id est magnum iudicium. Item feodatus comes dicitur advocatus privilegiatus et eciam alio modo dicitur burgravius. Item usurpat vulgariter posandza. Item abegortum dicitur illud, quod non est in usu. Item burgensis dicitur civis civitatis murate. Item magister rusticorum dicitur advocatus non privilegiatus civitatis vel ville. Item amovet id est reducit, vulgariter od wodzy odprawa. Item omagium dicitur servicium, quod inpe[n]ditur regibus a principibus vel eciam imperatori, vulgariter zolnerzstwo. Inomaginator totis(?). Item legalitas id est iusticia. Item illibatum ius id est munduru vel inviolatum ius, vulgariter czyste prawo vel neporuszone. Item impeticio dicitur intromissio violenta, vulgariter ucziskanye vel wsdanye sandem. Item intuicio dicitur intercessio, vulgariter zascziczene vel z asthąmpyenye. Item parandus tutor et mundibordius idem sunt, vulgariter zachocza vel opyekadlnik. Item prolucutor id est procurator, vulgariter rzecznik. Pugil, dimiculus, idem sunt, vuigariter mowcza. Item interlocutorium dicitur consiliacio, vulgariter zgada­nye vel poradzenye. Item noxa dicitur vulgariter prz es grzesze vel crimen vel culpa id est wina. Inde dicitur noxialis id est culpabilis. Item varundus dicitur vulgariter splaczcza. Item pena dicitur maka vel wina. Item inculpatus winowathi. Item rancor id est ira, livor et invidia. Item zelus tria significat: primo idem est, quod amor, 2 invidia, 3 ira, unde scri­ptum: zelus domus tue comedit me, id est amor. Item eciam livor dicitur vulgariter synoscz. inde lividum vulnus id est syna rana. Item rubor id est verecundia. Item mechator id est fornicator. Item nupta id est maritata. Contagium id est scelus vel peccatum seu flagicium. Item solidus duo signi­ficat: primo idem est quod firmus, et sie non capitur hic; secundo est numerus XII et sic capitur in iure: iustus libri, et est tunc substantivum. Item emenda pokup. Item recompensa dicitur vulgariter glowna zaplata. Item satisdacio gwar. Contumelia wloka. Turpiloquium idem sunt, quod deprawacio, vulgariter narazenyc czczy vel nathknyenye; allocucio dothknyenye czczy. Item conflictus id est contencio, lis, vulgariter swada. Item reconciliacio id est Concordia zyednanye; contubernium skladanye vel kupczy skład. Contubernium eciam dicitur gromada. Recognicio wysznanye. Resignacio wszdanye. Investitura wedzenye. Querimonium et querimonia idem sunt, vulgariter żałoba. Cultelliger est OPISY RĘKOPISÓW ille, qui paszlyasz portat. Item solidus schelang. Iuramentum patet (s). Infesto id est inpedio, unde dicitur: ille ius infestavit id est inpedivit. Item arma bellica vogenna sbroya. Item scutum bellicum sczyth ok[r]agli wogenny et eciam dicitur tarcza, dicitur latine rotundus clipeus. Manifestum factum dicitur licze vel yawny uczinek. Item colloquium id est interlocutorium, vulgariter wyecze vel poradzenye. Omagium vulgariter holdowanye; dienculus (s) id est actor vulgariter powod vel gysczecz; detentus vchapyony. Captivus duo significat, primo td est yaczec, et sic capitur hic, alio modo dicitur zona baliste, vulgariter czaczywa. Item eciam varandus dicitur tutor, vulgariter splacza vel zachoczcza. Item quitto id est certifico, vulgariter gyscza, inde quiditas id est gysczina; inde quittacio id est certificacio, vulgariter ugysczene. Succumbo id est non perficio, vulgariter nyedokonan, Adversarius sampyerz; hostis idem est. Idem feodus państwo wolne, id et dominium. Et feodus eciam dici­tur wolne dobre. Contubernium id est habitaculum. Depactacio dingowanye. Defalcacio straczenye. Post tricessim id est post mortem ; infra tricessim przedeszmyercza. Simpla bona. legale impedimentum, sdana przegasza. legale eciam dicitur sthanye przy szmyerczy. In fremito foro na wywolanem thargu publicata id est fiscata bona. vulgariter zastha wyona; fiscacio zasthawa albo tesz czascha alias zakład. Alleph id est doctrina, beth id est consumacio, caph id est vacacio, deleph id est via etc. Anno MoCCCC°XLIIII1). Serdeczne poklonyenye od mego szercze łaskawe powithanye, panno myla, thobye sza klanam y na thwe sdrowe thim listhem pytham, asz wepowedam wem, czem wele milich ymasch a pogrzechu namy anicz nyedbasz, a lepyey szą czy vczebye maya, czo sczebye klamaya, iakom tho szliszal od nekthorego twego Boże zarasz sługa thakygo. czo o miley misly ymovy nyewernego, czo czynia moye thim darem thobye dawam wedzecz etc. 2). List ten pisarz przekreślił (V). Cały rękopis pisany jest jedną ręką. Rubryki i inicjały pisane prze­ ważnie minją. (K). B. II. (Bandtkiego IIgi — Bandtkianus II). (Z r. 1478. Ob. t. IV str. 219-207 i 603-618, 473 — 489, 585—598). Rękopis ten znajdował się w końcu XVIII wieku w Bibljotece puławskiej, skąd już w początkach XIX stulecia dostał się do rąk J. W. Bandtkiego, który na odwrotnej stronie notatki podpisał swoje nazwisko i dodał datę: Varsaviae 1806. Podał on wiadomości o nim w Zbiorze rozpraw o przedmiotach prawa polskiego, Warszawa — Wilno 1812, str. 200, następnie w Ius polonicum 1) Drukował te Vocabula Al. Bruckner w Pracach filologicznych t. V str. 35—37. (K). 2) Drukował ten list Al. Briickner w Pracach filologicznych t. V str. 37 i w Pamiętniku literackim t. VI itr 61. (K), OPISY RĘKOPISÓW XV str. XII—XIII. Na tych wiadomościach oparł swój opis Helcel I str. LI —LII, gdyż sam nie miał rękopisu w rękach. Obecnie przechowywany jest w Bibljotece im. Baworowskich we Lwowie jako nr. 953. Jest to rękopis papierowy in 4t°, oprawa tekturowa z XIX wieku. Liczy kart 95 ; pierwotnie pierwszych kart 17 nie miało paginacji, rozpoczy­nała się ona od karty 28. tak, że ostatnią kartę oznaczono jako 78-ą. Pisany jest cały jedną ręką z drugiej połowy XV wieku; nagłówki pisane minją. Zawartość rękopisu jest następująca : 1) f. I — 16v Summa do statutów Kazimierza W., bez pierwotnej nume­racji artykułów (według numeracji prof. Ulanowskiego jest artykułów 131). 2) f. 17v niezapisane. 3) f. 18—71 Statuty Kazimierza W., włączające w środek przedmowy tekst arbitrium arcybiskupa Jarosława z r. 1361 (f. 60v i 6l widocznie przez po­myłkę nie zapisano, przeskakując z f. 60 wprost na f. 61v). Artykuły nie są numerowane, prof. Ulanowski liczy ich 153; arbittium arcyb. Jarosława prof. Ulanowski nie wydrukował (ob. t. II str. 220 uw. 6). 4) f. 71v—72v Statut krakowski z r. 1420 pod nagłówkiem: Alia constitucio. 5) f. 72v—83 Statut warcki. Na końcu f. 83: Explicit liber polonici iuris millesimo CCCC septuagesimo octavo in octava Epiphanie et infra secuntur iura iudeorum privilegio aprobata pro toto regno Polonie et cetera. Jak ten ustęp wskazuje, rękopis pisany był w r. 1478. Przy tym ustępie na marginesie napisała ręka z XVII w.: Anno 1478 statuta de iudeis sequuntur. 6) f. 83 —89 Przywilej Kazimierza W. dla żydów krakowskich, sando­mierskich i lwowskich z r. 1367 z błędną datą roczną: ipso die Conductus Pasche 1467. 7) f. 89 —89v Przysięga dla żydów 1). Brzmi ona tak: Iuramentum iudeorum hoc est. quod scriptum est in lege imperatorum. Quod idem iudeus debet converti contra solem sursum et stare nudipes super unam sedem indutus pileo aut clamide et pileum iudaicum debet in capite habere, et si lapsus fuerit ter, totidem amittat fertones, si quarto, manet reus in causa. Tunc dicat ille, qui sibi iuramentum predicit: Helia iudee, quod liber iste seu rodale verum ac iustum sit. super quod iurare debes huic viro Christiano pro tali culpa sine causa, pro qua te duxit ad iudicium. Et sic sibi predicetur iuramentum: Quod tu in hac causa non sis reus, pro qua te hic Christianus inculpat, ita te deus adiuvat ille et idem, qui fecit celum et terram, aerem et rorem, montem cum valibus, frondes, flores et gramina. Et si tu reus sis, quod te terra absorbeat, que Datan et Abiron absorbuit. Et si tu reus sis. quod te lepra et venenum invadat, que precibus Elizen 1) Por tei przysięgę z Cod. Sier. IV i Stron. 1. niże) str. XXXVII i XXXIX, i 1 Cod. B. III w Arch. Kom.prawn. t. V str. 111-112, XVI OPISY RĘKOPISÓW Naaman Syri dimisit et Gezi invasit. Et si tu reus sis, quod te ignis conburat celestis et morbus invadat caducus et fluxus sangwinis, ut uxori Loth accidit. que muttata fuit in statuam salis, fiat et tibi, quando Sodoma et Go­mora periit. Et si tu reus es, ut numquam in sinum Abrahe venires, et n.umquam ad resureccionem venires, ubi Christiani et iudei et gentiles ante creatorem omnium rerum resurgent. Et si reus fueris, quod te lex Moysi deleat, quam dominus dedit Moysi in monte Synay et quam solus deus scripsit super tabulam lapideam. Et si tu reus es, quod te confundat omnis scriptura, que scripta est in quinque libris Moysi. Et si tuum iuramentum non est iustum nec mundus(s), quod te Adonay deleat et sua divinitatis potencia in secula seculorum amen. Na końcu taki dopisek tą samą ciągle ręką: Expliciunt iura supra scripta finita in Cracovia feria quinta proxima post Conductum Pasche anno domini CCCC0 quinquagesimo. Ponieważ w rękopisie na f 83 podana jest inna, później­sza data pisania kodeksu: rok 1478, a cały kodeks pochodzi z jednej ręki, trzeba przyjąć, iż ta data roku 1450 była pomieszczoną w jakimś dawniej­szym rękopisie i jedynie została przepisaną przez pisarza tego rękopisu. 8) f. 96—95 Statut piotrkowski Kazimierza Jagiellończyka z r. 1447. Na końcu. f. 95, taki wiersz: Verba scribentis perpendat lingwa legentis, Ut ipsum corigat, non ut vituperando legat. Quique legit, videat, emendat singla, si scit, Si nescit. taceat ac ita stare sinat. Nomen scriptoris tu, qui noscere velis, Ma imprimatur thi, sibi addatur as, sicque nominatur. Finis adest operis, mercedem posco laboris. Imię więc pisarza było Mathias; co to za Maciej, bliżej nic niewiadomo. Na temże f. 95 ręka XVI wieku dopisała: Quia omnis operarius dignus est mercede. Ex libris Joannis Szałapsky. Qui datus est et donatus illi a generoso Dno Christophero Lissiczki, tum advocato Casomiensi in Casom, amicorum optimo, Presentibus magnificis dno Stanislao Zaliwski Capitaneo War., et Christophero Gloskowski tribuno Czer. Krzysztof Jastrzębiec Głoskowski był wojskim czerskim koło r. 1597 (Boniecki, Herbarz polski t. VI str. 107, Uruski. Rodzina t. IV str. 196), Stanisław Zaliwski starostą warszawskim koło r. 1612 (Wierzbowski, Przywi­leje Starej Warszawy str. 115), Szałapscy h. Kościesza siedzieli w ziemi war­szawskiej (Niesiecki, Herbarz t. VIII, pod nazwą). Casom — to zapewne wieś Kossomce lub Kosumce, wchodząca niegdyś w skład starostwa warszawskiego (Słownik geograficzny t. IV str. 471, a Krzysztof Lisicki identyczny jest OPISY RĘKOPISÓW XVII pewnie z subdelegatem starosty warszawskiego Zaliwskiego, tegoż imienia (herbu Prus), z czasu koto r. 1606 (Boniecki j. w. t. XIV str. 350). (AT). B. III. (Bandtkiego IIIci — Bandtkianus III). (Z końca XV w. Ob. t. IV str. 585—598). Rękopis ten kupił w r. 1822 od Ambrożego Grabowskiego, księgarza krakowskiego, J. W. Bandtkie; podał o nim wiadomość w Ius polonicum str. XIII. Obecnie znajduje się ten rękopis w Bibljotece im. Baworowskich we Lwowie jako nr. 22. Dokładny opis tego kodeksu pomieścił prof. Ula- nowski w Archiwum Komisji prawniczej t. V str. 44—59. (K). B. IV. (Bandtkiego IVty — Bandtkianus IV). (Około r. 1480. Ob. t. II str. 155—178). W początkach XIX w. był ten rękopis w posiadaniu Józefa Muczkowskiego, który go znalazł w klasztorze lubińskim. Od Muczkowskiego nabył ten kodeks w r. 1827 J. W. Bandtkie, który go opisał w Jus polonicum str. XIII—XV. W temże dziele wydrukował też cały tekst statutów Kazimierza Wielkiego według tego rękopisu (str. 126 — 153). Przeszedł kodeks następnie do Bibljoteki Jagiellońskiej, w której przechowuje się obecnie jako nr. 3095. Dokładny opis podaje Helcel I str. XXXVII—XXXIX; ob. także Wisłoc­kiego Katalog rękopisów Bibljoteki Jagiellońskiej str. 692. Prof. Ulanowski mówił mi, że śp. prof. Piekosiński ustalił datę spisania rękopisu według znaków wodnych na czas koło roku 1460; uważał go jednak, jak i Helcel, za odpis jakiegoś rękopisu bardzo bliskiego czasów Kazimierza W. Znaki wodne są w tym rękopisie, pisanym jedną ręką bez przerwy, dwa. Jeden przedstawia głowę wołu, małą, z oczami i uszami, rogi zwrócone na wewnątrz, z głowy wychodzi pręt, przekreślony, kończy się zaś kołem, na którem umieszczony krzyż. Filigran tego typu podaje Piekosiński, Wybór znaków wodnych z XV stulecia, pod nr. 898, stwierdza używanie papieru z tym znakiem w Krakowie w latach 1480 —1485, w Poznaniu w r. 1481. Drugi znak wodny przedstawia dwa klucze skrzyżowane, połączone od góry kabłąkiem, z którego wychodzi linja w końcu przekreślona. Podobne znaki wodne reprodukuje C. M. Briquet, Les filigranes, t. II nr. 3884 i 3882; pierwszy zjawia się w r. 1492 w Hallstad 1492 r., w Bawarji w 1507 r., drugi w Gnieźnie w latach 1463 —1476. Znaki wodne wskazywały więc na spisanie rękopisu dopiero koło r. 1480. (K). Częst. (Częstochowski — Claromontanus). (Z r. 1423. Ob. t. II str. 551 — 587). Rękopis ten znalazł w r. 1918 ks. prof. Jan Fijałek w Archiwum klasz­toru 00. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie, gdzie przechowuje się pod nr. 3, i zwrócił na niego uwagę prof. Ulanowskiemu, który sam własno- Archiwum Komisji prawniczej T. II. II XVIII OPISY RĘKOPISÓW ręcznie odpisał znajdujący się w tym rękopisie tekst statutów Kazimierza W. i zaraz zaczął go drukować na końcu tomu II Komisji prawniczej, dawniej w druku ukończonego; nie mógł już jednak sam dokończyć korekt, co usku­ teczniłem na podstawie odpisu prof. Ulanowskiego, nie mogąc korzystać z rękopisów. (K). Rękopis ten pochodzi z pierwszej połowy XV w.; folio, papierowy, oprawny w deski bukowe, powleczone skórą s wińską. Klamer metalowych brak (także odpowiadających im zapinek), również niema już skówek meta­lowych, które były na każdej okładce (po pięć sztuk). Oprawa pochodzi z XV stulecia. Rękopis liczy kart 149. Na pierwszych 145 znajdują się wymienione poniżej pomniki. Ostatnie karty próżne z wyjątkiem karty 149v, na której znajduje się kilka aktów sądowych, będących w związku z sądami prawa niemieckiego w Sieradzu i z ius supremum Calissiense. 1) Na kartach 1 —12v mieści się tekst statutów Kazimierza Wielkiego. U góry na karcie pierwszej taka notatka współczesna: Iste liber videlicet iura secularium et summa Henrici est fratrum Bern[ardi] primi heremite claustri beate Marie Virginis Czanstochowiensis. Tak statuty Kazimierza W., jak inne formułki, wypisane zostały w 2 szpaltach. 2) Na kartkach 12v—36v wypisane jest prawo magdeburskie (pierwsza księga): Deus iudex iustus etc. Na karcie 36v na dole notatka: In fine quere. Jakoż reszta księgi znajduje się na kartach 129—145, przyczem na dol­nym marginesie czytamy: finis primi libri Megdeburgensis iuris. Na karcie 12v- 14v spis rubryk. 3) Od k. 53v prawo magdeburskie: Cezar Otto Ruffus fundavit etc. K. 53v—55 spis rubryk. Na k. 70: Expliciunt leges Meydenburgenses. 4) K. 70—107 prawo magdeburskie: Duos gladios deus misit in terris etc, karty 70—72 spis rubryk. Na karcie 107: Expliciunt leges Meydeburgensis civitatis sub anno M CCCC0 XXIII0. 5) Karty 107—138 (oraz 37—50): Summa Henrici (karta 107—107v spis rubryk): Labia sacerdotum custodiunt scienciam et legem etc. Na karcie 50v: Explicit summa Hen[riciJ sub anno M° XXIII. Z tego zestawienia wynika, że przy oprawie pojedyncze seksterny zo­stały mylnie ułożone. Rękopis zachowany jest dobrze z wyjątkiem kartki pierwszej, której róg został mocno uszkodzony. (U). D. I. (Działyńskich Iszy— Dzialinscianus I). (Z r. 1460. Ob. t. IV str. 401—432 i 569-582). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece kórnickiej. Pierwszą wiadomość o nim podał w r. 1828 Joachim Lelewel w rozprawie p. t. Początkowe pra­wodawstwo polskie aż do czasów Jagiellońskich (przedruk, w Polsce wieków OPISY RĘKOPISÓW XIX i średnich t. III, ob. tamże str. 219—221). Krótko wspomniał o nim w r. 1831 J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XV, następnie dokładnie opisał go Helcel t. I str. XXVIII—XXXVII i — częściowo — Franciszek Piekosiński w Archiwum Komisji prawniczej t. III str. 175-179. (K). D. II. (Działyńskich IIgi — Dzialinscianus II). (2 r. 1441. Ob. t. II str. 443- 550). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece kórnickiej. Krótką wiadomość o nim podał J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XV—XVI; szczegółowo opisał go Helcel t. I str. XVI—XIX. (K). D. III. (Działyńskich IIIci — Dzialinscianus III). (Mikołaja z Rogoźna. Z r. 1472. Ob. t. II str. 189-271, t. IV str. 551 — 568). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece kórnickiej. Krótką wiadomość o nim podał J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XVI; szczegółowo opisał go Helcel t. I str. XLVIIXLVIII. (K). D. IV. (Działyńskich IVty — Dzialinscianus IV), (Około r. 1472. Ob. t. IV str. 69 — 155, 491 — 506). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece kórnickiej. Krótką wiadomość o nim podał J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XVI; szczegółowo opisał go Helcel t. I str. XLII—XLV. (K). D. V. (Działyńskich Vty — Dzialinscianus V). (Z r. 1484). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece kórnickiej. Szczegółowo opisał go Helcel t. I str. LII—LIV. (K). Flor. (Florjański — Florianensis). (Z r. 1453. Ob. t. IV str. 269—324, 455—471). Rękopis ten, niegdyś tyniecki, nabył w Galicji ks. Ziegler, biskup w Tar­nowie, a następnie w Linzu w Austrji Górnej; darował on go klasztorowi OO. Augustjanów w St. Florjan w Górnej Austrji, i tam też znachodzi się do dziś wśród rękopisów klasztoru pod sygnaturą 551. Opisał go najprzód ksiądz Albin Czerny: Die Handschriften der Stiftsbibliotek St. Florian, Linz 1871, str. 187—188. Korzystał z niego Romuald Hube, o czem wzmiankuje w dziele: Ustawodawstwo Kazimierza W., Warszawa 1871, str. 38; za radą Hub ego wydał tekst statutów Kazimierzą W., w tym rękopisie znajdujący się, II OPISY RĘKOPISÓW Hermenegild Iireczek w wydawnictwie: Svod zakonov Slovanskych, v Praze 1880, str. 532—586. (K). Rękopis formatu małe 4-to. papierowy, liczy kart 102. Oprawa nowo­żytna; jak świadczy napis ręką XVII wieku na karcie pierwszej: »Pro bibliotheca Tyneciana«, należał niegdyś do klasztoru w Tyńcu. Rękopis składa się z dwóch części: pierwsza obejmuje kart 40, druga kart 102. Rąk rozróżnić można dwie: pierwsza zapisała 24 kart pierwszej części, druga 16 kart części pierwszej i całą część drugą. Zawartość ręko­pisu jest następująca: 1) Statuty Kazimierza Wielkiego, fol. 1—36v. 2) Statut warcki, fol. 36v—40. 3) Ius Municipale, fol. 41 — 58; tekst odpowiada zupełnie tekstowi ręk. z XIV w. Kapituły Gnieźnieńskiej Nr. 104 (fol. 82—121) z tą różnicą, że rubryki nie są umieszczone nad artykułami, ale następnie ujęte w rejestr. 4) Krótki tekst z nagłówkiem: De numero ponderum et mensurarum ac diversorum, fol. 58 — 59. 5) Dwa artykuły ze statutów Kazimierza Wielkiego, oznaczone jako takie dodatkiem na marginesie: terrestria, fol. 59. 6) Ius provinciale, fol. 59v—96v; tekst zgadza się z tekstem rękopisu gnieźnieńskiego (fol. 1 — 80), ale także pozbawiony jest rubryk, które ujęte są następnie w rejestr. 7) Sequitur registrum libri municipalis, fol. 96v—98; rubryki są te same, co w kodeksie gnieźnieńskim. Na k. 98 czytamy: Explicit prologus, incipit ius provinciale in Christi nomine. Et primo de duobus gladiis, quos Deus dimisit super terram ad protegendam Christianitatem. Ta zapiska jest identyczna z pomieszczoną w kod. gnieźnieńskim na karcie 2° między prologiem a tekstem iuris provincialis. 8) Spis rubryk do ius provinciale; rubryki są te same, co w kodeksie gnieźnieńskim fol. 98v—102. 9) Na fol. 102 i 102v, bezpośrednio po regestrach, znajduje się jeszcze następujący tekst, którego niema w kodeksie gnieźnieńskim1): Secuntur vocabula libri municipalis, provincialis et feodalis. Et primo: Duellum tria significat: primo modo dicitur causa, ut de sancto Stanislao dicitur: Stanislaus optinuit super Petro duellum id est principium cause; secundo modo sumitur pro testimonio, quod debet unus probare super suum adversarium cum testibus, ut ibi Iohannes respondebit cum duello id est cum testibus vel sine duello id est sine testibus; tercio modo duellum dicitur bellum et hic non capitur nisi duobus modis supra scriptis. — Item bannum regium id est iudicium formatum, vulgariter powyath crolewsky vel alterius terre; secundo dicitur gayoni sząd; tercio dicitur interdictum re­gium zapowedz crolewska. — Talentum id est, quod marca. — Mono- 1) Por. tenżę słownik z Cod. B. I, ob. wyżej str. XII. OPlSY RĘKOPISÓW XXI machalis causa dicitur causa, que transit alicui ad mortem. — Descripcio dicitur expulsio extra civitatem vel villam. — Salutacio id est, quod citacio, inde iuridice salutatus id est citatus. — Vasallus idem est, quod servus. — Illegalitas id est iniusticia. — Legale iudicium id est magnum iudicium. — Feodatus comes id est advocatus privilegiatus, et eciam dicitur burgravius. — Usurpat vulgariter possyada — Burgensis id est civis murate civitatis.— Magister rusticorum dicitur advocatus non privilegiatus civitatis aut ville. — Legalitas id est iusticia. — Illibatum ius id est mundum ius. — Tutor et mundiburdius dicitur zachoczeza vel opyekadlnyk, prolocutor id est procurator vel mowcza. Pupil dimiculus vulgariter rzecznik. — Interlocutorium porzadzene. — Noxa przesgresze. — Varandus spłacz­cza. — Pena vina. — Livor sy noscz, inde lividum vulnus syna rana. — Nupta id est maritata. — Contagium id est scelus. — Solidus duo significat: primo modo id est, quod firmus, alio modo dicitur denarius continens 12 parvos szeląg. Satisdacio (s). Contumelia wloca. Turpiloquium narazene czczy. Allocucio dotknenye czczy. Conflictus szwada —Reconciliacio id est Concordia. — Contubernium cupczisklad vel gromata. Resignacio vulgariter wzdanye. — Investitura wyedzene. Querimonia zaloba. Arma bellica voyenna sbroya. Scutum bellicum voyenni scyth vel tar­ cza.— Manifestum factum dicitur licze vel iawni uczynek. Colloquium vyecze vel poradzene. — Omagium holdovanye. Dieculus actor dicitur powod vel gysczecz — Verandus zachoczcza. —Quitto id est certi- fico. — Succumbit przepadl viną. — Feodus volne państwo vel volne dobro. — Depactacio rugowanye. — Post tricesimum id est post mor­ tem. — Infra tricesimum id est ante mortem. — Legale impedimentum szodova przecasza. — In fremito faro na vivolanem targu. — Pu- blica fiscata zastavona. Fiscacio zastava sive zaclad. (U). Tekst Statutów Kazimierza W. przepisany był w r. 1453, jak to wy- wyraźnie pisarz zaznaczył (ob. t IV str. 323). (K) Jag. I. (Jagielloński Iszy — Jagellonicus 1). (Koło r. 1430. Ob. t. II str. 179 — 188). Rękopis ten przechowywany jest w Bibljotece Jagiellońskiej jako nr. 348. Opis jego podał Helcel str. XII—XVI, następnie Wisłocki, Katalog j. w., str. 118—119. Zawiera on odpisy aktów z pierwszych trzech dziesiątków XV stulecia; fragment statutów Kazimierza W. znajduje się na str. 413—421. Znak wodny przedstawia głowę wołu, z oczami, dość dużemi uszami, z kół­kiem w pysku; z głowy wychodzi podwójny pręt, zakończony różą o 7 list­kach; ten znak wodny (z tego rękopisu) podaje Piekosiński, Wybór znaków Wodnych z XV stulecia, nr. 989 i odnosi do czasu koło r. 1430. OPISY RĘKOPISÓW Jag. II. (Jagielloński IIgi — Jagellonicus II). (Z końca XY w. Ob. t. IV str. 619- 628). Rękopisem Jagiellońskim II nazwał śp. prof. Ulanowski rękopis Bibljoteki Jagiellońskiej, noszący sygnaturę nr. 5.569. Składa on się z 12 kart in 4to , w XIX wieku oprawnych w gruby papier. Z tych 12 kart tworzą karty 3—8 sekstern, zaś karty 1 i 2 na początku i 9—12 są tylko doklejone, widocznie więc oddarto je od dwóch poszytów, z których jeden poprzedzał ten sekstern, całość stanowiący, a drugi szedł po nim. Cały rękopis pisany jest bardzo starannie jedną ręką z drugiej połowy XV wieku. Treść rękopisu jest następująca: 1) Str. 1— 13 Sequntur (sic) constitutiones et iura terre Lanciciensis per omnes dominos terrigenos (sic) maiores facte et ab antiquo conservate. Jest to zwód prawa łęczyckiego ogłoszony przez J. W. Bandtkiego w Jus polonicum str. 194 — 200 pod błędną nazwą Constitutiones terrae Lanciciensis generales de a. 1418 et 1419, z powodu innego podziału liczący nienumerowanych artykułów 79. 2) Str. 13—21 Sequuntur constitutiones nove terre Me (t. zn. Mazovie) sub anno Domini millesimo quadringentesimo XXI feria quinta post festum Kyliani martiris gloriosi. Jest to statut panów rad Ziemowita IV z 10 lipca 1421 r., drukowany przez Helcla I str. 279—290 z rękopisów Sier. IV i D. V. 3) Str. 22 W pięciu wierszach wypisane są liczby arabskie od 1 do 49, a. to od prawej strony ku lewej z kilku myłkami, przytem tak, iż dwa wiersze pierwsze podają w właściwym porządku cyfry każdej liczby (więc piszą 12, 13 i t. d.), gdy dalsze trzy piszą cyfry każdej liczby w porządku odwrotnym (tj. nie 47, 48, 49, ale 74, 84, 94). 4) Str. 23 — 24 Puste, na str. 23 kilka prób pióra, np.: moy myły panye laszkavy i t. d. W rękopisie nie ma daty, kiedy został spisany. Na karcie, wklejonej w XIX w. między okładką zewnętrzną a rękopisem, jest zapiska, uczyniona ręką śp. prof. Ulanowskiego: rękopis nie wcześniejszy od r. 1488. Ula­nowski Znak wodny przedstawia głowę wołu, wąską, z długiemi wąskiemi rogami, z oczyma dużemi i silnie odstającemi uszami; z głowy wychodzi pręt pojedynczy, zakończony różą siedmiolistną, z pyska zaś w dół pręt, przecięty dwiema kreskami poziomemi i zakończony trójkątem, podzielonym na trzy pola. Najpodobniejszym jest filigran opisany przez C. M. Briqueta, Les filigranes, t. IV str. 747, ob. rysunek nr. 14.874; z filigranów, które podaje Pieko­siński, Wybór znaków wodnych z XV stulecia, najbliższy jest go nr. 1065. Briquet podaje, iż jego filigran nr. 14 874 zjawia się w Gnieźnie w latach 1483—1502, w Zgorzelicach 1483 —1502, w Wrocławiu 1438—1486 i t. d. Piekosiński odnosi filigran nr. 1065 do ósmego dziesiątka lat XV wieku. Moż­naby więc oznaczyć czas spisania rękopisu na czas koło roku 1480, nawet późniejszy. OPISY RĘKOPISÓW Xxiii Pozostaje ten rękopis widocznie w związku z rękopisem Sier. IV (ob. niżej), który zawiera również po sobie oba te zabytki, najpierw zwód prawa łęczyckiego (do którego dodaje jednak regestr), następnie statut mazowiecki z r. 1421, nawet z takim samym tytułem: De terra Masowye, oraz w związku z rękopisem Ptb. III (z r. 1463), który też podaje oba zabytki, przyczem jed­ nak związek jest dalszy. (K). Jag. nr. 326. (Z początku XV w. Ob. t. IV str. 601). Rękopis Bibljoteki Jagiellońskiej nr. 326 opisuje Wisłocki, Katalog j. w., str. iii. Pochodzi ten rękopis z początku XV w. Zawiera on urywek z statu­ tów Kazimierza W. na k. 45. Na poprzednich kartach zapisana jest Summa Egidii de ordine iudiciario z datą roku 1389 (zapewne tylko przepisana z tekstu, który był podstawą dla kopisty), po fragmencie idzie odpis aktu z r. 1405. Wogóle rękopis zawiera odpisy aktów z początku XV wieku (AT). Król. (Królewiecki — Regiomontanus). (Z pierwszej polowy XV wieku Ob. t. II str. I— 53). O rękopisie królewieckim dowiedzieli się uczeni z katalogu Bibljoteki królewieckiej, który wydał w r. 1861 Stefenhagen: Catalogus rodicum manu scriptorum bibliothecae regiae Regimontanae, Fasciculus I, str. 15.; nosi tam sygnaturę nr. 58. Korzystał z niego następnie Romuald Hube, Ustawodaw­ stwo Kazimierza Wielkiego, str. 38. (K). Rękopis cały pergaminowy, formatu średnie 4-to, oprawny w deski, po­wleczone zniszczoną dzisiaj już skórą pąsową, mocno z wierzchu zbrukaną. Klamra skórzana ze skówką i gwóźdź oderwane. Liczy kart perg. 48, z tych 46 całych, f. 47 recto i 3 wiersze górne versa f. 47 użyte zostały na po­mieszczenie statutów Kazimierza Wielkiego. Pierwsze 10 kart stanowią oddzielny kwintern, na k. 1 u dołu czytamy minją wypisany wyraz: »primus«. Drugie 10 kart stanowią drugi kwintern; fol. 20v u dołu czytamy również minją wypisany wyraz: secundus«. Trzecie 10 kart stanowią trzeci kwintern, ale to już w rękopisie uwidocznionem nie zostało. Czwarte 10 kart stanowią 4-ty kwintern. Ostatnich 8 kart stanowi oddzielny kwatern. Dwóch pisarzy rękopis nasz zapisało, a raczej przepisało doń tekst sta­tutów kazimierzowskich. Pisarz pierwszy zapisał f. I —21, drugi f. 22—47. Na verso ostatniej kartki ręka z początku drugiej połowy XV stulecia wypisała następujący tekst po polsku: Ihus Xc bog czlowyec Gdy szya modlil vogrodzye. Thą szą nocz polyczkówan plphal mączon do szwyatha OPISY RĘKOPISÓW Na dzyen pyrwey godzyny wyeczyon przeth Pylata Thamo nayn wyszawano szwyadeczthwo nyeszbedne. On stal iaco baranek szwyerząthko lagodne Pylath gy kaszal biczowacz y czyrnym corvnowacz Na dzyen trzeczyey godzyni szydowye nyesbedny wolali bi crzyszowal przyvi y posledny A o szoszthey godzynye wydzyon szkrzyszem szmyastha they mąky Wbywszy gy na krzysz na gego o szvkny czosthky grano szolczyą sz ocztem napavan yako prorokowano A dzyevyanthe godzyny volal czy czo gy krzyszowali lanovi poleczona yego mathka Gdy sza dusza Ilongyei slepy wladika othworzyl bog yego krew sz wodą y plynala szbawyenya naszego dzyąnth sz krzysza o myąszporzech Then czo sza nasz tv czyrpyal O complethney godzynye Od mylosznych przyyaczyol A byli dwye nyewyeszczye czo o thym gadali Aby czyalo Cristowo mirra pomaszali. Pierwsza okładka drewniana wylepiona jest od strony wewnętrz­nej papierem, na którym czytamy : Item Nicolaus, Item Nicolaus Item Nicola Item Nicolaus sutor de Pakost condam moram traens in Bohemia et nunc intendit viceversa pergere et, iam sua bona vendidit (dotąd pismo z połowy XV w.). Tractatus aliquot iuris (pismo z początku XVI w.). Druga okładka papierem od wnętrza niepowleczona; na drzewie ręką z drugiej połowy XV wieku wypisano: Item in die Nativitatis Domini dies clara et ventus meridionalis. Ia. Item in die s. Stephani dies clara per totum. Fe. Item in die s. Johannis etiam clara per totum. Mar. Item in die Innocentum Similiter clara. Ap. Item in crastino Innocentum de mane turbida et circa meridiem pluviosa et circa vesperas clara. Ma. Item in crastino Thome clara. Iun. Item in die Silvestris de mane circa ortum solis turbida et circa horam terciam clara usque ad solis occasum et in nocte nix. OPISY RĘKOPISÓW xxv Iul. Item in die Circumcisionis anno Domini M°CCCCLX nono de mane turbida cum nivibus et pluvya et post meridiem clara usque ad vesperas. Aug. Item feria IIa de mane turbida et post meridiem clara. Sep. Item feria IIIa per totum nebulosa cum nivibus et pluvyo. Notatki te są w ten sposób wypisane, że część pisma znajduje się na zakładce skórzanej; z tego wynika, że okładki drewniane zostały powleczone różową skórą, zanim notatka z r. 1469 na drzewie zamieszczoną została. Cha­ rakter pisma dowodzi, że ta sama ręka wypisała wiersz polski i zapiski meteo­ rologiczne. (U). Prof. Ulanowski nie określił, na jaki czas wskazuje pismo rękopisu; w każdym razie pochodzi on z przed roku 1469. Hube o. c. str. 38 odnosi go do połowy XV wieku. Na pierwszą połowę XV wieku wskazuje to, iż rękopis jest pergaminowy i nie zawiera ani summy do Statutów Kazimie­ rza W. ani statutów z XV wieku. (K). Os. I. (Ossolińskich Iszy — Ossolinianus I). (Z r. 1400. Ob. t. II str. 55—95). Przechowuje się ten rękopis w Bibljotece Zakładu narodowego im. Ossolińskich we Lwowie w dziale rękopisów pod sygnaturą 633. Opis jego podał Helcel t. I str. VI—VII, następnie Wojciech Kętrzyński, Katalog ręko­ pisów Bibljoteki Zakładu narodowego im. Ossolińskich t. III str. 90. (K). Os. II. (Ossolińskich IIgi — Ossolinianus II). (Z r. 1434. Ob. t. IV str. 347—400). Rękopis ten jako całość przechowywany był w Bibljotece im. Ossoliń­skich we Lwowie w dziale rękopisów pod sygnaturą 165, i tak opisał go A. Batowski: Źródła do historji prawodawstwa polskiego w zbiorze rękopisów Bibljoteki Ossolińskich, Dziennik literacki t. I, Lwów 1852, str. 118. Następnie jednak został rozbity na kilka części, które obecnie mieszczą się w tejże Bibljo­tece pod różnemi sygnaturami, a to: część I — jako nr. 165, część II — jako nr. 71, część III — jako nr. 70 i część IV — jako nr. 23. Opisy po­dają: Helcel t. I str. IX—XII i Kętrzyński, Katalog rękopisów j. w. t. I str. 287 — 294, 86 i 12. Między opisem części I u Helcla a u Kętrzyńskiego znaczna różnica; Helcel tę część opisał tylko częściowo; z dat i charakteru pisma widoczna, iż część pierwsza była wogóle póiniejsza, niż część trzecia, mająca jedynie znaczenie dla tego tu wydawnictwa 1). Tej części podaje się tu opis. (K). Jest to rękopis papierowy, folio. Oprawa nowożytna. Kart obecnie licz­bowanych 21. Karty wskutek wilgoci w całym rękopisie w dolnej części wy- 1) Kętrzyńaki błędnie podaje, iż pisana ona była w drugiej polowie XV wieka. XXVI Opisy RĘKOPISÓW blakły, a nawet w pierwszych kartach dziury powypadały. Pismo we dwie kolumny, linijkami bocznemi oblinjowane. Na pierwszej karcie prawej stronicy od góry zaczyna się summa statutów Kazimierza W. od wyrazów: Sequitur de obligacione heredttatis capitulum in pecunia primum, a kończy na karcie 4, stronicy pierwszej, kolumnie pierwszej. Od kolumny drugiej od samej góry zaczyna się tekst statutów Kazimierza W. wyrazami: Sequitur de constitucionibus, a kończy na karcie 17, stronicy prawej, kolumnie drugiej, wierszem piątym z góry. Zaraz od następnego wiersza zaczyna się statut wielkopol­ski od słów: Item secuntur statuta in terra maioris Polonie. Cam CXIIII, a na karcie 20, stronicy drugiej, od początku kolumny drugiej od góry, za­czynają się artykuły statutu warckiego wyrazami: Sequitur capitulum CLXVI, Peruersa consuetudo. Wszystkie te trzy statuty stanowią jeden zwód, którego artykuły pojedyncze oznaczone biegnącemi kolejno numerami. Każdy artykuł aż do 138 włącznie ma tytulik wypisany większemi literami między linijkami, od art. 158 brak tytulików, tylko napisy «capitulum CLVIII« itd. Inicjał każ­dego artykułu cynobrem wypisany. Między kartką 1 a 2 brakuje conajmniej I kartka z summą art. od 24 do 52; między kartką 5 a 6 brak I karty z 5 artykułami, między kartką 7 a 8 brak jednej karty z 4-ema prawie artyku­łami, między kartką 11 a 12 brak 3 kart z 18 prawie artykułami, między kartą 19 a 20 brak kart 3 lub 4 z dwudziestoma blisko artykułami i na końcu brak kilku kart. Przez cały rękopis ciągnie się jednostajny znak wodny, wyobrażający głowę wołu z różą siedmiolistną na podwójnej, wysokiej, pomiędzy rogami osadzonej łodydze, jaki się znachodzi bardzo podobny w krakowskiem Liber colloquiorum z r. 1429, a takiżsam w Liber colloquiorum z r. 1434 i w dwóch rękopisach Bibljoteki Jagiellońskiej nr. 304 i 670 z r. 1434. Summa, zamiesz­ czona na początku, tyczy się tylko statutów Kazimierzowskich, i to do małopolskiego jest do wszystkich artykułów, do wielkopolskiego zaś tylko do 17, a do warckich do żadnego. (P). Os. III. (Ossolińskich IIIci — Ossolinianus III). (Po r. 1472. Ob. t. II str. 189-271, IV str. 551—568). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece im. Ossolińskich w dziale ręko­ pisów pod sygnaturą 802. Opisy jego podają Helcel t. I str. XLIX—LI i Kętrzyński, Katalog rękopisów j. w. t. III str. 263—264. (K). P. I. (Puławski Iszy - Pulaviensis I). (Z r. 1452. Ob. t. IV str. 443 — 550). Rękopis ten znajdował się niegdyś w Gniez nie, potem stał się własnością Jana Zamojskiego wojewody sandomierskiego, który go darował Akademji zamojskiej. Znalazł się następnie w Bibljotece poryckiej Tadeusza Czackiego i z nią dostał się do Bibljoteki puławskiej. Dziś też przechowuje się w Bibljo- OPISY RĘKOPISÓW XXVII tece książąt Czartoryskich w Krakowie w dziale rękopisów pod numerem 1310. Znany jest ten rękopis pod nazwą kodeksu Sędziwoja z Czechła. Opisywali ten rękopis: J. W. Bandtkie, Martini Galii Chronicon (War­ szawa 1829) str. VII—VIII, XV—XVI, J. Lelewel w Feliksa Bentkowskiego Historji literatury polskiej t. II str. 698 (przedruk w Polsce wieków średnich t. IV str. 467—475) i w książce Lindego: Vincent Kadłubek str. 622, J. W. Bandtkie, Ius polonicum str. XVI—XVII, Helcel t. I str. XXIIXXIII (krótko) i St. Kutrzeba, Cathalogus manu scriptorum Musei principum Czartoryski t. II str. 163—166. (K). P. II. (Puławski IIgi — Pulaviensis II). (Z r. 1458. Ob. t. II str. 97—153, IV str. 569—582, 585 — 598). Opisywali ten rękopis: Joachim Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje t. I str. 237—238, 258—265, a przedtem już w osobno wydanem w r. 1823 Wyjątku z pierwszego tomu ksiąg bibliograficznych (Wilno) str. 5—6, 26 — 33, J. W. Bandtkie, Ius polonicum str. XVII—XVIII i Helcel t. I str. XXIV—XXVIII. Kodeks ten, niegdyś należący do Bibljoteki puławskiej Czartoryskich, przechowywany był, już kiedy go Helcel opisywał (przed rokiem 1856), w Bi- bljotece kórnickiej i tam się do dziś znajduje. (K). Ptrb. I. (Petersburski Iszy — Petropolitanus I). (Jana r Opatowca. Z r. 1432. Ob. t. II str. 273—319). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece publicznej w Petersburgu w dziale rękopisów pod sygnaturą: Lat F. II. 33. Pierwszą wiadomość podał o nim w r. 1853 Romuald Hube w Przyczynku do objaśnienia historji statutu wiślic­ kiego (Bibljoteka warszawska t. 49 str. 4, ob. też Pisma Romualda Hu- bego t. II str. 257); nazwał go rękopisem Jana kleryka krakowskiego. Opisał go Helcel t. I str. VIII, następnie Józef Korzeniowski w Zapiskach z ręko­ pisów cesarskiej Bibljoteki publicznej w Petersburgu (Archiwum do dziejów literatury i oświaty w Polsce t. XI) str. 52. (K). Rękopis, folio, złożony jest z 5 poszytów, z których pierwsze trzy teksterny, ostatnie dwa kwinterny. W pierwszym zeszycie brak pierwszej karty, w ostatnim zeszycie brak dwóch kart ostatnich. Karty numerowane snać z koń­cem zeszłego lub początkiem bieżącego stulecia, jest ich razem 53. Oprawa z tegoi czasu, co i paginowanie. Rękopis cały od początku do końca pisany jedną ręką, w skutek braku kart brak też początku i końca tekstu. Papier wszystek spółcześnie wzięty, wyobraża 3 znaki wodne zmieniające się wzajemnie, z których drugi znajduje się w naszych księgach z r. 1433, dwa inne również na tenże mniej więcej czas przypadają. XXVIII OPISY RĘKOPISÓW Na karcie 43 stronie prawej w wierszu czwartym od góry: finitus est presens libeilus feria sexta ipso die sancti Anthony XIII die mensis Iuny Anno domini millessimo CCCC0 XXXII per me Iohannem clericum Cracoviensis diocessis de Opatowecz nacione; sposób zamieszczenia tej notki w ciągu innych tekstów bez odznaczenia robi wrażenie, jakoby niniejszy kodeks był tyiko kopją kodeksu Opatowczyka. Na karcie 45 od samej góry, na stronie prawej: Incipiunt leges et sta­ tuta regis Kazimiri terre Cracoviensis. Non debet reprehensibile i idą do końca rękopisu. Ostatni artykuł »de rapinis virginum przerwany na wyra­ zach: et virgo vel mulier violatorem uel oppressorem. (P). Ptrb. II. (Petersburski IIgi— Petropolitanus II). (Mateusz» Petersolca ae Słupczy. Z r. 1449. Ob. t. II str. 321—383, IV str. 531 — 544. 585 - 598). Znajduje się ten rękopis w Bibljotece publicznej w Petersburgu w dziale rękopisów pod sygnaturą: Lat. F. II. 10; do tej bibljoteki dostał się w r. 1796 z Bibljoteką Załuskich. Pierwszą wiadomość podał o nim w r. 1853 Romuald Hube w Przyczynku j. w.; nazwał go rękopisem Mateusza Petersolza ze Słup- czy. Opisał go dokładnie Helcel t. I str. XIX—XXI, następnie Józef Korze­ niowski w Zapiskach j. w. str. 50—51. (K). Rękopis papierowy, folio, oprawny jest w deski powleczone skórą na ciemno pomalowaną. Każda kompatura miała pierwotnie po pięć ćwieków spiżowych, z których w każdej kompaturze tylko środkowy się utrzymał. Klamry również oderwane. Rękopis liczył zeszytów 15, z tych Iszy, 2-gi i 3-ci po kart 12, 4 ty kart 10, ale ostatnia wycięta; Sty kart 14, ale dwie karty ostatnie wycięte, 6-ty zeszyt kart 12, wszystkie wycięte; 7-y kart 12, z tych pierwszych 5 wyciętych, tak, że w tem miejscu razem wyciętych kart 19; 8-y, 9 y, 10-y i 11-y po kart 12; zeszyt 12-y kart 12, ale jedna między 115 a 116 kartą wycięta; zeszyt 13-y kart 12, ale 3 ostatnie karty tego zeszytu wycięte; zeszyt 14-y ma kart 12; zeszyt 15 i ostatni kart 12, ale z tych 7 kart końcowych wydartych. Razem jest kart nowoliczbowanych 149. Znaków wodnych odróżnić można 7, wszystkie atoli do siebie bardzo zbliżone, jakby z jednej papierni pochodziły, przedstawiają głowę wołu z różą na pręcie między rogami. Rękopis poczyna się summą statutów kazimierzowskich, ale w ten sposób, iż od góry idą trzy capitula XX, XXI i XXII 1), które się następnie w swo­jem miejscu powtarzają, a po nich: Summary casus Iuris terrestris polonicalis editi per Regem Kazimirum, prelatos et barones i już dalej idą capitula w porządku w liczbie 126, poczem na karcie 11 następuje tekst statutów: Finitum Regestrum ITeria tercia in vigilia Anunciacionis Marie Anno Domini 1) O pozwach. OPISY RĘKOPISÓW XXIX M°CCCC XL° IX etc. Non debet irreprehensibile i t. d. Pismo w jedną kolumnę czarnym inkaustem, rubryki i inicjały cynobrem Ostatni artykuł jest CXXVII de dote danda, kończy się na k. 45 stronie prawej, gdzie u dołu cynobrem wypisano: Per me Mathiam Petersolcz de Slupcza pronunc morantem in Pyssno Anno Domini M° CCCC0 XL0 IX etc. Na odwrotnej stronie tytuł statutu warckiego, dalej na karcie 46—54 tekst tegoż statutu, zakończony na karcie 54 stronie odwrotnej. Zaraz poni­żej końca cynobrem: Grates nunc omnes reddamus domino Deo, qui etc. Anno Domini M0CCCC XL09°. Potem następują Kazimierza Jagiellończyka artykuły piotrkowskie z r. 1447, które się kończą na karcie 57 stronicy odwrotnej. Strona ta nie jest cała zapisana, lecz pozostawiona znaczna część pusta od dołu, potem jest 19 kart wydartych, poczem na karcie 58 następuje inny jakiś traktat bez początku i kończy się na karcie 62 stronie odwrotnej. Dotąd wszystko ręka pierwszego pisarza. Na karcie 62 stronie odwrotnej poczynają się petyta opockie ręką drugiego pisarza. Na karcie 65 zaczyna się traktat o zwierzętach ręką tegoż pisarza i kończy na karcie 83 stronicy odwrotnej. Na karcie 84 poczyna się traktat: de ereccione Ade et Ewe ręką trze­ciego pisarza i kończy się na karcie 88 stronicy odwrotnej u dołu cynobrem: Anno Domini millesimo CCCC0 LVI0 inscripcio huius. Na kartach 89 i 90 stronie prawej ręką czwartego pisarza list Bernarda de Sacravelle do: famoso lohanni Castri sancti Ambrosii, zakończony: Explicit epistola Bernardi, anno domini M°CCCC0L0VII0 feria sexta ante... Na karcie 90 stronie odwrotnej piąty pisarz poczyna: Incipiunt capitula tractancia de materiis legum communium i ciągnie nieprzerwanie do karty 149 stronicy odwrotnej, gdzie znowu jest 7 kart wydartych. (P). Ten rękopis, który jest defektowny, uzupełnia, jak to udało się stwier­dzić prof. Ulanowskiemu, rękopis przechowywany obecnie w Bibljotece ord. Krasińskich pod sygnaturą 130. Opis tego rękopisu podał Franciszek Pułaski: Opis 815 rękopisów Bibljoteki ord. Krasińskich str. 36—37 (nr. 26). (AT). W kod. Ptrb. II. po statucie Kazimierza Jagiellończyka z r. 1447 brak kilkunastu kart, poczem idzie ustęp przez Helcla I str. XXI przyto­czony: autem propter sanguinis subtilitatem etc. W kod. zaś Krasińskich ostatnie słowa brzmią: .... et horrorem quia ymagines recepte in horrido efficiuntur horribiles. Sangwineum. Najwidocz­niej więc mamy tu do czynienia z częścią rękopisu Ptrb II. Stwierdza to zresztą także tożsamość pisma, formatu oraz notatka w ręk. Krasińskich na na karcie 15 po tekście rocznika świętokrzyskiego: Et finis huius operis, Mathias hec scripsit. Kodeks ten zawiera obecnie: 1) Rocznik świętokrzyski (karty 1 —15). 2) Przywilej żydowski z r. 1364 (karty 15—18). 3) Początek traktatu, którego koniec znajduję się w kod. Ptrb. II (karta XXX OPISY RĘKOPISÓW 18): Sed quia in precedentibus de moribus animalium et regimine vite fe- cimus mencionem... (U). Ptrb. III (Petersburski IIci — Petropolitanus III). (Pawia Kostki x Wojnicza. Z r.1463. Ob. t. IV str. 325—365, 691 — 697, 433 - 452. 473 - 489). Znajdował się ten rękopis w XVIII stuleciu w Bibljotece Załuskich; po­da! o nim wiadomość w r. 1771 Janocki, Musarum sarmaticarum specimina nova t. I nr. XI str. 85, w r. 1796 przeszedł z Bibljoteką Załuskich do Bibljoteki cesarskiej w Petersburgu. Wspominany był nieraz później. Dokładny opis jego podał Helcel t. I str. XLV—XVII, następnie Józef Korzeniowski w Zapiskach j. w. str. 54—57. Znajduje się w tejże Publicznej Bibljotece w Petersburgu w dziale rękopisów pod sygnaturą Lat. F. II. 124. Rękopis ten jest defektowny; brak w nim z powodu wydarcia dzie­więciu kart z statutów Kazimierza W. końca art. I, całych artykułów 2 — 54: i początku art. 55 (według oznaczenia artykułów przez prof. Ulanowskiego). Otóż trzy karty znalazły się w Bibljotece Jagiellońkiej, na których znajduje się koniec art. 34, artykuły 35—54 i początek art. 55. Te trzy karty w Bibljo­tece Jagiellońskiej znajdują się w dziale rękopisów pod numerem 5.013. {K). Ptrb. IV (Petersburski IVty— Petropolitanus IV). (Z r. 1433/8. 0b. t. IV str. 519-530). Kodeksem Petersburskim IVtym nazwał prof. Ulanowski rękopis, prze­ chowywany w Publicznej Bibljotece w Petersburgu pod sygnaturą Lat. Q. I. 34. Podał częściowo jego treść Alfred Blumenstok w Wiadomości o ręko­ pisach prawnohistorycznych Bibljoteki cesarskiej w Petersburgu (Archiwum Komisji historycznej t. VI) str. 404 (ust. 172) i 433 (ust. 308). Prof. Pieko­ siński i prof. Ulanowski tak podają obszerniej jego treść; (AT). Kodeks in 40, oprawiony zapewne jeszcze w XV wieku w deski, oble­czone ciemną skórą, z wytłaczaniami pojedynczemi linearnemi. Na grzbiecie przylepiona karteczka snać z końca wieku zeszłego, na której napis : AND­RE DIDACI HISPANI LUMEN CONFESSORUM TRANSCRIPTORE ANONYMO SEC. XV. NRO LI. Kodeks ten obejmuje trzy odrębne rękopisy, każdy odmienną pisany ręką. Pierwszy, poczynający się na karcie pierwszej od góry: Lumen penitenciariorum seu confessorum ad reuelacionem gencium fidelium etc, kończy się na karcie 108 stronicy odwrotnej u dołu : Pyssali szedz0cz odzczbane pywa grzanky gedzocz, a obejmuje dziewięć całych seksternów (z których pierwszy kwintern) i dwie karty z seksternu dziesiątego, czyli razem kart 108, liczbowanych zapewne z końcem zeszłego stulecia. Na karcie następnej 109 po­czyna się drugi rękopis na stronie prawej od góry: Pro salutacione in Chro Ihu OPISY RĘKOPISÓW XXXI domino nostro etc, a kończy się na karcie 143 stronicy odwrotnej, obej­ mując 10 kart seksternu dziesiątego wraz seksterny 11, 12 i 13 cafe, z któ­ rych ostatni był septern, ale w nim jedną kartę, która była pomiędzy 129 a 130, wykrojono. Na karcie 143 od góry rozpoczyna się trzeci rękopis: Secuntur statuta W. regis Polonie i kończy się na karcie 151 stronie pra- wej piętnastoma wierszami, nie kończąc artykułu, obejmuje zaś ostatni sekstern dla siebie. Znak wodny papieru seksternu pierwszego przedstawia głowę jelenia bez oczu z różą o 5 listkach na pojedynczym pręcie pomiędzy rogami. Papier z podobnym znakiem przychodzi w naszych księgach sądowych z r. 1433. W dalszych seksternach pierwszego rękopisu aż do karty 94 idą dwa zbli­ żone do siebie znaki wodne, wyobrażające głowę wołu z jednem okiem lub z oboma, z różą o 6 listkach na pojedynczym pręcie pomiędzy rogami. Znaki takie przychodzą w naszych księgach sądowych z r. 1433 Od karty 95 poczyna się czwarty znak, również głowa wołu z różą na pojedynczym pręcie pomiędzy rogami, jaki się pojawia w księgach naszych sądowych około r. 1436 i 1438, a znak ten idzie aż do karty 117. Od karty 118 idzie znak nowy, również głowa wołu, lecz drobna i smukła, której niepodobna było wyraźnego egzem­ plarza natrafić, i ten znak idzie aż do końca rękopisu drugiego. Ostatni wreszcie sekstern, obejmujący rękopis trzeci, wykazuje 6-ty znak wodny, głowę wołu z różą sześciolistną na podwójnym pręcie pomiędzy rogami a nad różą gwiazda sześciopromienna. Ten znak pojawia się w naszych księgach sądo­ wych pod r. 1435. Ostatni rękopis tak się poczyna: Secuntur statuta W. regis Polonie. Item nota statuta et iura edicta (s) per prelatos serenissimumque principem dominum Wladislaum regem Polonie et barones tocius regni Po­ lonie in Cracouia et Wartha sub anno Domini M° CCCC0 XXIII0, in vigilia Symonis et Iude apostolorum et diebus sequentibus, confirmata per serenissi- mum principem et dominum W. regem Polonie supremumque ducem lyth- wanie etc. et approbata. Pismo jedną ręką, pisane w obwódkach margineso­ wych czarnym inkaustem, rubryki nad artykułami cynobrem. Artykuł 31 statutu warckiego na karcie 151 stronie prawej, na wyrazach: quod tales habent rectores et seruant, quod, przerwany i reszta seksternu pozostawiona nieza- pisana; tylko koniec owego artykułu dopisała ręka zapewne już z bieżącego stulecia. (P). Treść rękopisu jest następująca: 1) f (1 — 108v) Lumen confessorum (f. 2v: Ego... mgr. Andreas Didaci Hispanus infelix et pauper olim Civitatensis, postmodum vero Aiacensis, nunc vero Megarensis episcopus...). f. 108v Explicit lumen confessorum seu penitenciariorum. Absolvit papa solus clericum ferientem, Tuque decem septem tamen ex hoc excipe casus. Regula mors sexus hostis puer officialis Deliciosus inops senex egerque sodalis Ianitor astrictus dubius causa levis jctus OPISY RĘKOPISÓW Debiles absolvi sine summa sede merentur Atroces vero soli pape retinentur. Pyssali szedz0cz odzczbane pywa grzanky gedz0cz. 2) f. 109—126v Informacja dla kapłanów z powodu komunji sub utraque specie. f. 126v: Ideo frater mi dilecte visis istis et perlectis noli michi irasci, que scribo tibi, quia hoc facio Deo teste et tota curia celesti desiderans anime mee et anime tue et aliarum animarum omnium salutem et salvationem. Sicque frater mi dilecte, si aliquid in hoc cyrographo posui incongrue vel quod tibi displicet, peto ignoscas michi simplici confratri, optans michi hoc, quod et ego desidero tibi. Et subicio me correccioni tue et omnium quorum interest tales corrigere et ad viam veritatis reducere. Et hoc peto a te et ab omnibus tibi faventibus. St aliquando contigerit te hanc epistolam simplicem et forte tibi displicentem (s), supportetis me una cum aliis in Christo Ihesu dno nostro et in desiderio salutis omnium Cristianorum amen. 3) f. 127. Secuntur articuli fidei ex parte divinitatis » Secuntur articuli fidei ex parte humanitatis. » Secuntur decem precepta dni nostri Ihesu Christi. » Tempore interdicti sani possunt confiteri... » Item doctor venerandus Nicolaus Vigandi dicit... f. 127v. Nota, quibus personis prohibetur sacra communio. Primo qui detinet decimas Item qui detinet testamenta. Item qui non habent fidem katholicam. Item incendariis. Item falsariis litterarum dni pape vel eisdem utentibus. Item excommunicatis. Item qui percusserunt clericos consecratos. Item sacrilegis et violatoribus ecclesiarum. Item qui cogunt celebrare coram excommunicatis vel in loco interdicto. Item qui percusserunt patrem aut matrem. Item defloratoribus virginum violenter. Item qui abutitur crismate seu sacra Eucaristia. Item fractoribus voti. Item symoniacis vulgariter swantholupczy. Item homicidis vulgariter mansoboycom. Item aduter (s) martwo rodycz. Item procurantibus aborsum, sterilitatem mulieribus vel alia quecunque rei (s). Item usurariis wlgariter lychownychom. Item qui clandestine contraxerunt. Item blasphematoribus Dei et sanctorum. OPISY RĘKOPISÓW XXXIII Item oppressoribus puerorum studiose vel negligenter. Item periuris krzywoprzyssamczam. Item falsis testibus. Item sodomitis, quocunque modo contra naturam peccaverunt. Item qui fornicantur cum eisdem, quos baptizaverunt. Item sortilegiis (s) et qui credunt benedictionibus vetularum tam in hominibus quam in animalibus. Item qui fodunt herbas et credunt in litteras contra gladium. Item qui serviunt Iudeis. Item qui emunt frumenta super karistiam vel quascumque alias res. Item qui accomodant ad terminos frumenta vel pecunias vel quascunque alias res pro maiori pecunia quam soli comparaverunt. Item maledicentibus aure vel aeri. Item qui miscent malum bono frumento vel quascunque alias res scienter vel cervisiam ultimam cum bona. Item qui habent falsas mensuras vel pondera vel ulnas. Item qui confessionem diviserunt. Item qui celaverunt peccata in confessione propter eorum magnitudinem vel verecundiam. Item qui confessi sunt in parochiis alienis. Item qui non sunt de plebe vel in plebania ista. Item qui penitentiam non peragerunt. Item qui non confitentur. Item qui habent inimicicias Item qui servant illos, qui sunt copulati, vel mulieres, que a maritis recesserunt, vel viros, qui nolunt mulieribus cohibere. Item ioculatoribus vagis, bursicidis, furibus et raptoribus. Item iniustis iudicibus, qui pervertunt iustum iudicium propter munera vel iniuste abiudicant. Item iniustis procuratoribus. Item inventoribus rerum alienarum et qui nolunt restituere. Item qui non celebrant dies festos. Item qui diebus dominicis studiose nolunt interesse divino officio. Item pueris, qui non habent annos discretionis vel qui ignorant symbolum vel domininicam orationem. Item fistulatoribus, figellatoribus. Item lusoribus. Item continuis tabernatoribus et ebriosis. Expliciunt inhibita simplicium hominum. 4) f. 128v—142v Sequitur de inquisitione et confessione. 5) f. 143 —151 Secuntur statuta W. regis Polonie 1). 1) Jest to statut warcki Władysława Jagiełły, ob. dokładniej u Blumenstoka j. w. str. 433. (K). Archiwom Kornisji prawniczej T. II. XXXIV OPISY RĘKOPISÓW Karty 1510 i 152 niezapisane. 6) f. 153 Urywek liturgiczny. (U). Ptrb. V. (Petersburski Vty — Petropolitanus V). (Z końca XIV w). Jako piąty rękopis petersburski określam kodeks, przechowywany w Pu­ blicznej Bibljotece w Petersburgu pod sygnaturą Lat. F. II. 31. Pierwszy ko­ rzystał z tego rękopisu Romuald Hube, który zużytkował go przy wydaniu synodyku arcybiskupa Jarosława z r. 1356 w Antiquissimae constitutiones synodales provinciae Gnezneńsis, Petersburg 1851; on też zwrócił uwagę na znajdujące się w tym rękopisie rubryki statutów Kazimierza W., bardzo ważne dla kwestji chronologji tekstów tychże statutów (ob. tegoż Ustawodawstwo Kazimierza W. str. 46 i n.). (K). Należał ten kodeks niegdyś do Bibljoteki Stanisława Augusta, jak świad­czy odcisk herbowy na oprawie skórzanej, a póz niej do biskupa Załuskiego. Jest to kodeks formatu folio, cały papierowy, w oprawie skórzanej z końca XVIII wieku. Trzy pierwsze i trzy ostatnie karty zostały dodane w chwili, kiedy rękopis ponownie został oprawiony. Właściwy rękopis obejmuje kart papierowych 58. z których 6 — 58 są paginowane (str. 1—106). Na pierwszych 5 kartach znak wodny podobny jest do tego, który Piekosiński zamieścił na tabl. 39 nr. 369 (r. 1389); różnica polega na tem, że górny listek zakończony jest strychem prostopadłym na 2 ctm długim, oraz spodnia część znaku bardziej jest wyrazista. Na reszcie kart spostrzegamy znak wodny publikowany przez Piekosiń-skiego na tabl. 21 Nr. 200 (r. 1392). Na pierwszych 5 kartach mieszczą się rubryki do synodyku, folio 50 po odstępie 2-wierszowym czytamy: Statuta Cracoviensia Rubrica de iudicibus. Rubrica de citacione. Rubrica de dolo et contumacia. R. de eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem. R. de prescripcionibus. De sentencia et re iudicato (s). De hiis, qui ab intestato succedunt. De homicidio. De raptoribus. De excessibus. De iniuriis et dampno dato. OPISY RĘKOPISÓW XXXV Na fol. 5v po zamieszczeniu wymienionych rubryk pozostało jeszcze wol­nego miejsca na 5 wierszy. Na kartach 6—47 mieści się synódyk, którego jednak kopista nie wy­kończył. Na karcie 47 (p. 83) ostatnia rubryka brzmi: De Corpore Cristi a fidelibus processionaliter subsequendo et de indulgencia subsequencium. Tekstu do tej rubryki brakuje. Karty 47—55 (p. 83—99) niezapisane z wyjątkiem górnej części pierwszej szpalty karty 47 (p. 83). Na kartach 55v—58 znajdują się inną ręką z XIV wieku wypisane wyjątki z ewangelji. Rąk rozróżnić można dwie, które obie należą do końca XIV stulecia. Pierwsza wypisała rubryki i synodyk, druga ustępy z ewangelji Na str. 30 (karta 200) czytamy: Expliciunt constituciones domini Nicolay Bohemi su(b) anno domini M° CCCmo XIX KI. Februarii procuratoris domini Stephani canonici uerath. Hee sunt constituciones edite per dominum Iacobum et Fulconem archiepiscopos de captivitate omnium clericorum vel rerum ipsorum. De hiis autem, qui pontifices, prelatos alios vel canonicos ceterosque clericos capiunt, vulnerant vel occidunt, venerabilium patrum Fulconis et Iacobi archiepiscoporum Gneznensium remedium accedit sub huiusmodi verbis: Quod si Episcopum capi contigerit, vulnerari vel occidi, generale interdictum in tota provincia observetur. In alio prelato vel canonico kathedralis ecclesie si predicta fuerint perpetrata, in tota dyocesi generaliter cessabitur a divinis. Si autem circa plebanum vel aliam personam ecclesiasticam religiosam vel secularem similia fuerunt attemptata, in toto archipresbiteratu, si vero Episco­pum, archipresbiterum predictas iniurias capi contigerit et ad locum aliquem deduci, locus, in quo rapiuntur et in quo detinentur, subiacere debet ipso facto ecclesiastico interdicto. His eciam domini Guidonis cardinalis legati similis constitucio suffragatur, que in principio huius libri est ascripta. Potem idą statuta legata Gwidona. (U). Sier. I—IV. (Sierakowskiego Iszy, IIgi, IIIci, IVty— Sieracoviensis I, II, III, IV). (Z końca XV w.) Te rękopisy, dziś stanowiące odrębne całości, tworzyły w początkach XIX wieku jedną całość. Podał o tym rękopisie pierwszy wiadomości Hipolit Konnacki: O dawnych statutach polskich dotąd nie wydanych, w rękopiśmie starym do Józefa hr. Sierakowskiego należącym znajdujących się, Pamiętnik warszawski t. 18 str. 193—213, Warszawa 1820 Rękopis małe 40, posiadał okładkę drewnianą, skórą pokrytą. Według oznaczenia części tego rękopisu, jak je wprowadził w naukę Helcel, w pierwotnym układzie były ułożone w takim porządku: 1) Sier. 1, 2) Sier. II, 3) Sier. IV k. 1-51v, 4) Sier. III, 5) Sier. IV k. 52—53v, 6) Regimen regis i traktat o zarazie morowej, którego autorem był Martinus Rex ex studio inclite Universitatis, III* XXXVI OPISY RĘKOPISÓW Obecnie poszczególne części tego rękopisu mają własne sygnatury, na­wet nie w jednej bibljotece są przechowywane. Sier. I —II, razem złączone i oprawne, znajdują się w Bibljotece im. Baworowskich jako rękopis nr. 981; mają oprawę w skórę z XIX wieku z wyciśniętym napisem: Fragmenta statutorum Wisliciensium regis Casimiri 1347; Sier. III w tejże Bibljotece jako nr. 980, w takiejsamej oprawie z napisem: Statuta regis Casimiri Petricoviensia 1347; Sier. IV w takiejsamej oprawie, z błędnym napisem: Statuta regis Casimiri IV etc.1), w rękopisach bibljoteki Polskiej Akademji Umiejętności jako nr. 1560. Po Sierakowskim podał opis tego rękopisu Helcel str. XXXIX —XLII; odróżnia on w rękopisie siedm częs ci; część I i II = Sier. I —II, część III—IV = Sier. IV do k. 51, część V = Sier. III, część VI = Sier. IV k. 52— 54, część VII dziś zaginiona. Sier. I—II. Liczy kart 46, pismo drobne z drugiej połowy XV wieku. Zawiera on : 1) K. i — 24v Statut Kazimierza Wielkiego, artykuły numerowane od I do LXXXXI1I, tytuły i pierwsze litery pisane minją; urywa się tekst w środku art. LXXXXIII z powodu braku dalszych kart na słowach: cum pena XVtha. Nad wszystkiemi kartami znajdują się ręką z przełomu XV i XVI wieku na­pisy : Vyslyciensia, na pierwszej karcie : Statuta Vislyciensia. 2) K. 25—46v Fragment statutów Kazimierza W., ułożony porządkiem abecadłowym napisów; artykuły numerowane od I do LXXXIV, inicjały pi­sane niebieską i czerwoną farbą, ale tylko przy niektórych artykułach. Ręka inna, niż ta, która pisała pierwszą część, ale co do czasu zbliżona. Urywa się w środku art. LXXXIV z powodu braku dalszych kart. W części pierwszej (Sier. I) znak wodny przedstawia głowę wołu, z któ­rej wychodzi krótki pręt, na nim korona, z korony znowu pręt wychodzi, zakończony różą pięciolistną. Podobne znaki podaje Briquet j. w. t. IV str. 737 jako nr. 14.591, z lat 1487 — 1493, i 14.952 (dalszy), z Gniezna 1498 r. Z zna­ków u Piekosińskiego, Wybór j. w., tego typu (ale dość daleki) jest nr. 1060 z r. 1514. W drugiej części (Sier. II) znak wodny przedstawia głowę wołu z ro gami, dużą, wąską, z której wychodzi pręt, zakończony krzyżem, koło pręta obwija się wąż. Ob. niżej o znakach wodnych w Sier. III i IV. Sier. III. Liczy tylko 9 kart, zapisanych jedną, znowu inną ręką, coraz mniej starannie piszącą, z końca XV wieku. Zawiera: 1) K. 1 — 9 Jesus Maria. Statuta Maioris Polonie in Pyotrkow. Jest to fragment statutów wielkopolskich, urwany w połowie ostatniej strony tak, że artykułu pisanego nie ukończono. Drukowany ten tekst w Pamiętniku warszawskim t. 17, Warszawa 1820, str. 137—157. 1) Tak też błędnie określony w Jana Czubka Katalogu rękopisów Akademji Umiejętno­ści str. 263. OPISY SĘKOPISÓW XXXVII. Znak wodny w tej części podobny, jak w Sier. II, głowa wołu dość duża, rogi wąskie. Sier. IV. Liczy kart 53. Pisany jest dwiema rękami, pierwsza ręka do k. 42v z drugiej połowy XV wieku, inna, niż w Sier. I lub II, druga, później­sza, odznaczająca się pismem starannem, drobnem, pisze od karty 46. Treść rękopisu taka : 1) K. 1—5v Statut piotrkowski z r. 1447, kilka inicjałów pisanych czerwoną lub niebieską farbą. Nad pierwszą kartą inną ręką z XV wieku: Statuta pyotrkoviensia, nad dalszemi stale: Pyotrkoviensia. 2) K. 5v—12 Przywilej nieszawski z r. 1454, feria II ipso die s. Martini (z błędną datą MCCCCLVII), dla Małopolski; nad kartami napisy: Nyeszoviensia. 3) K. 12 — 13 Rubryki artykułów do tego przywileju, liczbowane do XXXII. 4) K. 13—23 Ugoda małopolska szlachty z duchowieństwem. Od góry kart napisy: Laudum Cracoviense lub gdzieniegdzie: Laudum, z datą roczną 1447. 5) K. 23v—24 Rubryki do tegoż. 6) K. 24—33 Constituciones terre Lanciciensis. Inicjały niektóre czer­woną lub niebieską farbą; artykułów jest LXVI, część ostatnia ma nadto osobną numerację od I do XVII. Od góry kart napisy: Lanciciensia, 7) K. 33—34v Regestrum super Lanciciensia, tj. spis tytułów do zaby­tku ad 6. 8) K. 34—42v De terra Masowye. Statut panów rad Ziemowita IV z 10 lipca 1421 (ob. Helcel t I str. 229—290. Pamiętnik warszawski t. XXI, Warszawa 1821, str. 181 —197) Gdzieniegdzie inicjały niebieską lub czerwoną farbą pisane, od góry kart napisy: Maszovyensia. 9) K. 43—45v Karty niezapisane. 10) K. 46 —47 Sequitur registrum super Vartense statutum, w dwóch kolumnach, poczem idzie 11) K. 47—48v Alfabetyczny układ statutu warckiego, ale tylko częś­ciowo, w liczbie 5 artykułów, poczem jako art. VI. 12) K. 48v—49 Przysięga żydowska: De iuramento iudeorum VI. Iuramentorum (s) iudeorum hoc est, quod scriptum est in lege imperatoris Otthe. Quod idem iudeus converti debet contra soleni seorsum et stare nudipes super sedem indutus palio et pileum iudaicum debet in capite habere et si lapsus fuerit ter, totidem amittit fertones, si quarto, manet reus in causa. Tunc dicet ille, qui iuramentum predicit sibi: Elia iudee, quod liber iste aut rodale verum ac iustum sit, super quod iurare debes huic vero Cristiano pro tali culpa sive causa, pro qua te duxit ad iudicium, quod tu in causa non sis reus, pro qua hic Cristianus te inculpat, ita te deus adiuvet ille, qui fecit celam et terram, aerem, rorem, montes cum vallibus, frondes, flores et gramina, et si tu ebreus (s) sis, quod te terra absorbeat, que Datan et Abiron absorbuit, et si tu ebreus (s) sis, quod te lepra invadet et venenum, que precibus Elizey Naaman Sirum dimisit et Gesi invasit, et si tu es (s) XXXVIII OPISX RĘKOPISÓW sis, quod te ignis comburrat celestis et morbus invadat caducus, et fluxus sanguinis, et [si] tu reus fueris, quod tu pereas in anima tua et in tuo corpore et in tuis rebus, et ut tibi accidiat (s), sicut uxori Loth accidit, que mutata fuit in statuam salis, quando Sodoma et Gomara periit, sit et tibi, et si reus tu sis, ut nunquam ad sinum venires Abrahe et nunquam ad resurectionem venires, ubi Cristiani, iudei, gentiles ante creatorem omnium resurgent. Et si tu es reus fueris (s), quod [te] lex Moysi deleat, quam Do­minus dedit Moysi in monti Sinay, quam solus deus digitto suo scripsit super tabulam lapideam, et si tu es reus, quod te confundat omnis scriptura, que scripta est in quinque libris Moysi, et si tuum iuramentum non est iustum nec mundus, quod te Adonay deleat et sue divinitatis potencia et te suscipiant diaboli et deducant te [in] nocturnam dampnacionem. In secula seculorum amen 1). 13) K. 49v —51v Karty niezapisane, 14) K. 52—52v Fragment konstytucyj piotrkowskich z r. 1493, tylko pięć artykułów, ostatni urwany na słowach: et propterea ut lapsus, bo dal­szych kart brak. 15) K. 52v—53v Karty niezapisane. Znaki wodne dwa, oba podobne do znaków wodnych z Sier. II. i Sier. III, ale odmienne. Na pierwszym głowa wołu mała, sploty węża niewielkie, na drugim głowa wołu podłużna, oczy mniejsze i mniej wydatne, rogi wyższe, pręt dużo grubszy, sploty węża szersze; ten drugi znak bliższy znaku z Sier. II i Sier. III. Typ znaków wogóle taki, jak u Piekosińskiego, Wybór j. w. nr. 1094 z r. 1489. Wszystkie więc te części pochodzą z jednego czasu, z końca już wieku XV. (A). Stron I. (Stronczyńskiego Iszy — Stronscinianus I). (Z r. 1472 Ob t. IV str. 69 — 155, 491 — 506). Pierwszą wiadomość o tym kodeksie podał Romuald Hube w Przyczynku j. w. str. 34 (Pisma j. w. str. 257) i nazwał go rękopisem Stronczyńskiego, do któ­rego należał. Powtórzył tylko wiadomość Hubego Helcel t. I str. XXIII. Obecnie rękopis ten przechowywany jest w Bibljotece im. Baworowskich we Lwowie jako nr. 993. Jest to rękopis papierowy, małe foljo, liczy kart 87. Oprawa nowoczesna. Pisany jest cały jedną ręką z wyjątkiem f. 84 — 86; rubryki i inicjały minją. Zawiera on następujące zabytki: 1) K. 1—32 Statuta Kazimiri, artykułów numerowanych 132; 2) K. 32—46 Casus summarii iuris terrestris. Jest to summa do statutów Kazimierza W., licząca 132 artykułów. 1) Por. teksty tejże przypiski z B. II, Stron. I i B. III, ob. tutaj str. XV i XL i Arch. Kom, Prawn. t, V str. 111 —112. OPISY RĘKOPISÓW XXXIX 3) K. 46v—47v Sequitur regestrum super statuta Wladislai Regis Po­lonie. Są to tytuły do 31 artykułów statutu warckiego. 4) K. 47v — 57 Statut warcki, liczący 31 artykułów. 5) K. 57 Iuramentum notariorum super fidelitatis. (s) Ego Stanislaus extunc fidelis, ut anteea, ero Serenissimo domino meo Wladislao etc, negocia iudicioruni michi commissa et credita et citationes fideliter faciam, super quibuscunque negociis in testimonio requisitus fuero, fideliter recognoscam nec amore, odio, precio vel favore, sed pro deo et iusticia, nec ero consenciens malicie cuicunque, que posset quoquomodo oppri-. mere veritatem, obediens eciam ero iudicio regali, omnia mihi commissa per dominos palatinum et alios officiales iudicii terrestris fideliter recognoscam absque dolo, non recognoscam nec promovebo falsam causam et omnia commissa fideliter absque dolo et fraude promovebo. Sic me deus adiuvet et omnes Sancti. Przysięga ta widocznie pochodzi więc jeszcze z czasów Władysława Jagiełły lub Warneńczyka; wzmianka o funkcjach wojewody w sądzie ziem­skim wskazuje, że tyczy się ona Małopolski. 6) K. 57v—62 Przywilej nieszawski z r. 1454 (feria 3a post festum s. Mar­tini) dla Małopolski. 7) K. 63 — 64 Statut Kazimierza Jagiellończyka z r. 1457 sabbatho post festum s. Andreae o przechodach wojsk. 8) K. 64—70 Przywilej krakowski z r. 1433 feria VI intra octavas Epiphanie, na końcu uwaga minją wypisana: auscultata cum originali XII februarii millesimo quadringentesimo quinquagesimo secundo etc. 9) K. 70v—72 Super recepcione et iure decimarum novalium in terris villis novis et antiquis. Następuje ordynacja arcybiskupa Jarosława z r. 1343 (XVIII Kal. decembris). 10) K. 72—74 Privilegium super vectura decimarum Kazimierza W. z r. 1352 (XIII kal. iulii). 11) K. 74—76 Ordinacio inter regem et episcopum totumque clerum arcy­biskupa Jarosława z r. 1361 (VIII Id. novembriis). (T. zw. arbitrium Jarosława). 12) K. 76v—77v Karty niezapisane. 13) K. 78—83v Tituli super statuta Kasimiri, artykułów 132; przy końcu data: 1472. 14) K. 84—86 Secuntur iura iudeorum serenissimi Kasimiri domini nostri: Secuntur iura iudeorum serenissimi Kazimiri domini nostri. Item porro et cum ideo 1) iudei super litteras pecunias prestare non deberent, sed pignus poterint acomo.dare. Convenit igitur statuere, ut nullus iudeus amplius alicui Christiano in regno nostro amodo constituendo suas pecunias super litteras obligacionis mutuat, sed tantum ad pignus suficiens 1) Tych kilka wyrazów widocznie pobalamuconych przez pisarza. OPISY RĘKOPISÓW prestare valeat secundum conswetudinem antiquitus reservatam 1). Iesus Cristus Maria. Sequitur iuramentum iudeorum 2). Capitulum primum 3). Hoc est iudaicum iuramentum, cum quo aut per quod 4) iudeus debet iurare sive evadere deberet Cristianum, quod scriptum est in libro imperatoris. Ipse debet verti contra solem seorsum et stare undipes super unam sedem indutus palio aut clamide et debet habere pileum iudaicum in capite, et si lapsus fuerit ter, totidem amittit fertones, et si quarto, manet reus in causa, pro qua inculpatur. Et sic sibi predicetur iuramentum, ut in forma: Ego te moneo Helia iudee per tres litteras et per hanc legem, quam dominus dedit Moysi in tabula lapidea in monte Sinai, quod liber est iste aut hoc rodale verum ac iustum sit super te, super quod tu iudee iurare debes huic viro Cristiano pro tali culpa sive causa, pro qua te huc ad iudicium adduxerit. Extunc sic iurare debet et sie sibi predicetur iuramentum. Et sic sibi predicetur iuramentum. Quod tu in hac causa reus non sis, pro qua te hic idem vir Cristianus inculpat, sic te deus adiuvat, idem deus, qui fecit celum et terram, aerem et rorem, montes cum vallibus, frondes, flores et gramina et omnia encia, et si tu reus sis, quod te venenum et lepra invadat, que precibus Helizen Naaman Siri dimisit 5) et Iesi invasit. Et si tu reus sis, quod te terra absorbeat, que Dathan et Habiron absorbuit. It si tu reus fueris in hoc causa, quod te ignis celestis comburrat et caducus morbus invadat et fluxus sanguinis invadat. Et ut tibi accidat, sicut uxori Loth accidit 6), que fuit transmutata in statuam solis, dum Sodoma et Gomora periit Et si tu reus sis, quod tu 7) Habraee sinum nunquam perveneris, ubi Cristiani, gentilles, iudei, ad resurreccionem et ante creatorem omnium resurgencium resurgerent. Et si tu reus fueris, quod te lex Moysi8), quam dominus deus dedit Moysi in monte Sinay, quando dominus deus solus scripsit digito suo in tabula lapidea, et confundat te omnis scriptura, que scripta sunt in quinque libris Moysi. Et si tuum iura­mentum non est iustum ac iudicium fuerit, quod te deleat Adonay et sua Divinitatis potencia. Et suscipiant te dyaboly et deducant te in eternam damnacionem Amen. Capitulum 9), Si Cristianus iudeum impedit pro pignoribus obligatis. Item si aliquis Cristianus iudeum impedit asserens 10), quod ei pignora swa; obligaverit, et iudeus hoc diffudaverat (s), tunc si Cristianus iudeo 1) Jest to artykuł z statutów Kazimierza W. Ob. Helcel I str. 150. 2) Por. tekst takiejże przysięgi z Cod. B III w Archiwum Komisji prawniczej t. V str. 111 — 112, Cod. B. II i z Cod. Sier. IV, ob. wyżej. str. XV i XXXVII. 3) Na boku jeszcze raz wypisa­ no: Capitulum 1. 4) W tekście quot; tak i dalej wszędzie pisze pisarz, zamiast: quod. 5) W tekście: divisit. 6) W tekście: accidid. 7) W tekście; te. 8) Tu brakuje orzeczenia: deleat. Ob. Archiwum j. w. 9) Na boku Capitulum U. 10) w tekście: assarens. OPISY RĘKOPISÓW XLI . simplici verbo fidem dare voluerit, iudeus iuramento super qualitatem sibi pignoris obligati suam intenciam probabit et transeat absolutus. Capitulum1). Cristianus pignus in minori pecunia obligaverit. Item si Cristianus obligaverit pignus asserens 2), quod iudeo in minori pecunia obligaverit, qui iudeus confitetur, iurabit iudeus super pignora sibi obligata et iurando protunc Cristianus sibi solvere non recusat. Item iudeus Cristiano [si diceret] testibus non assumptis se pignus mutuasse et ille negaverit, super hoc Cristianus solus iuramento suo se expurget. Iudeus poterit recipere omnia nomine pignorum, que ei fuerint 3) oblata, quocumque nomine vocentur, nulla 4) de hiis tunc requisicione facta exceptis vestibus sangwinulatis et madefactis vestibus sacris, quas iudeus nullatenus acceptabit nec audet recipere. Capitulum 5). Si iudeum Cristianus impediverit de pignore furtivo. Item si Cristianus iudeum irnpediverit de pignore 6), quod iudeus habuerit, sibi 7) per furtum vel per violenciam sit ablatum vel raptum, iudeus iurat super illo pignore, quod cum percepit, furtum ablatum vel raptum nescivit8). et sic iurabit iuramento suo implicito, in quanto sit pignus huiusmodi obligatum et sic expurgacione facta Cristianus sortem 9) et usuram persolvat, si que medio tempore accrevit. Capitulum 10). Per casum incendii vel per furtum ammiserit. Item si per casum incendii aut per furtum aut per vices suas eum obligatis suis pignonbus iudeus amiserit et hoc insteterit Cristianus, quod hoc obligaverit, nichilominus, si iudeum impediverit, iudeus se iuramento suo proprio 11) absolvit. Capitulum de discordiis iudeorum 12). Item si iudei discordiam de facto inter se moverint aut gwarram, iudex civitatis nostre nullam iurisdiccionem sibi vendicet in eosdem, sed nos tantummodo aut nostri capitarei aut pallatinus aut advocatus ipsorum iudicium exercebit. Si autem reatus vergit13) in persona, nobis tantummodo hic casus servabitur iudicandus. Capitulum 14). Si Cristianus iudeo vulnus intulerit. Item si iudeo Cristianus vulnus qualecumque inflixerit, reus nobis penam solvat secundum quod graciam nostram poterit invenire, nostre camere deferendam, vulnerato satisfaciat pro lesura et pro expensis 15) et pro procuracione 1) Na boku: Capitulum II. 2) W tekscie: assarens 3) W tekście: fuerit. 4) W tekście allum (sic). 5) Na boku: Capitulum III. 6) Tak poprawiono, gdy pierwotnie napisano: impediverit quod pignus. 7) Dodano potem ten wyraz. 8) Wyraz poprawiany. 9) W tekście; sortam. 10) Na boku: Capitulum V. 11) Drugi raz: se. 12) Na boku: Capitulum VI. 13) W tekscie: reus morget. 14) Na boku: Capitulum VII, 15) W tekscie; expansis. XLII OPISY RĘKOPISÓW vulneris, vulnera solvat secundum quod iudicium terrestre l) requirit et iura terre nostre exigant et requirunt 2). Capitulum 3). Si Cristianus iudeum occiderit. Item si Cristianus iudeum occidat, digno iudicio puniatur collum et omnia bona mobillia verum et immobilia in nostram transeant 4) potestatem. Capitulum 5). Eodem de iudeo. Item si Cristianus occiderit iudeum, ita tamen, quod non effundat 6), pena7) similimodo requiratur secundum consvetudinem nostram, quemodmodum in terra nostra pro nobili est conswetum. Si vero is pecuniam habere non poterit, idem pro commisso sicut statutum fuerit puniatur vel caput pro capite decernatur. Capitulum8) De inpedimento iudeis. Item ubicunque iudeus dominium nostrum ») transierit, nullus ei aliquod impedimentum prestabit aut molestiam aut gravamen, et 10) aliquis res, merces aut mercimonia duxerit, muta aut teolonea pervenire, per omnia mutarum loca non nisi debitam mutam tollat mutarius, qui solveret unus civitatis illius, in qua talis iudeus commoratur. Capitulum 11). De iudeis morientibus. Item si iudei iuxta suam conswetudinem aliquem ex mortuis suis aut de civitate in civitatem vel de provincia in provinciam vel de terra in aliam deduxerint, nihil ab eis per mutatorios nostros volumus extorquere. Si autem » mutatorius aliquid extraxerit, volumus, ut secundum terre conswetudinem et iura nostra graviter puniatur et omnia sua nostre camere pervenient, quocumque nomine nuncupantur 12) seu vocantur. Capitulum 13). De temerariis super scolasiactatibus iudeis. Item si aliquis Cristianus temerarie iactaverit super scolas iudeorum, nostro capitaneo volumus, ut duo talenta piperis persolvantur 14). Capitulum 15). De iudeis, quando citantur per edictum iudicis. Item si iudeus per edictum iudicis vocatur primo, secundo, et non ve- nerit pro utraque vice, penam, que sequitur et consweta est antiquo, solvet nostre camere. Capitulum 16). Dum non venerit ad tercium edictum. Item si iudeus ad tercium edictum non venerit, penam iudicio suo non recusat secundum conswetudinem ipsorum. 15) f. 86v —87 Karty niezapisane. 1) W tekście: terestre. 2) W tekscie jakby: requisitum(?). 3) Na boku: Capitulum VIII. 4) W tekście: traseat. 5) Na boku: Capitulum IX. 6) Brak wyrazu: sanguinem. 7) W tekście: penam. 8) Na boku: Capitulum X. 9) W tekście: nostram. 10) Brak potem wyrazu: si. 11) Na boku: Capitulum I. 12) W tekscie: nuncupatur. 13) Na boku: Capitulum XIL 14) W tekście: persolvatur. 15) Na boku: Capitulum XIII. 16) Na boku: Capitulum XIIII. OPISY RĘKOPISÓW XLIII 16) f. 87 Linea cognacionis et ordinata colleccio diversarum personarum in sangwine convictorum ab uno stipite descendencium secundum diversos gradus; wyrysowana tablica genealogiczna. Rękopis jest, jak podano, pisany jedną ręką; wobec tego za datę spi­ sania go uważać należy rok 1472, a datę roka 1452, wypisaną na f. 70, za przepisaną tylko z poprzedniego jakiegoś tekstu. (K). Rękopis składają: 1) sekstern (septimus) f. 1 —12, 2) sekstern (octavus) f. 13—24, 3) sekstern (nonus) f. 25 — 36, 4) sekstern (decimus) f. 37—48, 5) sekstern (XI) f. 49—60, 6) sekstern (XII) f. 61—72, 7) kwintern (bez sygnatury) f. 73—82, 8) 5 kartek bez sygnatury f. 83 — 87. Okoliczność, że rękopis rozpoczyna się od 7-go seksternu, pozwala wnosić, że część pierwsza kodeksu, obejmująca seksterny 1 — 6, została od­ dzieloną i osobno oprawioną. Ponieważ kod. Stron. I jest z wyjątkiem inną już ręką dopisanego przywileju żydowskiego reprodukcją tych samych za­ bytków, które mieszczą się w kod. D. IV p. 1 —102, przeto możemy przy­ puszczać, że prawdopodobnie seksterny 1—6, których w kod. Stron. I obecnie niema, zawierały prawo magdeburskie, pomieszczone w kod. D. II p. 103—240. Ale to tylko przypuszczenie. (U). Stron. II. (Stronczyńskiego IIgi — Stronscinianus II). (Piotra z Sieradza. Po r. 1474. Ob. t. IV str. 629—689). Pierwszą wiadomość podał o nim Romuald Hube w r. 1853 w Przy­czynku j. w.; nazwał go rękopisem Piotra z Sieradza. Powtórzył tylko, co podawał Hube, Helcel t. I str. LII i nazwał rękopisem Stronczyńskiego IIgim. Rękopis, który był własnością Stronczyńskiego, przeszedł następnie do Bibljoteki im. Baworowskich we Lwowie, gdzie się obecnie przechowuje pod nr. 985. Jest to kodeks papierowy małego formatu, bardzo zniszczony, zwłaszcza karta i oraz ostatnich kart pięć (54—58). Pismo w znacznej części ogrom­nie wybladłe, tak, że nawet zachodzą trudności w odczytaniu tekstu. Zawar­tość jest następująca: 1) Karta 1—3 Summa do statutów Kazimierza W. 2) Karta 3V—34 Tekst statutów1). (Expliciunt iura 2) per manus Petri 1) Właściwe Statuty Kazimierza W. kończą się na karcie 32v. Na tej samej karcie bezpo­ średnio potem zaczynają się; Ista sunt statuta in Opatowecz. (K). 2) Po; iura napisano: Petri, i przekreślono. XLIV. OPISY RĘKOPISÓW de Syradia et sunt finita feria quinta post dominicam Letare, qua decantatur in ecclesiis Dei in laudem et honorem Christo Ihesu). 3) Karta 35—38 Przywilej Podzanty z r. 1359 w sprawie dziesięcin. (Kod Dypl. Małop. III str. 127 nr. 730) z fałszywą datą 1369. 4) Karta 38 - 40. Streszczenie obszerne powyższego dokumentu: Prima pars priviley suprascripti non eget descripcione, quia anni liber- tatis date hominibus locatis 1) vel locandis in terris Lublinensi, Seczechoviensi et Lucoviensi expiraverunt 2). Secunda pars hoc vult, quod ubicunque in tota dyocesi Cracoviensi decime manipulatim hactenus tollebantur, adhuc eodem modo tolli debent contradiccione cuiuslibet non obstante. Advocati vero et scolteti de IIIIor mansis, quos 3) propriis sumptibus coluerunt, IIIlor scotos de quolibet manso grossorum Pragensium in festo sancti Martini solvere tenentur. Sed si plures mansos coluerint aut ipsos IIIIor vel eorum aliquem alteri ad colendum vendiderint4). Tempus decimandi. Tercia pars hoc vult, quod quilibet, ad quem decima spectat, per se vel per suum nuncium in octava sancti Iacobi ad decimandum sit paratus, alioquin depositis quinque manipulis de qualibet quinquagena et in campo relictis frumenta libere conducantur. Quarta pars hoc vult, quod de novalibus ultra Wislam circa metas Russie et Ungarie usque ad limites terre Oswencimensis, de quibus decima non dabatur, expleta libertate de quolibet manso ferto grossorum Pragen­sium in festo sancti Martini domino Episcopo solvi debet; sculteti vero vel advocati de quatuor mansis novalibus novalium(s), quos propriis laboribus coluerint, solvant tres scotos grossorum illi ecclesie, ubi divina audiunt et ecclesiastica percipiunt sacramenta. Si vero illos IIIlor mansos alteri locaverint ad colendum, de quolibet manso unum fertonem grossorum, sieut alii rustici, domino Episcopo solvere debent in festo predicto; ipsi quoque advocati et scoleti pro gracia eis facta fertones a rusticis sub iuramento fidelitatis colligere debent et infra quindecim5) dies post festum sancti Martini domino Episcopo vel eius procuratori presentare, hoc excepto, quod ubi de novalibus decima manipulatim solvebatur, eo modo perpetuis temporibus solvi debet. Quinta pars hoc vult, quod homines locati vel locandi in districtibus circa Dlugepole et Czornsteyn inter viam, que currit de Mislimicze versus Twardoschino et inter Slonagora versus montem, qui dicitur Obydowa, usque in Dunayecz, tres scotos grossorum Pragensium in festo sancti Martini solvere debent, et advocati seu scolteti illos collrgere tenentur et fideliter presentari, sicut superius proximum est expressum; huiusmodi quoque disposicio 1) Cod. lacatis. 2) Cod. expiravit. 3) Cod. quas. 4) Tekst widocznie nieskończony. 5) Cod, quindecim XV. OPISY RĘKOPISÓW XLV non debet transire ad alias civitates, villas vel loca extendi non debet, ubi prius decima manipulatim solvebatur. Sexta pars hoc disponit, quod ubicunque nobilis sibi equali hereditatem suam obligaverit et creditor agros coluerit, decima illi debet solvi. cui obligans solvebat eandem, et si kmethones deposuerit creditor et agros colu­erit, dabit decimam illi, cui eam kmethones solvebant, eciam si nobilis ignobili vel kmethoni hereditatem obligavit, idem ignobilis decimam illiberam, cui de iure debetur, dare tenetur. Septima pars vult, quod alias clericus petit decimam ab aliquo, qui se dicit nobilem et ob hoc citat eundem ad iudicium spirituale, iudex spiritualis causam super nobilitate ad iudicium seculare 1) remittat, ut tunc. causa nobilitatis primitus expedita doceatur, quo iure talis debeat decimare. Octava pars vult, quod ubicunque ab antiquis agris progressive extirpacio fuerit facta agrorum, ille decimam percipiat de novalibus 2) sic extirpatis, qui decimam de agris antiquis percipere consuevit Sin autem a dextra vel a sinistra antiquorum agrorum incole fuerint locati exstirpaverintque silvas, nemora seu rubeta, tales incole decimam solvent de huiusmodi novalibus domino Episcopo Cracoviensi. Nona pars disponit et vult, quod columbacio illibera non exigatur per rectores ecclesiarum a suis parochianis, sed, quod petenti sponte datur, cum graciarum accionibus tolli debet. Decima pars prohibet archidiaconis, prepositis er prelatis aliis iurisdiccionem habentibus, ut non excedant numerum eveccionum a iure institutum et quod non exigant pecuniam causa visitacionis a subiectis; rectores parochialium ecclesiarum pro sacramentis ecclesiasticis nichil exigant, alias graviter punientur. Undecima pars vult, quod clerici bona patrimonialia possidentes vadant ad expedicionem cum domino rege. Duodecima pars vult, quod ubicumque nobilis presbitero et clerico congruam sustentacionem assignare curaverit, ecclesia 3) ei indilate est fundanda. Tredecima pars vult, quod clerici laicos pro debito et aliis causis civilibus non trahant ad iudicium spirituale, nisi forte causa fuerit spiritaalis vel spirituali annexa aut si debitum fuerit decimale, absolvitque clerum a solucione medietatis fruuctum primi anni, qui alias pro fabrica ecclesie Cracoviensis tollebantur. Decima quarta pars vult, quod raptor decime predialis pro raptu decime seu pro qualicunque racionabili [causa], alias malefactor monicione premissa debet excommunicari, ut si infra sex menses in huiusmodi perstiterit, incole ville, qui decimare tenentur, eum raptore vel malefactore excommunicentur. Quod si uxor alicuius nobilis viro absente decimam rapuerit, modo simili excommunicetur. Et si infra sex menses in excommunicacione persti- 1) Cod. secularem. 2) Cod. nobilibus. 3) Cod. ecclesiam. XLVI OPISY RĘKOPISÓW terit, tunc incole ville, in qua decima rapta fuerit, cum domina excommunicentur. Decimaquinta pars hoc vult, quod ubicunque clericus ordinatus vel presbiter vulneratus aut occisus seu captus fuerit, ecclesia loci illius, vel si fuerint, plures, sunt interdicte et huiusmodi interdictum tamdiu teneatur, quousque malefactor episcopo tradatur, qui si deprehendi non poterit, iurabunt incole, quod malefactorem deprehendere non potuerunt nec occasionem aufugiendi dederunt, sicque tollatur huiusmodi interdictum, nichilominus ma­lefactor sit proscriptus, et per quemcunque deprehendi poterit, capiatur et episcopo tradatur et excommunicetur. Decimasexta pars disponit, quod si dominus ville decimam emere voluerit, octo diebus ante festum s. lacobi et octo diebus post pro decima forisare procuret; alioquin dominus decime decimam libere vendet, cui sibi placuerit, impedimento domini ville non obstante. Decimaseptima pars hoc vult, quod ubicunque aratro aratur, sive in ortis sive in campis, decima plenarie persolvatur, exceptis rapis, papavere, raphano, aleo, caulibus et similibus, que quis ligonizando pfantat, horum de­cima non exigatur. Decimaoctava pars vult hoc, quod quicunque ex integro aratro quatuor bobus vel pluribus aratris [arat], pro decima canapi quatuor ligaturas solvat, et qui cum medio, duas ligaturas solvat, qui vero non arat, a solucione decime canapi sit solutus. Decimanona pars vult hoc, quod quandocunque et ex qualicunque causa interdictum in civitate Cracoviensi fuerit tentum, Kazimiria ultra Vislam eidem interdicto subiacere non debet; et econverso. Vicesima pars hoc vult, quod quandocunque excommunicatis a iure vel ab homine ecclesiam vel cimiterium fuerit ingressus, mox cessetur a divinis; eo recedente divina resumantur. Interdictum triduanum, quod prius servabatur, amodo servari non debet, ne pluralitas plebis ob crimen unius officiis divinis et sua devocione privetur quodque parochiani propter adventum unius excommunicati non debeant carere divinis, papali duntaxat excommunicacionis sentencia et interdicto non obstante. Ultima pars vult hoc, quod notarii publici seu privati curie episcopalis seu dyocesis Cracoviensis pro libertate super quacunque re conficienda seu privilegio super eo conficiendo ultra sex grossos Pragenses non exigant quocunque colore quesito, pro citacione vero unum grossum, pro contumacia duos grossos, pro gravacionibus subsequendis sex grossos tantum et non ultra sub excommunicacionis pena, [quam] secus faciens incurrere debet hoc facto, et sic de aliis. 5) Karta 40v—42 Propositio de inieccione manum violentarum in clericum: a) Coram vobis honor. viro duo Nicolao rectore parochialis ecclesie in Lublin ac officiali necnon altarista s. Crucis in Novarad iudiceque commissario per Rdum in Christo patrem dnum et dnum Sbigneum D. g. Epum OPISY RĘKOPISÓW XLVII Cracoviensem specialiter deputato..., b) Coram vobis vener. viro duo Lascario de Sarnowo canonico vicario in Spiritualibus et officiali Wladislaviensi ge­nerali..., c) tak samo się zaczyna, jak b). Na dole karty 42: Rusticus molestus semper clericis est infestus — ać diu didici, quod semper sunt inimici — laycis clerici, quod solet per secula dici. Karty 43, 44 i 45 niezapisane. 6) Karta 45r—46 Pisma sporne w sprawie dyfamacji, wniesione przed Jakuba biskupa płockiego (Sequitur libellus causa diffamacionis). Między wierszami pełno gloss polskich. 7) Karty 47—57 Traktat procesualny, zaczynający się od słów: Antequam dicatur de processu iudicii, notandum est, quid sit iudicium. Bezpo­średnio po tym traktacie taka zapiska: Explicit practica bona h . . . . Manus Petri de Syradia .... Sabbato ante dominicam Iudic .... in ecclesiis Dei sub anno Domini M . . . . Końcowe częs ci wierszy brakują z powodu uszkodzenia karty. 8) Karty 57 - 58 Szczątki jakichś dodatków inną ręką pisanych, treści procesualnej. Cały rękopis z wyjątkiem ustępu ad 8) pisany jedną ręką z drugiej połowy XV wieku. (U). SV. (Warszawski I szy— Societatis Varsoviensis). (Z lat 1420/30. Ob. t. II str. 385— 441, IV str. 455-471). Kodeks ten był w r. 1503 własnością Sebastjana Rusinowskiego, w końcu tego stulecia należał do rodziny Wiesczyckich; w r. 1816 darował go Alek­ sander Sapieha Towarzystwu naukowemu w Warszawie. Opisał go w r. 1831 J. W. Bandtkie w Ius polonicum str. XX. Następnie z bibljoteką Towarzystwa dostał się w r. 1833 do Publicznej Bibljoteki w Petersburgu, gdzie się przecho­ wuje pod sygnaturą Q. II. vel. 4. Opisał go — na drodze korespondencji nie­ zbyt dokładnie — Helcel I str. VII—VIII, bardzo sumarycznie Józef Korze­ niowski w Zapiskach j. w. str. 73. (AT). Rękopis formatu małe 4-to, w oprawie z XVI wieku, bardzo zniszczonej, liczy kart pergaminowych 86, oraz na początku papierową jedną kartę, a na końcu papierowe trzy karty. Na pierwszej karcie papierowej czytamy pismem z końca XVI w.: Sta­tuta regni Poloniae nobili Iohanni Wiescziczki notario castri Radomiensis per nobilem Albertum Wiescziczki patruum germanum donata et sumptu grosso- OPISY RĘKOPISÓW rum 18 reformata Anno Dei 1600. Poniżej ręką z XIX w: Bibl. TowaKról. War. Przy. Nauk. Na pierwszej karcie pergaminowej czytamy: Spontanea leditur et ymago aliena (ręką z XV w.) Voluntas est consiliarius, ideo terra male disponitur. Denarius est iudex, ideo terra est sine iusticia. Deus est mortuus, ideo totum regnum plenum est pecatoribus. — 1509 secunda Novembris. (ręką z początku XVI w.) Ad iudicandum sanguinem extractum post factam minucionem : primo scias, quod si sanguis est itd. (ręką z początku XVI w.). Na karcie Iv czytamy: 1) Dokończenie sposobu rozpoznawania krwi. 2) Ia Sobiesthian Ruszinowski obieczuie dacz konia, dali mi pan bog w zdrowiu prziychacz, panu gawlowy Koszczielskiemu thani ny nysz komu ynszemu szesczia zlothich a yesli ynaczi daymy zaclath(?) Idem oth Datum aprilis 28 anno 1503. Na karcie 86 pismem z drugiej połowy XV w: De terminis colloquii generalis. Termini colloquii generalis taliter in iudiciis terrarum nostrarum ut ante ea transponebantur, videlicet quod primum terminum per simplicem infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponebantur, pro qua infirmitate in tercio termino si superaneum (s) iuramentum corporale prefigimus, quod tunc vera infirmitate fuerat innodatus. Si autem in eadem infirmitate casualiter perduret, tunc tercio poterit transponere, quod prout iacebat in ipsa infirmitate hucusque non convaluit. Et nichilominus in quarto colloquio generali studeat parere aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam ammitteret. Idem volumus de terminis observare particularibus, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostri valeant transponere, tercium vero terminum absque allegacione capellani per veram infirmitatem possunt et debent prorogare. Et in quarto Similiter corporale iuramentum praestare debet, quod non fictive tunc infirmabatur, si supervenerit. Si autem eum, qui terminum procurat prolongare, contingerit transponere; prout superiuS de prolongationibus terminorum colloquii generalis est expressum, hoc tamen de reo et citato intelligere volumus, sed actor terminum generalis colloquii aliter transponere non valeat, nisi primum per veram infiirmitatem, ut in terminis particularibus semel per simplicem infirmitatem, et sic iudicandum de aliis. Na karcie 86v pismem z pierwszej połowy XV stulecia: In nomine domini amen. Noverint universi presencium noticiam habi­turi, quod nos Bodzantha divina et apostolice sedis providencia Episcopus Cracoviensis attendentes, quod terre nostre Lublinerrsis, Seczechowiensis et Lucoviensis nostre diocesis per insultum infidelium Thartarorum et Litwanorum OPISY RĘKOPISOW XLIX peccatis exigentibus sint plurimum desolate, volentes itaque, ut ad possidendum easdem populus Cristianus fervencius invitetur, ad peticionem instantem Serenissimi principis domini nostri Kazimiri dei gracia regis Polonie illustris de voluntate et consensu fratrum nostrorum capituli Cracoviensis omnibus et singulis, qui in terris praedictis se locaverint aut hactenus sunt locati in villis praedictis et possessionibus, in quibus ad mensam nostram episcopalem decime pertinebant, a solucione decime XXX annorum spacio a data presencium. Na karcie 88 papierowej znajduje się własnoręczna zapiska Bandtkiego z r. 1825. I. Pierwszy sekstern karty 1 —11, po karcie jedenastej jedna karta zo­ stała wycięta. Jest to kartka odpowiadająca karcie pierwszej; karta ta wycięta została przed jej zapisaniem, braku w tekscie niema. II. Drugi kwintern karty 12—21. III. Trzeci kwintern karty 22—31. IV. Czwarty kwintern karty 32—40. Pierwszej karty, odpowiadającej karcie 40, brak, została odciętą. V. Piąty kwintern karty 41—48. IV. Szósty kwintern karty 49—57, pierwsza karta odcięta. VII. Siódmy kwintern karty 58—66. Karty 9 brak, tj. odpowiadającej karcie 59. VIII. Ósmy kwintern karty 67—76. IX. Dziewiąty kwintern karty 77—86. Pismo z lat 1420—1430, jednostajne w całym rękopisie. Karty aż do 76 linjowane, linij po 21. Rubryki pisane minją, inicjały bądź minją, bądź błękitną farbą. Dopiski uskutecznione ręką z drugiej połowy XV stul., tą samą, co wypisała folio 86 art.: De terminis etc. Przy oprawie karty pergaminowe zostały mocno nadcięte, co sprawiło, ze przy dopiskach marginesowych część tekstu została zniszczona. (U). VB. (Warszawski IIgi — Varsoviensis II). (Z r. 1454. Ob. t. IV str. 401-432, 531—544) Określenie VB. nadał temn rękopisowi J. W. Bandtkie, który go opisał krótko w r. 1831 w Ius polonicum str. XX; należał ten rękopis wówczas do Bibljoteki uniwersyteckiej w Warszawie, i stąd jego określenie (Varsovien- sis Bibliothecae). Tylko to, co podał Bandtkie, powtórzył za nim Helcel I str. XXIII—XXIV. Rękopis ten znajduje się obecnie w Bibljotece ord. Krasiń­ skich w dziale rękopisów, rozbity na dwie części, pod sygnaturami 3393 i 3839 l). Treść obu tych części podał Franciszek Pułaski: Opis 815 rękopisów Bibljo­ teki ord. Krasińskich str. 34—35 (nr. 23 i 34). (K). 1) Poprzednio miały te części numery 396 i 637. Archiwum Komisji prawniczej T. II.. IV OPISY RĘKOPISÓW I. Część pierwsza liczy kart 12 i zawiera: Sumarii casus iuris terrestris Polonicalis editi per regem Kaszymirum, prelatos et barones. Rubryki na pierwszych 6 kartkach pisane to minją, to jasnoniebieską farbą, inicjały w całym tekście raz minją, raz niebieskim kolorem. Ręka wszędzie jednostajna. II. Część druga liczy również kart 12, tą samą zapisanych ręką, co pierwsza, i tego samego formatu. Zawiera: 1) Statut warcki aż do karty 22, na której czytamy: Expliciunt statuta et iura Serenissimi dni Wladislai regis Polonie anno Dei MCCCC quinquagesimo quarto. Et sic est finis. 2) Kilka artykułów wyjętych ze statutów Kazimierza W., poczem na karcie 24v czytamy: Finis huius sexterni. Prawdopodobnie kod. VB. nie ograniczał się pierwotnie na znanych nam dzisiaj 24 kartkach, lecz pewnie był daleko obszerniejszym, (U). Tablice synoptyczne ułożone przez Abdona Kłodzińskiego. Objaśnienie tablic. Byłoby niewątpliwą zaletą tablic przeglądowych, zamieszczonych w niniej­szem wydawnictwie, gdyby nie potrzebowały dodatkowych słów objas nienia — gdyby same za siebie mówiły, unaoczniając swoje przeznaczenie. Takiej wy­razistości niepodobna im było jednak nadać, aczkolwiek szczególnie zależało, aby ją osiągnąć. Dlatego pewnego rodzaju krótkie uwagi, wprowadzające w sposób ułożenia tych tablic, jakoteż udogodniające swobodniejsze w nich rozejrzenie, wydały się nieodzowne. Są one prawie konieczne co do głównego pomnika prawnego, jaki wydawnictwo to zawiera, t. j. w odniesieniu do t. zw. Statutu Wiślickiego. Pomnik ten w tak różnorakim występuje kształcie, iż wszelkie zakusy w kie­runku pochwycenia jego kilkudziesięciu (38) tekstów w jeden całkowicie przejrzysty układ — wydają się nieziszczalne. Jeżeli tutaj w tablicy I — po­mimo piętrzących się trudności — zdołano uwięzić prawie wszystkie teksty t. zw. Statutu Wiślickiego w jednym wykazie, łącząc je w grupy i zestawiając ró­wnoległe w nich przepisy (artykuły), to oczywiście wywołać to musiało pewne zawikłanie, wymagające tłomaczenia w licznych przypiskach oraz kilku zesta­wień pochodnych (Tablice II—VI), a nawet abecadłowego ułożenia wszystkich poszczególnych przepisów (artykułów) tego pomnika. Stąd też wynika i po­trzeba wstępnego porozumienia z każdym, kto w sposób naukowy z tablic — eo ipso i wydawnictwa niniejszego — korzystać zamierza. Przedewszystkiem zaznaczyć należy, że Tablice I —VI, dotyczące t. zw. Statutu Wiślickiego (także i tablica VII, dotycząca Statutu Warckiego), prze­chodzą w znacznej mierze zakres obydwóch tomów, t. j. II i IV »Archiwum Komisji prawniczej*, które podają same tylko rękopiśmienne teksty łacińskie z XV stulecia tak Statutu Wiślickiego, jak i Statutu Warckiego, gdy Tablice uwzględniają ponadto co do tych dwu pomników: 1° wszystkie teksty pol­skie z drugiej połowy XV i pierwszej połowy XVI stulecia, ogłoszone przez IV* LII TABLICE SYNOPTYCZNE prof. Fr. Piekosińskiego w t. III i VIII/I »Archiwum Komisji prawniczej — 2° najstarsze teksty drukowane, wyjęte z I i II edycji t. zw. ,,Syntagmatów" czyli zbiorku prawa polskiego, wytłoczonego za ostatnich lat panowania Ka­zimierza Jagiellończyka1), oraz tekst urzędowy z drukowanego zbioru praw polskich Jana Łaskiego z r. 1506 („Commune incliti regni Poloniae privilegium", którego to dzieła częściowy przedruk w Volumina Legum T. I) — nakoniec 30 ukryty tekst obydwu pomurników w t. zw. >Układzie systema­tycznym*, ze schyłku XV stulecia, ogłoszonym przez prof. B. Ulanowskiego w t. V Archiwum Komisji prawniczej. Wciągnięcie tych tekstów uzupeł­niających w obręb tablic przeglądowych wydało się — poza odpowiedniem zleceniem prof. St. Kutrzeby — ze wszech miar wskazane; zdawać sobie bowiem wypadało sprawę, iż każdemu badaczowi czy to t. zw. Statutu Wiślickiego, czy to Statutu Warckiego, zależeć musi, aby w tablicach przeglądowych miał zestawione wszystkie dotąd odkryte i dostępne teksty tych pomników, jeżeli z nich w jakikolwiek sposób korzystać zamierza — bez obawy o przeocze­nie z ródłowe. T. zw. Statutu Wiślickiego dotyczy sześć tablic pierwszych (I—VI) i wykaz alfabetyczny wszystkich przepisów (artykułów) tego pomnika — Sta­tutowi Warckiemu odpowiada Tablica VII, zaś t. zw. Konstytucjom Łęczyckim Tablica VIII. Statut Warcki i Konstytucje Łęczyckie mieszczą się w drugiej połowie t. IV Archiwum Komisji prawniczej, gdy teksty rękopiśmienne Sta­tutu Wiślickiego zajmują cały t. II, pierwszą połowę i końcowe karty tomu IV tegoż wydawnictwa. Ze względu na tę okoliczność Tablice I—VI poprzedzają tom II, a Tablice VII i VIII tom IV »Archiwum Komisji prawniczej. Największego skupienia uwagi wymaga sześć tablic pierwszych, a wśród nich przedewszyst­kiem wykaz przeglądowy wszystkich prawie tekstów t. zw. Statutu Wiślickiego, ujęty w Tablicy I czyli jeneralnej dla tego pomnika. TABLICA I. Usiłowanie, aby wszystkie teksty t. zw. Statutu Wiślickiego sprowadzić do jednego, równoległego układu, znajduje wyraz w Tablicy I, która synop­tycznie przedstawia 34 tekstów tego pomnika — pomija zaś tylko teksty 4, które ze względu na jej przejrzystość, uniknięcie bałamuctwa, a poniekąd ułatwienie technicznego ujęcia w druku Tablicy, należało przesunąć do Ta­blicy V. Te 4 pominięte teksty stanowią oddzielny Statut Wielkopolski Kazi­mierza W., a odnajdujemy je w rkp. Sierakowskiego III, Działyńskich II, Puławskim I — jako teksty łacińskie Statutu Wielkopolskiego (zob. Tablicę V tekst VIII grupy A i teksty II i III grupy B) oraz w rkp. Świętosława — 1) Syntagmata, stanowiące nadzwyczajną rzadkość bibljoteczną, przechowywane w zbiorach ks. Czartoryskich, są juz od dłuższego czasu przedrukowane staraniem prof. B. Ulanowskiego a nakładem Krak. Akad. Um.; prawdopodobnie też niebawem oddane zostaną na szerszy użytek badaczom dawnego prawa polskiego. TABLICE SYNOPTYCZNE LIII jako polski tekst tegoż Statutu (zob. Tablicę V tekst IX grupy A). Usunięcie tych 4 tekstów z Tablicy I niema żadnego znaczenia odnośnie do przepro­wadzonego w tej Tablicy ugrupowania tekstów, uszczupla jedynie grupę A tej Tablicy w tej części, która podaje Statut Wielkopolski, o 4 teksty. Wśród próbnych zestawień wszystkich tekstów t. zw. Statutu Wiślickiego, powiodło się wykryć pewne zasadnicze powinowactwo pomiędzy niektóremi tekstami — powinowactwo, które dozwoliło przy ostatecznem zestawieniu Tablicy zaznaczyć w niej cztery grupy pokrewnych tekstów. Grupy te — to cztery odmienne redakcje tekstów Statutu Wiślickiego, jakie odnajdujemy w rękopisach z XV i pierwszej połowy XVI stulecia. Aby uzmysłowić sobie sformułowanie tych grup, należy przedewszystkiem stwierdzić, iż rzeczone teksty wykazują ponad wszelką wątpliwość istnienie trzech Statutów prawnych Kazimierza W., jakie obejmuje się powszechnie utartą, zbiorową nazwą Sta­tutu Wiślickiego, a więc istnienie: 1) Statutu KrakowskoSandomierskiego, 2) Statutu Wielkopolskiego, 3) Statutu połączonego KrakowskoSandomierskiego wraz z Wielkopolskim. Otóż Statut KrakowskoSandomierski, mieszcząc się w Statucie połączo­nym jako jego część pierwsza, występuje ponadto w rękopisach samodzielnie, samoistnie, tworząc osobny pomnik prawny; słusznem stąd zdało się utwo­rzyć dla jego samoistnych tekstów odrębną grupę w Tablicy I — grupę D, obejmującą 4 teksty łacińskie i 2 teksty polskie oddzielnego statutu Kra­kowskoSandomierskiego. W obrębie tej grupy wykazują teksty Statutu KrakowskoSandomirskiego największą rozbieżność co do ilości i układu zawar­tych w sobie przepisów (artykułów) — tak, że zaledwie teksty I i II oraz V i VI pokrywają się ze sobą, tekst III zgadza się z I i II tylko co do ilości przepisów (artykułów), odmienny zaś jest w układzie, wreszcie tekst IV ani co do ilości artykułów, ani co do ich układu nie da się z jakimkolwiek tekstem tej grupy pogodzić (zob. zestawienie tekstów I —VI w grupie D Tablicy I). Z powodu tej rozbieżności tekstów samoistnych Statutu Krakow­sko Sandomierskiego grupy D wynikła potrzeba sporządzenia dwóch oddziel­nych Tablic III i IV, w którychby uwidoczniło się dostosowanie wszystkich tekstów Statutu KrakowskoSandomirskiego do tych jego tekstów samoistnych, jakie pod względem ilości artykułów i ich układu wykazują największe róż­nice, a więc do tekstów I i II oraz IV grupy D. Co do Statutu Wielkopolskiego — to jego samoistność w znacznie mniejszym zaznacza się stopniu, niż samoistność Statutu KrakowskoSando­mierskiego. Właściwie występuje on w regule jako połączony z Statu­tem KrakowskoSandomierskim, tworząc w tem połączeniu człon ostatni. Odrębny, samoisty Statut Wielkopolski podawałyby zaledwie cztery teksty rękopiśmienne: trzy łacińskie i jeden polski {zob. w Tablicy V tekst VIII i IX grupy A oraz II i III grupy B), wszakże są to teksty tak fragmentaryczne, ułomkowe i eklektyczne, że istotną i pełną osnowę Statutu Wielkopolskiego da się wydobyć tylko z tych tekstów, w których jest on połączony ze Sta- TABLICE SYNOPTYCZNE tutem KrakowskoSandomierskim. Stąd w Tablicy I, z której właśnie te ułam­kowe teksty Statutu Wielkopolskiego — z przyczyn wyżej zaznaczonych — usunięto, odpadła potrzeba wprowadzenia osobnej grupy dla tego pomnika, gdyż mies ci on się w grupach A, B, C tekstów Statutu połączonego jako jego człon końcowy, odrzynający się wyraźnie w Tablicy I od artykułów Statutu KrakowskoSandomierskiego po tegoż końcowym przepisie „Cum in causarum processtbus apud iustos iudices" (zob. Tablicę I, w kolumnie inicjałów pozycję 132). Zaniechawszy utworzenia osobnej grupy dla Statutu Wielkopolskiego w Tablicy I, nie zaniedbano jednakże osobnego zestawienia wszystkich tekstów tegoż pomnika, tak samoistnych, jak przyłączonych do Statutu KrakowskoSandomierskiego, w osobnej Tablicy V, aby uzmysłowiła wszystkie formy razem, w jakich Statut Wielkopolski wogóle występuje. Najbogatsza ilość tekstów, w jakich t. zw. Statut Wiślicki się dochował, ujawnia tę formę tego pomnika, która przedstawia go jako połączenie Sta­tutu KrakowskoSandomierskiego z Statutem Wielkopolskim. Ze względu na sposób połączenia obu tych Statutów w jeden złożony uderza spostrzeżenie, że jedne teksty uskuteczniają to związanie jawnie i wyraźnie, drugie usiłują je mniej lub więcej starannie zatrzeć tak, aby Statut połączony miał wygląd jednolitej zwartej całości — odrazu jakoby w tej postaci ustawodawczo ogło­szonej. Tak więc pewna część tekstów Statutu połączonego, podawszy w pier­wszej części Statut KrakowskoSandomierski, ostrzega wyraz nie, że w drugiej następnej pomieszcza Statut Wielkopolski, względnie — bez tego ostrzeżenia —• mechanicznie łączy go z częścią pierwszą, wprowadzając bezpośrednio Statut Wielkopolski w całości, poprzedzony swoistym prologiem „Cum scriptura, testante". Ten sposób złożenia Statutu połączonego jest tak widoczny, że najzupełniej usprawiedliwia utworzenie osobnej grupy dla tych tekstów Statutu połączonego, które wyraźnie wiążą Statut KrakowskoSandomierski z Statutem, Wielkopolskim — jest to grupa A tekstów Statutu połączonego w Tablicy I, obejmująca 10 tekstów łacińskich, 4 polskie, razem 14, mających wspólną formę zasadniczą i pokrywających się mniej więcej ze sobą tak co do ilości, jak i układu artykułów 1). Reszta tekstów, zacierających złożenie Statutu KrakowskoSandomierskiego z Wielkopolskim w jeden Statut połączony, winnaby z natury rzeczy tworzyć jedną grupę B, przeciwstawioną grupie A. Wszakże złożenie jednej tylko grupy z tekstów pozostałych spotyka się z tą trudnością, że teksty, zacierające po­łączenie Statutów, przeprowadzają je nierównomiernie; a mianowicie teksty rę­kopiśmienne wyciągają tylko 21 — 23 artykułów z Statutu Wielkopolskiego, t. j. te, które nie noszą na sobie piętna pochodzenia wielkopolskiego lub nie 1) Co do tekstów polskich, pomieszczonych w tej grupie, ostrzec jednak wypada, że chociaż ilością artykułów i ich układem odpowiadają prawie całkowicie tekstom łacińskim grupy A, to jednak przy wprowadzeniu artykułów Statutu Wielkopolskiego opuszczają jego prolog i artykuł pierwszy, tak jakby zatrzeć usiłowały to połączenie obydwóch Statutów Krakowsko Sandomierskiego i Wielkopolskiego, TABLICE SYNOPTYCZNE LV są powtórzeniem analogicznych artykułów z Statutu KrakowskoSandomier­skiego w pierwszej części pomieszczonego, i w dowolnym porządku dołączają je do Statutu KrakowskoSandomirskiego po tegoż ostatnim artykule „Cum in causarum processibus apud iustos iudices" — bez najmniejszego ostrzeżenia, że od tego miejsca rozpoczynają się artykuły wyjęte z innego Statutu t. j. Wielkopolskiego. Podobnie czynią najstarsze teksty drukowane Statutu połą­czonego, zacierające jego złożenie, a więc teksty „Syntagmatów" i urzędowego zbioru praw polskich J. Łaskiego; przejmują one cały układ od tekstów rę­kopiśmiennych, t. j dołączają po ostatnim artykule Statutu KrakowskoSandomierskiego „Cum in causarum processibus apud iustos iudices" owe 21—23 artykuły, wyjęte z Statutu Wielkopolskiego w tym samym porządku, jak to czynią teksty rękopiśmienne, ale, jakby zlękły się tej dowolności i opuszczenia innych artykułów Statutu Wielkopolskiego, dobywają jeszcze zeń 16—17 arty­kułów i pomieszczają je na końcu po owych 23 artykułach, na których po­przestały teksty rękopiśmienne. Tak więc, aczkolwiek teksty, zacierające zło­żenie obu Statutów w jeden, stoją bardzo blisko siebie i układem artykułów sobie odpowiadają, przecież uwzględnienie przez teksty drukowane większej ilości artykułów z Statutu Wielkopolskiego — bo 37, gdy teksty rękopi­śmienne wybierają ich tylko 21-23, każe te teksty rozdzielić na dwie grupy B i C, w Tablicy I uwidocznione. Grupa B zawiera 8 tekstów łacińskich i 1 polski Statutu połączonego, zaś grupa C trzy teksty łacińskie drukowane. Zgodność poszczególnych tekstów w obrębie grupy B i C tak co do ilości, jak i układu artykułów, jest uderzająca, również pokrewieństwo pomiędzy obu grupami, pominąwszy różnicę ilości wydobytych z Statutu Wielkopolskiego artykułów, wpada odrazu w oko. Z przyczyn powyżej wyszczególnionych zastosowano przy układzie Ta­blicy I — jeneralnej dla Statutu Wiślickiego — podział uwzględnionych w niej tekstów na 4 grupy, z których grupa A, B, C, zestawia teksty Sta­tutów połączonych KrakowskoSandomierskiego z Wielkopolskim, zaś grupa D teksty Statutu KrakowskoSandomierskiego. występujące samoistnie, gdy teksty Statutu Wielkopolskiego, względnie wyjęte z ich osnowy artykuły, mieszczą się w drugiej, końcowej części Statutów połączonych grupy A, B, C, odpo­wiednią przerwą w Tablicy odgrodzone od Statutu KrakowskoSandomier­skiego. Razem w 4 grupach tej Tablicy zestawiono 32 teksty; poza grupami uwzględniono zaś jeszcze w niej dwa teksty, z których jeden, z rękopisu Siera­kowskiego II pochodzący, oznaczono jako tekst dziki, gdyż wyrywkowym a nie­zupełnym doborem artykułów, jakoteż najdowolniejszym ich układem, nieda się z żadnym tekstem Statutu Wiślickiego pogodzić. Ponieważ tekst ten do­biera artykuły z obydwóch Statutów, tak KrakowskoSandomierskiego, jak i Wielkopolskiego, zacierając to złożenie, więc bądź co bądi może być zaliczony do grupy tekstów Statutu połączonego, i to do grupy B, skoro poza 23 arty­kuły Statutu Wielkopolskiego nie wychodzi przy doborze zestawionych przez TABLICE SYNOPTYCZNE się w ogólnej liczbie 85 przepisów1). Drugi tekst, poza grupami w Tablicy I zaznaczony, powstał przez wydobycie go t. zw. Układu systematycznego z rękopisu Bandtkiego III, gdzie Statut Wiślicki i Statut Warcki oraz inne późniejsze pomniki prawa polskiego, rozbite na poszczególne artykuły, posłu­żyły do pierwszego ze znanych ugrupowania prawa polskiego wedle pewnego przedmiotowego podziału na różne kwestje prawne. Wydobyty z tego Ukła­du tekst Statutu Wiślickiego okazał się najzupełniej zgodny z tekstem Statutu połączonego grupy C, przedewszystkiem zaś z tekstem „Syntagmatów", z które­go niewątpliwie twórca Układu wiernie korzystał; pewne odchylenia od tekstu „Syntagmatów" nasuwają spostrzeżenia, pomieszczone niżej w przypisku*). Należałoby tu jeszcze podnieść wątpliwość, czy słusznie włączono do grupy A Tablicy I dwa teksty, mianowicie tekst III z rkp. Jagiellońskiego i IV z rkp. Sierakowskiego I — obydwa niedokończone: pierwszy urywa 1) Co do tego tekstu pamiętać jednak się godzi, łe urywa się na niedokończonym art. 85 (zdaje się z powodu uszkodzenia rkp. t. j. braku dalszych kart) — więc na art. tStatuimus, quod omnes habentts iumenta indomita (zob. w Tablicy I, w kolumnie inicjałów pozycję 150 grupy B, C; odnośnie do tekstu dzikiego); moiliwem więc jest także, ie w dalszym ciągu podawał i te artykuły Statutu Wielkopolskiego, które pozwoliłyby pomieścić ten tekst w grupie C, choć to mało jest prawdopodobne. 2) Tak n. p. W »Układzie» (zob. Archiwum Komisji praw. T. V, s. 130 — 180) przytoczony jest z Statutów Kazimierza W., które »Układ* zawsze powołuje jako liber 1 — artykuł o pięt­nowaniu oblicza potwarcy w rasie nieuzasadnienia przezeń tej potwarzy; »Układ« powołuje ten art. w swojej księdze XIII, ustępie 4, jako art. XVII, wydobyty z Statutów Kazimierza W. (XVII lib. 1) — tymczasem iaden ze Statutów Kazimiesza W. takiego przepisu nie zawiera, podają go natomiast przywileje Nieszawskie Kazimierza Jag. z r. 1454 istotnie w pozycji XVII (Syntagmata); poniewai zaś Układ posługuje się wielokrotnie przepisami przywilejów Nieszawskich, więc możliwa jest tu pomyłka albo po stronie jego twórcy, ie pomieszał oba pomniki, lub — mniej prawdopodobna — po stronie wydawcy, ie fałszywie odczytał cyfrę 1 przy liber podaną (UkIad oznacza przywileje Nieszawskie jako liber 3). Podobnie rzecz się ma z artykułem w tej samej księdze Układu, t. j. XIII, ustępie 24, gdzie również zaczerpnięto przepis jakoby z statutów Kazimierza W. — przepis, dotyczący obelg pomiędzy osobami nierównego stanu rycerskiego a mający być art. XX tychie statutów (XX liber /); takiego artykułu statuty Kazimierza W. nie podają, występuje on jednak w Statucie Warckim, gdzie rzeczywiście ma pozycję XX (Syntagmata) — jest więc tu ta sama możliwość, co w pierwszym przypadku, ie twórca »Ukladu« pomieszał dwa pom­niki, z których korzystał, lub ie wydawca mylnie odczytał cyfrę »I* podaną przy liber (>Ukladc oznacza Statut Warcki jako liber 2«). — Znamienne jest ponadto, ie korzystający 1 Syntagmatów (zob. Tablicę I tekst I i II grupy C) twórca »Układu« dostrzega pewne braki artykułów w Syntagmatach i uzupełnia je — tak np. opuszczony w Syntagmatach, takie w urzędowym zbiorze Łaskiego, artykuł Revera non solum a malo sed ab omni specie mali* (zob. Tablicę I, w ko­lumnie Inicjałów pozycję 78), któremu przypadłaby w Syntagmatack opuszczona przez nie pozy­cja artykułu 70, przytacza kilkakrotnie w swoim »Ukladzie«, dając mu właśnie w Syntagmatack opuszczoną pozycję 70 — zob. w Układzie księgę XIII ust. 23, XVI ust. 33, XX ust. 7; takie artykuł tStatuimus, quod pro qualibet arbore fructifera podaje Układ pod tą pozycją, jakaby dlań przypadła, gdyby w Syntagmatack (równiei tekscie Łaskiego) osobno był uwzglę­dniony, t. j. 108 (w Syntagmatack wypadłaby właściwie 109 — zob. Tablicę I w kolumnie ini­cjałów pozycję 123); zauważyć jednak należy, łe Syntagmata nie opuszczają wogóle tego artykułu, tylko przyłączają go jako końcowy ustęp do artykułu Quidam de ipsorum audacia mul­tum presumintes" (zob. Tablicę I, w kolumnie inicjałów pozycję 97), w którym on się ukrywa. TABLICE SYNOPTYCZNE LVII się na art. 21, pozbawionym zakończenia — drugi na art. 90 również bez zakończenia — niezawodnie z powodu zniszczenia rękopisu t. j. braku dalszych kart (wydawca nie objaśnia, dlaczego tekst IV z rkp. Siera­kowskiego I nie podaje dalszych artykułów po niedokończonym art. 90). Stan, w jakim znajdują się obecnie te dwa teksty, uprawniałby bowiem równie dobrze do włączenia ich do grupy B lub D, obejmującej teksty samoistnego Statutu Krakowsko Sandomierskiego. Wątpliwości tej rozciąć narazie niepo­dobna; możliwość odnalezienia brakujących kart obu tych rękopisów pozwo­liłaby dopiero rozstrzygnąć, czy właściwem było zaliczenie tych tekstów do grupy tekstów Statutu połączonego, i to do grupy A, czy raczej należało je podciągnąć pod grupę B, względnie może nawet D. Układ Tablicy I z podziałem na grupy może się i z tego powodu okazać mało uchwytny, że Tablica ta musi być w druku dostosowana do wymiaru wydawnictwa, a przez to nie da się przedstawić na jednej karcie, któraby ją objęła w całej pełni. Rozbicie tej Tablicy na trzy karty (a, b, c) utrudni nie­wątpliwie jej ogarnięcie, dlatego wskazanem się wyda może naszkicowanie poniżej jej zasadniczego zarysu czyli schematu — z opuszczeniem wszelkich szczegółów. Schemat ten uprzytomni się na stronie następnej. W zarysie tym jakoteż w Tablicy I uwidoczni się, że wszystkie cztery grupy tekstów A, D, B, C dadzą się zupełnie przejrzyście obok siebie zestawić w tej swojej części, która zawiera Statut KrakowskoSandomierski, że w tej części poszczególne artykuły idą we wszystkich tekstach — z wyjątkiem dwóch samoistnych Statutów KrakowskoSandomierskich (tekst I i II oraz IV grupy D i tekstu dzikiego) — mniej więcej w tym samym porządku, że zga­dzają się poniekąd w ogólnej ilości artykułów (ilość ta oscyluje między cyfrą 98 a 120 artykułów, przeciętna cyfra wypada 107—110 1) i że jedna kolumna, zestawiająca inicjały poszczególnych artykułów, wystarcza dla wszystkich tek­stów. Gdzieniegdzie tylko można zauważyć przestawienie artykułów co do miejsca, zazwyczaj nieznaczne, rzadkiem jest także powtórzenie jednego i tego samego artykułu w danym tekscie, częściej natomiast występuje opuszczenie jakiegoś przepisu, a najczęściej niejednakowy podział tekstów na artykuły ; niektóre bowiem teksty rozbijają artykuł, występujący w innych jako jedno­lity, na 2, 3, 4, 5 a nawet 6 oddzielnych artykułów; stąd właśnie, jakoteż z powodu opuszczeń pewnych artykułów, wynika owo wahanie w ogólnej ilości artykułów tekstu KrakowskoSandomierskiego czyli pierwszej części Sta­tutu połączonego. Inaczej rzecz się przedstawia z drugą częścią Statutu połączonego, która zawiera pełny Statut Wielkopolski lub tylko dobrane zeń artykuły. Tutaj występuje ta trudność, że artykuły, zawarte w pełnym Statucie Wielkopolskim przyłączonym wyraz nie do tekstów grupy A, mają zupełnie inny porządek, 1) Oczywiście nie może tu być brana w rachubę ilość artykułów tekstów, pozbawionych za­kończenia z powodu uszkodzenia rękopisu tj. braku kart. GRUPA A GRUPA D Kolumna GRUPA B GRUPA C Statut połączony KrakowskoSando­mierski z Wielkopolskim teksty teksty łacińskie polskie I — X Xl - XIV Statut KrakowskoSando­mierski inicjałów Prolog i inicjały t j. początkowe wyrazy każdego artykułu. Statut połączony KrakowskoSando- mierski z Wielkopolskim Statut połączony Krak.-Sandom z Wielkopolskim teksty łacińskie IIII Tekst dziki I Układ systema­tyczny I teksty teksty łacińskie polskie I — IV V — VI teksty tekst łacińskie polski I — VIII IX art I art. 8, 9 art. 5, I 25 art. I pozycja 11 art. I art. 1 art. I art. 44 art. 1 Artykuły końcowe Statutu Krakowsko Sandomierskiego 105, 106, 107, — 115, 116 108, 113, 120, Artykuły końcowe Statutu Krakowsko Sandomierskiego 105, 106, 107, — 98 59 Artykuły końcowe Statutu KrakowskoSandomierskiego 110, 111, 113, — 111 115, 116 Artykuły końco­we Statutu Krak.- Sandom. 116, 114 Artykuły końcowe Statutu Krak.-Sandom. 81 115 Koniec Statutu KrakowskoSandomierskiego pozycja 132 Prolog i inicjały wprowadzonego w grupę A Statutu Wielkopolskiego ad Grupa A (jej ciąg dalszy) Grupa B. C. wprowadzenie w nią niektorych artykułów Statutu Wielkopolsk. art. art. 106, 107, 108 — 116, 117 (109), 109, 114 (115), 120 (121) pozycja 133 12 arty­kułów do­branych dowolnie pozycja 133 111, 112, 114, — 112 116, 117, 7 115 117 116) pozycja 198 pozycja 155 pozycja 156 pozycja 172 Artykuły końcowe Sta­tutu połączonego (21—23 ze Statutu Wielkopolskiego): 131, 133, (135). — 135 136, 139 ie nie dochował się w caloś Koniec tego sta­tutu z bra­kiem dal­szych artykułów nałą ilość artykułów, Artykuły końco­we Statutu połą­czonego (37 ze Sta­tutu Wielkopols.) 153 — 151 Artykuły Artykuły końcowe Statutu połączonego i Wielkopols.: 126), 151, 153,— 160, 162, 154, 165, 169. — 163. 164. tylko z tej przyczyny tak A w Tablicy I. tego Sta­tutu (37 ze Statutu Wielkopols.) ykazuje II grup ci, prawdopodobnie s powodu 153 rękopsu 1) Tekst ten w jestto tekst uszkodzenia TABLICE SYNOPTYCZNE L1X niż artykuły zeń wybrane i z grupami tekstów B, C, związane bezpośrednio. Odtąd więc nie może już oddawać usług jedna kolumna inicjałów z pozy­cjami poszczególnych artykułów, tak jak w członie pierwszym Statutu połą­czonego ; musi się ją koniecznie rozdwoić w ten sposób, żeby jedna jej część, lewa (od strony widza), odpowiadała tekstom pełnego Statutu Wielkopolskiego, przyłączonego do grupy tekstów A, zaś strona prawa — porządkowi tych arty­kułów, wyjętych ze Statutu Wielkopolskiego, jakie do tekstów grupy B i C zostały bezpośrednio dołączone — z zupełnem zatarciem ich pochodzenia z osobnego Statutu. Bezpośredniość t. j. ciągłość kolumny inicjałów dała się więc tylko dostosować do grupy tekstów B i C w prostej linji, tak że całemu biegowi pozycyj artykułów w kolumnie inicjałów odpowiada równo­legle bieg poszczególnych artykułów w tekstach grupy B i C wszystkich Sta­tutów połączonych, wyrażając pełny i ciągły ich układ. W Tablicy uwidocz­niono tylko pewną przerwą wprowadzenie artykułów ze Statutu Wielkopolskiego do tekstów grupy B i C oraz odpowiednią wskazówką w kolumnie inicjałów (w zarysie długą linją kropkowaną), choć, jak się rzekło, teksty tych grup starają się jak najusilniej to wprowadzenie zatrzeć. Odnośnie do tekstów grupy A niemożna już było oczywiście utrzymać prostolinijności kolumny inicjałów — skorzystano więc z wolnego miejsca, jakie po ukończeniu tekstów samoistnego Statutu Krakowsko - Sandomierskiego w grupie D pozostało i wsunięto weń inicjały artykułów, odpowiadające pełnemu brzmieniu i układowi tekstów Statutu Wielkopolskiego, z całą wyrazi­stością do członu pierwszego tekstów grupy A doczepionego. W ten sposób, chcąc pogodzić układ artykułów w pełnych tekstach grupy A, t. j ich członu pierwszego i drugiego z odpowiednią kolumną inicjałów, należy posługiwać się pozycjami kolumny inicjałów w jej części pierwszej, wspólnej dla wszyst­kich grup aż do pozycji 132, a w dalszym ciągu zboczyć nieco na lewo pod zakończone teksty grupy D i pod niemi szukać inicjałów drugiej części Sta­tutu połączonego grupy A, co w zarysie wskazuje notatka »ad grupa A«. Kilka słów należy się jeszcze t. zw. kolumnie inicjałów, która w Tablicy przedziela teksty grupy A i D od grupy tekstów grupy B i C, jakoteż tekstu dzikiego i tekstu, wydobytego z »Układu systematycznego*. Złożoną ona zo­stała w ten sposób, ażeby wykazała każdy poszczególny artykuł wszystkich tekstów, użytych do zestawienia Tablicy I, tak aby żaden w niej nie został pominięty. Stąd oczywiście musiała wyniknąć znaczna różnica pomiędzy ilo­ścią wykazanych w kolumnie inicjałów pozycyj a ogólną ilością artykułów jakiegokolwiek tekstu. Kolumna inicjałów jest więc idealnem zestawie­niem każdego artykułu oddzielnego ze wszystkich tekstów i żadną miarą nie może oddawać dokładnie ani układu, ani ilości artykułów któregokolwiek tekstu z poszczególna. Służyć ma ono niejako za tertium comparaiionis po­rządku i ilości artykułów w poszczególnych tekstach, poza tem jako środek orjentacyjny i dogodny do przytaczania artykułów, aby wedle ich pozycji W swoim wykazie prowadziła do odpowiednich i równoległych artykułów TABLICE SYNOPTYCZNE w tekstach. Ze względu na to, że niektóre teksty zawierają artykuły zupełnie innym tekstom nieznane, jakoteż z tego powodu, że niektóre teksty bardzo znacznie przesuwają pozycję pewnych artykułów lub je powtarzają, wypadło też niejednokrotnie pewną pozycję w kolumnie inicjałów powtórzyć, aby od­mienny układ tekstów wyraźniej się zaznaczył. Niemałą trudnos ć w ułożeniu tej kolumny sprawiał dobór inicjałów t. j. początkowych wyrazów brzmienia każdego artykułu — inicjały te bowiem są w różnych tekstach niejednolite, tak jak wogóle stylizacja każdego artykułu, napozór jednakowa, różnolicie przedstawia się w tym, to owym teks cie. O ile inicjały poszczególnych arty­kułów różnią się między sobą — wykazuje to osobne zestawienie inicjałów w ich różnej postaci. Takiego operatu nie można było jednak wprowadzać w kolumnę inicjałów, więc trzeba było zgodzić się, aby inicjały jednego tekstu zastąpiły wszystkie inne. Wybrano tekst ze zbioru urzędowego praw polskich J. Łaskiego z r. 1505, jako bądźcobądź autoryzowany, najpowszechniej znany i najłatwiej dostępny. Oznaczenie pozycji poszczególnych artykułów w kolumnie inicjałów liczbami bieżącemi jest również idealne — dopomaga orjentacji, natomiast liczby bieżące artykułów w tekstach sto­sują się ściśle do oznaczonych przez wydawcę numerów artykułów; wypadło tylko porachować i opatrzeć numeracją bieżącą tekst z urzędowego zbioru Ła­skiego, gdyż ani w tym zbiorze, ani w przedruku t. j. w Volumina Legum oryginalnej numeracji tego tekstu nie znajdujemy, Toby było wszystko krótko zebrane, coby mogło służyć do wstępnego objaśnienia Tablicy I — reszta wskazówek pomieszczona została w przypiskach jej towarzyszących. Starano się ułożyć tę Tablicę, aby badaczowi mo­żliwie udogodnić jak najlepiej korzystanie z tekstów t. zw. Statutu Wis lickiego; jeżeli co do jej przejrzystości nie zdołano dopiąć celu — to może być to po części wynikiem rodzaju i stanu materjału, w jakim ten pomnik się znajduje, po części przeświadczenia po stronie układającego, że inaczej już nie może wywiązać się z powierzonego mu zadania. Nie jest ono zbyt łatwe. W układaniu tej Tablicy strzeżono się dostosowywania jej do ja­kiegokolwiek poglądu z góry powziętego; zależało usilnie bowiem na tem, aby Tablica uwydatniła to tylko, co zewnętrzna struktura zużytych do niej tekstów uprzytomnić dozwala. Stąd nie układano jej ani wedle domniema­nego pierwotypu, ani wedle filjacji tekstów t. j. ich pochodnej zależności od siebie — wchodzi to bowiem w zakres zawsze chwiejnej doktryny. Porządek tekstów w grupach odpowiada mniejwięcej chronologicznemu porządkowi rękopisu, w jakim dany tekst się znajduje; porządek ten może okazać się nie­ścisły, gdyż dokładny opis rękopisów i oznaczenie ich daty zaledwie w kilku wy­padkach jest do rozporządzenia — zresztą trzeba posługiwać się przestarzałymi, krytycznie nie sprawdzonemi opisami Bandtkiego, względnie Z. A. Helcla1). 1) Taki byt stan w tym względzie w czasie układania Tablic i dania ich pod prasę dru­karski} (z wiosną r, 1920); dopiero w drugiej polowie r. 1921 ustalił prof. St. Kutrzeba chrono- TABLICE SYNOPTYCZNE LXI 0 ileby Tablica I mogła posłużyć także do uproszczenia sposobu cyto­wania poszczególnych artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego — to dałby się może w tym celu zużytkować jej podział na grupy i oznaczenie tekstów w ich obrębie porządkową cyfrą rzymską. Przytaczając zatem jakikolwiek artykuł Statutu z któregokolwiek tekstu, możnaby, podawszy jego inicjał, powołać sygnaturę Tablicy, następnie grupy i odpowiadającej cyfry rzymskiej, wreszcie arabską cyfrę pozycji artykułu w danym tekście, n. p. art. „Sunt nonnulli, qui per indiscretionem" Tab. I A, IX 58 t. j. art. 58 Statutu połączonego Krakowsko Sandomierskiego i Wielkopolskiego w rkp. Stronczyńskiego II. Podobnie wystarczyłoby zacytować kolumnę inicjałów i odnośną w niej po­zycję artykułu, jeśliby chodziło o wskazanie jednego artykułu, występującego równolegle we wszystkich tekstach Tablicy I, a więc n. p., chcąc wskazać pozycję artykułu Finem litibus imponere cupientcs we wszystkich tekstach, wypadłoby tylko powołać Tablicę I, jej kolumnę inicjałów i odpowiednią w niej pozycję artykułu — jako to »Tab. I kol. inic. 37. TABLICA II Tablica ta, sporządzona ściśle wedle wzoru Tablicy I, ma za zadanie wykazać układ wszystkich t. zw. summarjuszów (rejestrów, kazusów) i tytułów, jakie w regule poprzedzają osnowę pełnych tekstów t. zw. Statutu Wiśli­ckiego w kilkunastu rękopisach, będąc tych tekstów t. j. ich artykułów silnem skróceniem, względnie bardzo ogólnikowym nagłówkiem czyli tytułem. Nie chodzi tu oczywiście o tytuły nad poszczególnemi artykułami w obrębie tekstu, ale o zestawione w całości przed tekstem. Summarjusze, występu­jące bez związku z odpowiednim tekstem pełnego Statutu, są rzadkiem zjawiskiem, wszakże wskazać można na 4 tego rodzaju samoistne sum­marjusze, które pomieszczono w Tablicy II, w ostatniej kolumnie, pod odpowiednim napisem. Zazwyczaj summarjusz wygląda na silnie skrócony tekst Statutu, służący niejako do szybkiego zorjentowania się w materjale, jaki pełny tekst podaje; stanowi on też osobną dla siebie całość, której korespondencja z tekstem pełnym Statutu tak co do ilości artykułów, jak i co do ich układu, może stanowić przedmiot zastanowienia. Summarjusz n. p. poprzedzający fragmentaryczny tekst Statutu (fragmentaryczny z powodu usz­kodzenia rękopisu lub ułomkowy czy pomylony z winy przepisywacza t.j. kopisty), dozwoliłby taki tekst uzupełnić, względnie poprawić według swojej osnowy logię tekstów, uzyskawszy dostęp do tekstów zawartych w rkp. lwowskich (rękopisy te z powodu wypadków wojennych zabite były w pakach w Krakowie1, tymczasem wydrukowane jut zostały dwie formy Tablicy I. Zaledwie przy ostatnich korrektach tych form moina było poczynić poprawki w datach rocznych ustalonych dla poszczególnych tekstów, ale odpowiednio do tych poprawek niepodobna już było w grupach przestawiać tekstów. (Koszt olbrzymi!). Stąd porządek chronolo­giczny tekstów w poszczególnych grupach okaże się niezupełnie ścisły pomimo ustalenia już dla nich dat przez prof. Kutrzebę; w kaidym razie nie przedstawia to żadnego donioślejszego znaczenia. TABLICE SYNOPTYCZNE czy układu, jeżeliby się stwierdziło, że był ściśle dla tego tekstu sporządzony i dostosowany. Ta okoliczność miała swoje znaczenie przy układaniu Tablicy II, w której, zestawiając wszystkie summarjusze, osądzono za wskazane przedstawić je równolegle z temi tekstami Statutu, jakie one wyprzedzają, aby się uwidocz­niło, o ile ilością i układem artykułów skróconych odpowiadają summarjusze tekstom Statutu o pełnych artykułach. Ułożono więc summarjusze grupami odpowiednio do grup, zastosowanych w Tablicy I, z opuszczeniem jednakże grupy D, gdyż żaden z samodzielnych Statutów KrakowskoSandomierskich nie jest poprzedzony summarjuszem,, co jest z pewnych względów interesującem spostrzeżeniem. Summarjusze lub wykazy nagłówków (tytułów) wystę­pują tylko, jak dotąd, przed tekstami Statutu połączonego KrakowskoSandomierskiego z Wielkopolskim, czyto w grupie A, czyto B lub C. Uskutecz­niając to zestawienie, podano przy każdym tekscie w pierwszej kolumnie porządek artykułów skróconych summarjusza, względnie wykazu nagłówków (tytułów); w drugiej równoległy porządek pełnych artykułów Statutu, który dany summarjusz wyprzedza, zastosowawszy podział na grupy wedle Tab­licy I. Zestawienie to dało się dość gładko przeprowadzić — z wyjątkiem dwóch summarjuszów, które właściwie są wykazami gołosłownemi nagłówków (tytułów) do tekstu Statutu łacińskiego w rękopisie Stronczyńskiego II i tekstu polskiego w rękopisie Dzikowskim (zob. Tablicę II A, tekst IX, XII). Co do pierwszego tekstu równoległe zestawienie nagłówków z pełnemi artykułami Statutu może okazać się nieścisłe — z powodu lakoniczności tych nagłów­ków, co do drugiego zaś tekstu — zestawienie to może towarzyszyć tylko do 91 artykułu pełnego tekstu Dzikowskiego, gdyż wykaz nagłówków, po­przedzający ten tekst, aczkolwiek biegnie dalej, wszakże od tego miejsca prze­nosi się na inne pomniki prawne i do kontynuacji przerwanego wykazu nagłówków, dotyczących równoległego tekstu Statutu Wiślickiego, nie powraca. Po sporządzeniu Tablicy II według tych wytycznych uwidoczniło się ciekawe zjawisko, a mianowicie 1—°, że małoktóry summarjusz zgodny jest dokładnie z towarzyszącym mu tekstem Statutu co do układu artykułów, 2—°, co jest najbardziej uderzające, że prawie wszystkie summarjusze są jed­nego typu, t. j. odpowiadaja ilością artykułów i ich układem tym tekstom pełnym Statutu połączonego KrakowskoSandomierskiego i Wielkopolskiego, jakie w Tablicy I stanowią grupę B. Wypływałby stąd wniosek, że istniał w zasadzie jeden tylko typ summarjusza, odpowiadający tekstom Statutu grupy B, typ który mechanicznie zastosowywano także do grupy A tek­stów — nie licząc się zupełnie z tem, że nie może on być w dalszym swym ciągu, t. j. od miejsca, gdzie teksty grupy A wprowadzają pełny tekst Sta­tutu Wielkopolskiego, z nimi zgodny. Od tej zasady są jednak dwa wyjątki — oto: 1) trzy teksty grupy A t. j. VII, VIII, i IX (por. Tabl. I i II) mają wy­jątkowy summarjusz, który tym tekstom towarzyszy w całym ciągu, więc obejmuje też skróty artykułów pełnego Statutu Wielkopolskiego; 2) po- TABLICE SYNOPTYCZNE Lxiii za tem summarjusz do tekstów drukowanych w „Syntagmatach" z grupy C koresponduje w zupełności z tekstem Statutu „Syntagntatów" — tak co do ilości artykułów, jak i ich układu. Uwidocznienie korespondencji summarjusza, odpowiadającego tekstom VII, VIII i IX w Tablicy II — pociągnęłoby za sobą podobne rozdwojenie w niej kolumny inicjałów, jak w Tablicy I. Ażeby tego uniknąć, przesunięto tę częs ć summarjusza, która jest zgodna z układem i brzmieniem pełnego Statutu Wielkopolskiego, do Tablicy V, gdzie ona odnośnie do tekstów IV, V i VI w grupie A tej Tablicy występuje; ostrzega o tem w odpowiedniem miejscu notatka przy tekstach grupy VII, VIII i IX Tablicy II grupy A. Po­za tem — zdaje się — Tablica ta nie wymaga dalszych wyjaśnień ; złożona ona bowiem jest wedle wzoru Tablicy I. TABLICA III Potrzebę tej Tablicy uzasadniono już w objaśnieniu Tablicy I, kiedy stwier­dzano rozbieżność tekstów samoistnego Statutu KrakowskoSandomierskiego w grupie D tej Tablicy w stosunku do innych tekstów tak pod względem układu artykułów, jak i ich ilości. Rozbieżność tę wykazują najpierw dwa teksty tej grupy, jak najściślej ze sobą spokrewnione, t. j. tekst I i II grupy D. Nie po­zostawało więc nic innego, jak oba te teksty ze sobą zestawione przysto­sować do wszystkich innych tekstów, różnych układem i ilością artykułów, aby się unaocznił rodzaj i jakość odmiany. W ten sposób powstała Tablica III, w której można śledzić stosunek tekstów I i II grupy D Tablicy I do tekstów grupy A, B, C, oraz D, tekstu dzikiego i Syntagmatów, podających Statut KrakowskoSandomierski w odmiennym układzie i odmiennej ilości artykułów. Posługiwać się tą Tablicą można tylko w związku z Tablicą pierwszą, gdyż nie powtarza ona już wszystkich tekstów, ale odsyła do nich za po­średnictwem poszczególnych grup — z wyjątkiem 3 tekstów grupy D i tekstu dzikiego, do których prowadzi bezpośrednio, wykazując równoległość ich ar­tykułów. Chcąc zatem odnaleźć równoległość wszystkich tekstów z grupy A, B, C do tekstu I i II grupy D, należy, kierując się odpowiednim tekstem prowadzącym, wskazanym w Tablicy III, zwrócić się do Tablicy I i w danej grupie szukać korespondencji tego artykułu w dalszych tekstach tej grupy. Kolumna prologu i inicjałów różni się w Tablicy III od kolumny pro­logu i inicjałów Tablicy I o tyle, że tu prolog ten i inicjały zestawiono wedle brzmienia ich w tekstach I i II grupy D. Można to zaś było uczynić, gdyż są one identyczne w obu tekstach i uwidoczniają przykładowo, o ile brzmienie prologu a zwłaszcza inicjałów odchyla się od tenoru Statutu w tekscie zbioru urzędowego J. Łaskiego z r. 1506. TABLICA IV To samo uzasadnienie i to samo przeznaczenie, co Tablicy III, dotyczy też Tablicy IV — z tą różnicą, że w Tablicy IV zestawia się drugi odmienny LXIV TABLICE SYNOPTYCZNE tekst Statutu KrakowskoSandomierskiego z grupy tekstów D Tablicy I, t. j. tekst IV najkrótszy, z najmniejszą ilością artykułów i odrębnym ich układem — w stosunku do wszystkich innych tekstów grupy A, B, C Tablicy I, jakoteż tekstów I, II, III, V i VI grupy D i tekstu dzikiego. Zestawienia tego dokonano w sposób identyczny, co w Tablicy III, dlatego powtórnie objaśniać ten spo­sób zdaje się zbyteczne. Zaznaczyć tylko wypadnie, że podobnie jak z tekstów I i II grupy D w Tablicy III wyciągnięto im właściwy prolog i inicjały ar­tykułów, tak też w Tablicy IV podano w kolumnie prologu i inicjałów — wyjątki z tekstu IV grupy D. Pozostałe w grupie D teksty Statutu KrakowskoSandomierskiego, t. j. tekst łaciński III i dwa identyczne polskie V i VI nie potrzebują osobnych ze­stawień, gdyż zbliżone ilos cią i porządkiem artykułów do wszystkich tekstów grupy A, B, C z wyjątkiem tekstów I, II i IV grupy D oraz tekstu dzikiego, uwidoczniają już w Tablicy I swą paralelność między sobą i z tekstami grupy A, B, C, a zarazem różnicę, jaka je od tekstów I, II i IV własnej grupy oraz od tekstu dzikiego przedziela. Należałaby się może osobna tablica, poświęcona zestawieniu tekstu dzi­kiego ze wszystkiemi innemi, a zasadniczo odeń różnemi tekstami. Wszakże tekst ten na taką Tablicę nie zasługuje — po części dlatego, że jest bardzo póinym — z samego schyłku XV stulecia; po części z tej przyczyny, że jest bezsensowny w układzie artykułów, tak jakby był sporządzany przez nie­przytomnego przepisywacza, głównie zaś z tej racji, że pozbawiony jest zakończenia z powodu braku kart w rkp. — niewiadomo więc, jakie jeszcze artykuły kopista w nim pomieścił. TABLICA V Jakkolwiek tablica ta jest w pewnej mierze pochodną od Tablicy I i niezaprzeczenie pozostaje z nią w związku, to jest ona pozatem Tablicą samoistną w tem znaczeniu, że zestawia ona wszystkie teksty poszczególne pełnego Statutu Wielkopolskiego, jakich głównie z przyczyn technicznych ujęcia Tablicy I i zachowania jej przejrzystości nie można było w tej Tablicy pomieścić w komplecie. Wiadomo, że pełne teksty tego Statutu podają w Ta­blicy I wyszczególnione teksty grupy A połączonego Statutu KrakowskoSan­domierskiego z Wielkopolskim w drugiej części swej osnowy, gdzie wyraźnie wprowadzają Statut Wielkopolski, gdy teksty grupy B poprzestają na wydo­byciu zeń 21—23 artykułów, zaś teksty grupy C — 37 artykułów w odmien­nym zupełnie porządku, niż te w pełnym Statucie Wielkopolskim występują, zacierając przytem całkowicie pochodzenie tych artykułów z osobnego Statutu, t. j. Wielkopolskiego. W Tablicy I zdołano zestawić w grupie A — 8 tekstów pełnego Statutu Wielkopolskiego, mianowicie teksty I, II, i V — X w języku łacińskim, zaś w języku polskim teksty 4, t. j. XI—XIV; nie pomieściły się tam już teksty TABLICE SYNOPTYCZNE LXV 3 łacińskie i jeden polski. Z tych 4 tekstów dwa są samoistnemi Statutami Wielkopolskiemi, stanowiącemi odrębną całość tego pomnika. Jest to tekst łaciński z rękopisu Sierakowskiego III, przepisany po r. 1493, i tekst polski. z r. 1449, tłómaczony przez Swiętosława z Wojcieszyna, jako oddzielny pom­nik. Na ostatnią tę okoliczność trzeba dlatego silniejszy nacisk położyć, że Swiętosław nie poprzestał na przetłómaczeniu Statutu połączonego KrakowskoSandomierskiego wraz z Wielkopolskim, jaki wykazano w Tablicy I gru­pie B, tekście IX, ale ponadto osobno przetłómaczył Statut Wielkopolski i podał go w swym zbiorze statutów tłómaczonych. Oba te pomniki z rkp. Sierakowskiego III i tłómaczenie Swiętosława przedstawiałyby niesłychaną wartość dla ustalenia ilości i porządku artykułów Statutu Wielkopolskiego, gdyby — niestety! — pierwszy nie był fragmentaryczny, t. j. nie urywał się na art. 28 z powodu braku dalszych kart w rękopisie, zaś gdyby drugi — tłómaczenie Swiętosława — było pełne. Wszakże Swiętosław zabawił się w krytycznego tłómacza Statutu Wielkopolskiego; widząc bowiem, że pewne artykuły tego pomnika są powtórzeniem lub analogją artykułów Statutu po­łączonego w jego pierwszym członie (Statucie KrakowskoSandomierskim), nie podawał już ich pełnego brzmienia, tylko zaznaczał krótko, ich podobieństwo •czy równoznaczność, odsyłając do Statutu połączonego. Bądźcobądź jednak podał w swem tłómaczeniu dość dużo artykułów Statutu Wielkopolskiego w pełnem brzmieniu, ponadto zestawił ich ogólną ilość — w liczbie 49 prze­pisów, mających stanowić samodzielny Statut Wielkopolski. Co dotyczy dwóch drugich tekstów Statutu Wielkopolskiego, są to dwa identyczne, samodzielne teksty łacińskie tego pomnika, podane w rkp. Dzia-łyńskich II i Puławskim I w formie fragmentarycznej, już to z powodu braku kart w rkp., już*to z powodu opuszczeń pewnych przepisów przez kopistę. Pomieszczenie ich w tych rkp. przypomina sposób użyty przez Swiętosława, t. zn. kopista, ukończywszy Statut połączony KrakowskoSandomierski wraz z Wielkopolskim, zamieszcza po nim samodzielny, odrębny tekst Statutu Wiel­kopolskiego, zaznaczając to słowy: „Sequitur rubrica de Magna Polonia cum aliis" Dla tego odrębnego tekstu byłoby właściwsze miejsce w wydawnictwie, gdyby się znajdował tam, gdzie wydawca podał tekst samodzielnego Sta­tutu Wielkopolskiego z rkp. Sierakowskiego III, t. j. na początku T. IV Archiwum Komisji prawniczej. Niewłaściwą wydaje się też ciągłość nume­racji artykułów Statutu połączonego, tworząca wraz z następującym po nim Sta­tutem Wielkopolskim niemożliwy tekst t. zw. Statutu Wiślickiego o 209 artyku­łach, na którą to ilość artykułów składa się łączna suma: 1-0 artykułów Statutu połączonego (136 art.), 2-0 artykułów oddzielnego Statutu Wielkopolskiego (40 art.) i 3-0 artykułów oddzielnego Statutu Warckiego, jakie zostały przez kopistę wplecione w ten łączny tekst w liczbie 31 artykułów (zob. Tablicę VII, tekst ła­ciński XI - XII Statutu Warckiego). Stąd też właśnie przez mechaniczne dodanie do siebie artykułów 3 pomników, objętych rękopisami Działyńskich II i Puław­skim I: 136 — 40 - 31 - 3 (t. j. trzy artykuły pominięte w Tablicy V, niemożliwe Archiwum Komisji prawniczej T. II. V LABLICE SYNOPTYCZNE w Statucie Wielkopolskim), powstał w wydawnictwie nadzwyczajny tekst Statutu Wiślickiego o 209 artykułach Przy sporządzaniu Tablic wypadło przecież przeprowadzić emendację tego zbiorowego tekstu 3 pomników — przez wy­dzielenie zeń Statutu połączonego KrakowskoSandomierskiego z Wielkopol­skim do grupy B Tablicy I (tekst II 1 III), ptzez przeniesienie samoistnego Statutu Wielkopolskiego do Tablicy V grupy B (tekst II 1 III) 1 przez wło­żenie Statutu Waickiego do Tablicy VII (tekst łaciński IV 1 V) — W podobny sposób utworzył tez wydawca nadzwyczajny tekst Statutu Wislickiego o 180 artykułach (Tablica I A VI), w ktorym po ukończonym tekście Statutu po­łączonego KrakowskoSandomierskiego wraz z Wielkopolskim pomieścił ko­pista fragmentaryczny tekst Statutu Warckiego, o czem będzie jeszcze wzmianka przy objaśnieniu Tablicy VII Zebrawszy w Tablicy V wszystkie teksty pełnego, względnie samoistnego Statutu Wielkopolskiego w ogólnej liczbie 18 tekstów, w czem II łacińskich a 7 polskich, utworzono z nich dwie grupy tego pomnika w tej Tablicy — grupę A 1 B Powodem tego podziału jest, ze trzy teksty łacińskie Statutu Wielkopolskiego samoistnego odchylają się dość znacznie porządkiem 1 ilością zawartych w sobie artykułów od reszty tekstów — stanowią więc osobną grupę tekstów, tej grupę B, gdy inne — w przewazającej ilości 15 tekstów — wykazują wzajemną między sobą zgodność, tworzą zatem grupę pierwszą, t j. grupę A Fragmentaryczność 4 tekstów z powodu uszkodzenia rękopisów, w jakich się znajdują, utrudnia nieco orzeczenie o porządku 1 o ilości arty­kułów Statutu Wielkopolskiego, temi tekstami objętego, wszakże reszta tekstów —w pokaźnej ilości czternastu—jest zupełnie wystarczającą, aby o isto­tnym kształcie pełnego 1 samoistnego Statutu Wielkopolskiego nabrać wyobrazenia. Temu tez celowi służyć ma Tablica V, która pod tym względem. jest istotną sama dla siebie. Statut więc ten przedstawia się w Tablicy V w dwóch grupach A 1 B jako pomnik prawodawczy, obejmujący 45—51 artykułow, zależnie od tego, jak który tekst łączy względnie rozdziela poszczególne artykuły, respective pomija lub dodaje Jezeli się weźmie w rachubę każdy oddzielny artykuł, spotykany we wszystkich tekstach tego pomnika 1 w odpowiednim porządku złączy ze sobą, otrzyma się idealny wykaz wszystkich oddzielnych artykułów, lakie w ktorymkolwiek z tekstów występują Taki wykaz daje właśnie w Tablicy V kolumna prologu i inicjałów, sporządzona co do swego brzmienia wedle osnowy tekstu A I tej Tablicy odnośnie do wszystkich tekstów łacińskich samoistnego Statutu Wielkopolskiego Uwidocznia ona, że oddzielnych arty­kułów we wszystkich łacińskich tekstach tego pomnika da się zebrać razem 61 Na tym przykładzie unaocznia się też różnica między idealnym wykazem artykułów a faktycznym każdego tekstu z poszczególna Stwierdzić bowiem można, ze poszczególne teksty, wykluczając z nich nb. ułomne, mają 45, 46, 47,. 48. 49 i 51 artykułów gdy kolumna inicjałów, zebrawszy wszystkie oddzielne, wykazuje ich 61 Pokusić się także można było w tej Tablicy o wykazanie domnie- TABLICE SYNOPTYCZNE LXVII manej ilości artykułow i ich porządku, w jakim przedstawiał się istotny — kto wie, czy nie pierwotny tekst Statutu Wielkopolskiego; trzymając się bo­wiem porządku i ilości artykułów, ujawniającej się w większości tekstów ła­cińskich tego pomnika, otrzymałoby się mniej więcej jego ustalony układ i całość w obrębie 49 — może 48 artykułów Całość tę i jej układ wykazy wałaby kolumna cyfr, poprzedzająca w Tablicy V kolumnę inicjałów, Ścisły związek z Tablicą I, jeneralną, utrzymuje Tablica V odnośnie do tych 21—23 artykułów Statutu Wielkopolskiego, względnie 37, jakie teksty Statutu połączonego Krakowsko Sandomierskiego z Wielkopolskim wyka­zują w grupie B 1 C Tablicy I i w sposob ukryty wprowadzają w swoją os­nowę, pomieszczając je po zakończonym Statucie Krakowsko Sandomierskim w odmiennym porządku od samoistnego Statutu Wielkopolskiego Szczegó łowego bowiem wykazu tych artykułów w każdym poszczegolnym tekście Statutu połączonego grupy B 1 C nie powtarzano juz w Tablicy V, ale w odpowie­dnich końcowych jej kolumnach odesłano do grupy B 1 C tekstów Tablicy I za pośrednictwem jednego. t j prowadzącego tekstu O tyle więc, korzy stając z Tablicy V, należy też posługiwać się Tablicą I, poza tem Tablica I wyjaśnia, dlaczego w Tablicy V musiało znaleść zastosowanie użycie sygnatur poszczególnych artykułów w tekstach Statutu Wielkopolskiego w najściślej­szym związku z Tablicą I - tam bowiem znajdujemy teksty Statutu połą­czonego, które wydawca opatrzył jednolitą, bieżącą numeracją — bez względu na części składowe Statutu połączonego. W Tablicy V zaledwie dwa teksty Statutu Wielkopolskiego A VIII 1 IX mają swoistą numerację artykułów — Co do tekstu dzikiego (ostatnia kolumna w Tablicy V), podającego 12 do­wolnie wybranych artykułów z Statutu Wielkopolskiego, to korespondencja tych artykułów z odnosnemi samoistnego Statutu Wielkopolskiego wykazana jest bezpośrednio w ostatniej kolumnie Tablicy V TABLICA VI Pokłosie niektorych artykułow t zw Statutu Wiślickiego, zebranych tu 1 ówdzie w wydawnictwie poza osnowami tekstow, przedstawia Tablica VI Chodziło przy jej sporządzeniu o to, aby artykuły pełne Statutu, poukrywane przez wydawcę po przypiskach, w numerację tekstow nie wciągnięte, jakoteż dziwnym tiafem spotykane w summarjuszach nieskrocone artykuły, wreszcie znachodzone w szczątkach jakiegoś bard/o ułamkowego tekstu, razem zgroma dzić 1 ułatwić ich odszukanie w wydawnictuie Jest takich artykułow 27, a sama Tablica dość jasno tłomaczy, co to za artykuły 1 gdzie ich szukać, podając odnośny tom 1 stronę wydawnictwa V* LXVIII TABLICE SYNOPTYCZNE Wykaz Alfabetyczny inicjałów wszystkich artykułów w tekstach łacińskich t. zw. Statutu Wiślickiego (do Tablicy I—VI). Do oznaczenia poszczególnych artykułów w tekstach Statutu Wiślickiego możnaby użyć trzech sposobów: 1-o nagłówków czyli nadpisów, jakie w każdym teks cie nad poszczególnym artykułem znajdujemy, 2-0 numeracji, nadanej arty­kułom w tekstach przez wydawcę, 3-0 przytoczenia pierwszych wyrazów (ini­cjału) każdego artykułu. Zastanawiając się nad użytecznością tych trzech sposobów, dochodzi się do wniosku, że dwa pierwsze byłyby i niepraktyczne i niemożliwe, gdyż nagłówki nad artykułami są niejednolite, t. j. w każdym niemal tekście inaczej stylizowane; podobnie sprawa się przedstawia i co do numeracji artykułów — służyć ona może tylko temu tekstowi, w którym została przeprowadzona, do innych tekstów nie może mieć już zastosowania ze względu na to, że w nich występuje odmienny porządek i ilość artykułów, a zwłaszcza rozbicie jednego na kilka lub łączenie kilku w jeden. O trzecim sposobie powoływania artykułów nie da się powiedzieć, aby był praktyczny i wygodny — jest wszakże wyjątkowy w swojej jednolitości, gdyż wszystkie teksty Statutu Wiślickiego mają to do siebie, że choć nie bez pewnych od­mian, stylizują każdy poszczególny artykuł jednakowo, rozpoczynając go od jednych i tych samych mniej więcej wyrazów. Zdaje się więc, że przytoczenie artykułów Statutu Wiślickiego wedle ich początkowych wyrazów (inicjału), pozostanie nadal w użyciu. Ten rodzaj powoływania artykułów ma jednak wiele stron niedogo­dnych, z któremi należy się liczyć. Przedewszystkiem znaczna ilość poszcze­gólnych artykułów, dochodząca blisko cyfry 200, jeżeli je policzymy razem we wszystkich tekstach, utrudnia w przykry sposób odnalezienie jakiegoś artykułu w danym tekście nawet według inicjału. Trzebaby przechodzić każdy tekst od góry do dołu (podobnie kolumnę inicjałów w Tablicach), aby dotrzeć do poszukiwanego artykułu, przyczem poszukiwanie to może natrafić na znacz­niejszą trudność, jeżeli pewien artykuł, to ipso jego inicjał, kryje się w jakimś artykule, utworzonym z dwóch lub kilku oddzielnych. Poza tem poszukiwanie to prowadziłoby tylko do odnalezienia artykułu w jednym z tekstów. To też, aby ułatwić orjentację w licznych artykułach tekstów Statutu Wiślickiego, przedsięwzięto z jednej strony alfabetyczne ułożenie wszystkich, z drugiej zaś strony, aby umożliwić odnalezienie danego artykułu we wszystkich tek­stach tego pomnika, skombinowano alfabetyczny wykaz z wykazami artyku­łów, umieszczonemi w Tablicach I —VI w kolumnie inicjałów. W ten sposób więc uprzystępniono odnajdywanie poszukiwanego arty­kułu w tekstach z możliwie najmniejszą stratą czasu i sposobnością dotarcia odrazu do każdej jego formy, w jakiej występuje w tekstach. Chcąc zatem n. p. odszukać artykuł: Finem litibus imponere cupientes...« w jednym lub TABLICE SYNOPTYCZNE LXIX we wszystkich tekstach Statutu Wiślickiego, wystarczy odszukać go w alfa­betycznym wykazie artykułów pod F. (Finem), a następnie posłużyć się odpowie­dnią pozycją kolumny inicjałów, podaną równolegle w wykazie alfabetycznymi i zwrócić z nią do odnośnej Tablicy, gdzie wedle tej pozycji odnajdzie się w jednej linji zestawienie tego artykułu we wszystkich tekstach, objętych daną Tablicą. Przypuszczać należy, że sporządzenie tego rodzaju wykazu alfa­betycznego wszystkich artykułów Statutu Wiślickiego odda każdemu z jego badaczów pewną usługę, dlatego nie wahano się pomieścić go we wstępie do wydawnictwa jako uzupełnienie Tablic, a nawet poprzedzić nim Tablice I - VI, gdyż właściwie do nich on prowadzi. Wykaz ten obejmuje inicjały artykułów Statutu Wiślickiego we wszyst­kich odmianach, jakie w 38 tekstach tego pomnika zauważyć się dadzą. Musiano bowiem uwzględnić przypadek, że ktoś, natknąwszy w jakimś tekście na inicjał artykułu inaczej stylizowany, niż w innych teksta ch, byłby bezradny, szukając jego korespondencji w tych innych tekstach. Myliłaby go tu pewna od­miana i wprowadzała w błąd, że artykuł z odmiennie stylizowanym artykułem jest jakimś wyjątkowym, odrębnym artykułem, nieznanym reszcie tekstów. Stąd wynikła też potrzeba uwzględnienia wszystkich znaczniejszych odmian w ini­cjałach artykułów i włożenia ich w wykaz alfabetyczny tak, aby każdy odmienny inicjał skierowywał do inicjału typowego, regularnego, t. j. spoty­kanego w większości tekstów. Ponadto przy każdym inicjale typowym uwzglę­dniono w nawiasach drobniejsze, a w warjantach wszystkie jego znaczniejsze od­miany, dostrzeżone w pewnych tekstach, co odrazu daje miarę, o ile inicjały poszczególnych artykułów występują w zmienionej formie w niektórych tekstach Statutu Wiślickiego. Jeszcze jedno znaczenie można przypisać wykazowi alfabetycznemu, a to, że dopomaga on do ewidencji danego artykułu we wszystkich Tablicach. Możliwość zatem przeoczenia jakiegoś artykułu w Tablicach po stronie korzy­stającego z nich sprowadza do minimum. Zawsze bowiem pozycje artykułu w zestawionych razem kolumnach inicjałów ze wszystkich sześciu Tablic ostrzegą go o tem i wskażą mu, w jakiej grupie tekstów i w jakiem miejscu ten artykuł się znajduje. Dla porównaczego zaś zestawienia wszystkich form, w jakich dany artykuł przedstawia się we wszystkich tekstach, jest ten wykaz szczególnie przydatny, ułatwiając ich odnalezienie i ugrupowanie. TABLICA VII. Statut Warcki pomieszczony przez wydawcę w drugiej części Tomu IV Archiwum Komisji prawniczej, aczkolwiek występuje w 28 tekstach, wykazanych w Tablicy VII (wydawca uwzględnia tylko 20 tekstów łaciń­skich tego pomnika, znachodzących się w rękopisach XV stulecia), do­zwala dość przejrzyście przedstawić się w wykazie przeglądowym i ogarnąć, gdyż jest on prawie jednakowej formy we wszystkich tekstach i zawiera TABLICE SYNOPTYCZNE. w stosunku do Statutu Wiślickiego znacznie mniejszą ilość aitykułów oscylują one bowiem w tekstach pełnych tego pomnika, t j. nie fragmentarycznych, pomię dzy łączną cyfrą 30—32 wszystkich artykułów Unaocznia to Tablica VII, spo­rządzona dla wszystkich dotąd odkrytych 1 znanych tekstów Statutu Warckiego Inicjały poszczegolnych artykułów tego pomnika są we wszystkich jego tekstach niemal identyczne; porządek w ugrupowaniu artykułów prawie jed nakowy; rozbijanie jakiegoś artykułu na dwa lub kilka nader rzadkie, podob nie też z istoty rzeczy łączenie dwóch lub kilku w jeden Wyjątki zaraz wpadają w oko i nie potrzebują wielu wyjaśnień Bodzcobądz zwrócić jednak należy uwagę na pewne nieiegularności Przedewszystkiem co do samych tekstów zauważyć wypada, ze aczkol wiek w przewazającej ilości są samoistne 1 oddzielne, to przecież trzy teksty występują w związku z Statutem Wiślickim Jest to tekst w frag­mentarycznym rękopisie Ossolińskich II, udzie po Statucie Wiślickim wedle grupy A Tablicy I (tekst VI) pomieścił kopista Statut Warcki, poza tem dwa identyczne teksty w rękopisach Działyńskich II 1 Pułaskim I, gdzie po Statucie Wiślickim wedle grupy B Tablicy I (tekst II i III) podał kopi­sta oddzielny Statut Wielkopolski (wykazany w Tablicy V w grupie B, tekst II i III), w przepisy którego wplotł cały Statut Warcki Tekst pierwszy z rękopisu Ossolińskich. II przedstawia się jako bardzo ułamkowy gdyż z powodu braku kart w tym przekazany przezeń Statut Warcki zawiera tylko pierwszy artykuł, 1 to niedokończony, a następnie 8 środkowych Wszystkie te trzy teksty, złączone z Statutem Wiślickim bez ostrzeżenia, ze są wydobyte z innego pomnika, należało zeń układając Tablicę VII, do tej Tablicy przeniesć, przyczem przeniesionym musiano pozostawić numerację co do aitykułów tę samą. jaką im nadał wydawca, liczbując odnośne teksty Statutu Wiślickiego wraz z artykułami Statutu Warckiego numeracją bieżącą. Ugrupowanie tekstów Statutu Wirckiego w Tablicy VII nie przedstawia się skomplikowanie, gdyż, jak to juz zaznaczono powyżej układem i ilością artykułów są one sobie scisle pokiewne, podzielono je więc tylko na teksty łacińskie rękopiśmienne, zebrane razem, tak jak je zgromadził wydawca w IV t Archiwum Komisji prawniczej, następnie na teksty polskie rękopiśmienne ogłoszone w III 1 VIII/l tegoż Archiwum, w końcu na teksty łacińskie, druko­wane w najstarszych zbiorach prawa polskiego, t j. Syntagmatach 1 zbiorze J. Łaskiego z r 1505 W ostatniej kolumnie uwidoczniono tekst Statutu War­ckiego, wydobyty z t zw Układu systematycznego, o ktorvm powyżej w ob jaśnieniach do Tablicy I była juz wzmianka Z summarjuszow, jakich do paralelnych tekstów pełnego Statutu Warckiego dochowało się cztery 1 które przy odpowiednim tekście uwidoczniono w Tablicy VII, na szczególniejszą uwagę zasługiwałby summarjusz. podany w kolumnie XVIII tekstów łacińskich tego pomnika Nie to jest zastanawiające, ze summarjuszowi temu towarzyszy niesłychanie fragmentaryczny tekst pełnego Statutu Warckiego, ale ze sum­marjusz ten wykazuje zupełnie wyjątkowy układ artykułów tegoż Statutu, TABLICE SYNOPTYCZNE LXXI a korespondujący z nim tekst Statutu stwierdza swoją zgodność z tym spe cjalnym układem summarjusza. Świadczyłoby to o istnieniu osobliwej formy Statutu Warckiego, odrębnej od tej typowej, w jakiej występuje we wszyst­kich innych, znanych dotąd swych tekstach Uderzyć może jeszcze to zjawisko, że pewne teksty Statutu Warckiego wydzielają swój artykuł pierwszy jako odrębny i nie wciągają go do numeracji następnych artykułów, którą rozpoczynają od cyfry i, tak, ze w tych tekstach spotykamy się z dwoma wstępnemi artykułami, mającemi tę samą numerację porządkową t. j cyfrę i (zob teksty I. II, VII, VIII, XIII, XIV wśród łaciń­skich i I wśród polskich) Widocznie niektórzy kopiści uważali Statut Warcki za zlepek dwóch pomników, z których pierwszy zawierał jedno tylko posta­nowienie, drugi 30 lub 31 artykułów TABLICA VIII Końcowa — najmniej wyjaśnień potrzebująca — to Tablica VIII; zestawia ona w układzie przeglądowym ostatni pomnik prawny, t. j trzeci, jaki wy­dawca w IV t »Archiwum Komisji prawniczej zawarł Są to t zw Konsty tucje Łęczyckie, przypisywane dacie r 1418 i 1419 co do powstania pewnej tylko części swoich artykułów Pomnik ten dochował się zaledwie w 3 tekstach rękopiśmiennych, z ktorych dwa poprzedzone summarjuszem (rejestrem) są identyczne co do układu, bizmienia i ilości artykułow, zaś trzeci, zgodny z dwoma pierwszemi, odchyla się od nich przez to tylko, ze dwa artykuły, w tekstach pierwszych jednolite, rozbija, a mianowicie jeden na 7 artyku­łów, drugi na dwa, przez co dwa teksty pierwsze liczą razem 66, gdv tekst trzeci 74 aitykułow Doszedłszy do ktesu powyższego komentarza, zaznaczyć wypadnie, że Ta­blice przeglądowe,jakim on służy, mają mieć znaczenie głównie praktyczne Nie powstały one ad hoc przygodnie, ale na gruncie poprzedniego, dłuższego doświad czenia, zebranego przy studjowaniu tak rożnohtych w swe) postaci tekstów Sta­tutu Wiślickiego Doświadczenie to wskazywało drogi i środki, jakby teksty te można było uprzystępnić badaniu Ostatecznie znalazło to wyraz w Tablicach, kiedy otwarła się sposobność sporządzenia ich dla niniejszego wydawnictwa Możliwe usterki w tym młynie wyciągów 1 cyfr, jakie przyszło ujarzmić w Tablicach, zechce łaskawie bystre oko badacza uwzględnić. Niepodobień­stwem było chyba ich uniknąć, choć nieżałowano trudu kilkakrotnej korrekty 1 choć — co z uznaniem podnieść należy — techniczne wykonanie Tablic, pod względem typograficznym niezbyt łatwe, znalazło nadzwyczaj staranną 1 sumienną rękę składacza p Ludwika Królikowskiego a troskliwy nadzór p. Michała Gizy, pracowników Drukarni Uniwersyteckiej, którzy czynili wszystko, aby Tablice te w diuku pod względem zewnętrznym najlepiej wy­padły korzystnie się przedstawiły. W Poznaniu, miesiącu kwietniu 1920 r Abdon Kłodziński LXXII WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zv. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica I pozycje artykułów w ko umnie inicj ) Tablica II Tablica III Tablica IV Tablica V Tablica VI | a. b A. B. C. C. D. Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów I) Abusiva consuetudme noscitur esse observatum (noscitur observatum observari esse introductum).. 58 97 18 2) Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem .. 39 3 61 3) Actor faciat et procuret ad causam reum citari (ad causam procurat reum citari). Actor procurat (procuret1 etc. — Actor procurat reurn etc. — Actor procurans reum citari.. Actor ad causam procura- 33 30 56 4) Ad evitandam (evitandum) autem quamlibet alter cacionem (abdicationem) decernimus (decrevimus). 74: 69 Adiicientes quod fratribus mortuis. zob. Statuimus eciam, quod postquam pater etc. 5) Adiicientes (Statuentes Statuimus) quod quando su- 146 134 128 15 6) Ad precludendam (precludendum) lusoribus taxil. lorum malicie subtilitatem.. Ad precludendam lu 90 84 10 47 Aliquis excolens et seminans agros.. zob. Si quis excolens vel seminans etc. 7) Bartholdus (Bertholdus) deposuit (proposuit) quc- 11 110 65 Ceterum statuimus quod quocienscunque a!iquem (quod servi quocienscunque) contendere contigerit.. zob. Item statuimus, quod quocienscunque aliquos . contendere contigerit.. 8) Conradus (Cunradus) a Dominico domum vendi- cabat (vendicatdomum (suam) vendicabat a Do­ minico).. Cum domum vendicabat N[icolaus?]. Petrus a Iohanne domum vendicabat 44 41 68 9) Consuetudine iniquissima ministerialium extitit (fore) observatum (observatum extitit) 72 67 107 23 10) Contingit eciam, quod dum aliqui (aliqui dum) pro quibusdam (quibuslibet, quibuscunque. aliquibus) criminibus (ad nos) evoeantur (evocentur).. 24 23 2 8 11) Contingit sepius, quod dum Pe.[trus?] citat Io. 70 12) Crebra altercacione (altricacione) inter (propter) nostros subditos super (ipsorum) limitibus . 3 6 26 13) Culpe vero propter quas licitum sit a domino. fugere kmethoni.. zob. I reterea declarando sta­tuimus, quod si a nobis.. cmetho recesserit. 182 47 14) Cum actor forum rei undique sequi debeat . Volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutonici.. 75 70 53 31 8 15) Cum (Dum) alicui (alicuius) IIII (quatuor) boves fuerint recepti violenter (violenter fuerint receptl) . 107 101 46 1 WYKAZ ALFABETYCZNY LXXIII Tablica I pozycje artykułów Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach w kolumnie inicj ) A.B A. B. C. Pozycj e artykułów C. D w kolumnie inicjałów 16) Cum aliquis arguit.. sentenciam castellam Cra- coviensis (Cracoviensis castellaniiudicis castellani 113 107 49 11 Cum aliquis hereditatem emeret et teneret ipsam tribus annis.. zob. De cetero statuimus, quod cum aliąuis emens etc. 17) Cum dicit scriptura, quod filius non portabit ini- 176 172 160 41 Cum domum vendicabat N.[icolaus?] . zob. Con- radus a Dominico domum etc. 18) Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit.. 184 49 19) Cum ex separacione (conspiracione) subditorum bona dominorum deserantur (desertanturi.. Cum separacione subditorum etc. ... ... 81 75 74 36 20) Cum furta et (seuvel) latrocinia propter criminis im- manitatem (immunitatem inhumanitatem sevilatem criminiscriminis infliccioneminfliccionem pene).. 127 121 78 40 Cum gravi debito rixe plerumque . zob Cum in gravi debito etc 21) Cum (Quoniam dum) in causarum processibus apud iustos iudices.. spotyka się też spojony z nim art. Quoniam dum vultus noster a hiis personis etc. 132 126 88 45 16 22) Cum in gravi debito rixe plerumque.. Cum gravi 198 159 153 61 23) Cum in usurarum voragine sit insaciabilis tinsa- 95 89 18 51 Cum itaque omnis violencia.. iuris sanccionibus prohibeatur.. zob. Item cum omnibus violencia etc. . 24) Cum iure suo nullus (merito) debeat (debet) de- 9 9 14 Cum nonnulli, qui per indiscrecionem.. zob. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem.. Cum nullus iuro suo etc. j. w. pod nrem 24 25) Cum officium scultetorum (scultecie) semper exi- 125 119 96 59 26) Cum omnes constitutiones et statuta legem im- ponant (imponunt) rebus et (ac) negociis futuris 1 5 25 27) Cum omnis dissensionis (discussionispossessionis) et discordie sit mater.. Quia ut plerunque ex com- munione et congregacione discordias.. oriri con- j 126 120 77 39 28) Cum omnis (Quoniam omnis) scurrilitas verborum et (autvel) turpiloqurum.. Cum scurrilitas verbo- 99 92 29) Cum (Quando) pater decesserit pueris (puerorum) relictis ad (ante) annos legitimos non educatis 157 189 141 135 i 25 LXXIV WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica I (pozycje artykułów w kolumnie inirj.) Tablica II Tablica III Tablica IV Tablica Tablica VI A. B C. D A. B C. Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów Cum plerumque habentes iurisdiccionem... zob. Quia plerumąue habentes etc. | 30) Cum prescripcio propter segniciem (segniciam).. 45 42 70 15 4 31) Cum (Ut) realis distinccio personarum habeatur Cum seumlitas verborum etc. zob. Cum omnis scurrilitas verborum etc. 129 123 80 42 14 32) Cum secundum patrum (principum) sanctorum decreta.. illos ammittere privilegii aucthoritatem.. Cum seperacione subditorum bona dominorum deserantur.. zob. Cum ex separacione etc. 79 73 22 35 9 33) Cum sub uno principe.. eadem gens iura diversa habere (iure diverso frui) non debeat Cunradus a Dominico domum etc. zob. Conradus a Dominico etc. 183 138 132 48 34) Decernimus eciam declarando (Decrevimus declarando), quod nos vel capitaneus noster.. Decrevimus, quod nos Kazimirus vel capitaneus noster.. 140 158 10 Decernimus (Decrevimus) eciam, quod quicunque serophas proprias ad glandines.. depulerit. zob. Statuimus eciam, quod quicunque etc. 35) De cetero statuimus, quod cum (statuimus eum) aliquis emens (habens) hereditatem.. Cum aliquis hereditatem emeret et teneret ipsam tribus annis . 36) Declaramus eciam.. quod barones et nobiles no- stre terre Polonie (nostri).. Declarantes eciam, quod etc. Declaramus et decernimus, quod etc. Declarantes nihilominus .. zob Volentes etc. 188 140 53 19 154 Decrevimus (eciam) declarando etc. zob. Decerni­mus eciam declarando etc. 37) Decrevimus eciam (Decrevimus eciam et statui­mus), quod si predicto ministeriali deputato ad 30 27 Decrevimus quod nos Kazimirus vel capitaneus noster.. 2ob. Decernimus eciam declarando etc. Decrevimus, quod quinque serophas proprias etc. zob. Decernimus eciam, quod etc. De lege imperiali clara luce nobis constat. zob. Ex lege imperiali etc. De quercubus vero mericarum etc. zob Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites.. De rapinis aut pignonbus nostrorum pauperum.. zob. Ut in rapinis etc. Dum alicui IIII boves violenter fuerint recepti. zob. Cum alicui etc. 38) Dum aliquis pro hereditate citatur (citatuscitatur pro hereditate).. Statuimus insuper (Item statui­mus) dum aliquis pro hereditate citatur. Item WYKAZ ALFABETYCZNY LXXV Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica I (pozycje artykułów w kolumnie inicj ) Tablica II Tablica III Tablica IV A.B. C. D. A. B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów dum (cum) aliquis etc. Inde, si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate. Quia de sua malicia.. 27 20 41 39) Eciam statuimus, quod si quis militum.. de hoc 107 60 40) Egidius conquestus est (Item Egidius questus est quod canis Falconis N.[icolai ?]). Egidius querelam deposuit contra Falconem, quod canis F. 85 79 70 41) Egidius deposuit (proposuit) cum querela, quod cum in via dormiviss et (obdormivisset) .... 84 78 09 Egidius querelam deposuit etc. zob. Egidius conquestus est etc. 42) Et licet canonica sanccio depopulaciones (depo- pulatores - depellaciones - depredaciones) agrorum (depopulaciones bez agrorum) 98 91 34 53 43) Et licet lex tam novi, quam (eciam) veteris (veteris, 103 90 38 58 44) Et si aliqui iudei (Et si iudei, qui) per novas 96 89 Et si quis turpia coram eo alicui protulent. zob. Si vero in curia nostra etc. 45) Et ut facilius.. statuimus, quod.. secundum ordinem.. actor vel (et) reus.. audiantur.. Statuimus.. quod secundum ordinem etc. 16 16 46) Ex communi usu in regno nostro extitit (extat) observatum (observatux).. quod moriente matre.. 92 80 98 49 47) Ex iure divino tenetur (debeat debet obserrari), 187 171 165 52 48) Ex (De) lege imperiali clara luce nobis constat, quod (quomodoquoniam) incendiarii lincendarii).. 77 71 51 32 49) Expedit reipublice, ut subditi (nostri) quiete (in quiete, equilate) vivant (vivant in quiete) . 91 85 106 48 10 50) Experiencia (ExpergenciaExperigcncia) nos edocuit (docuitfacti nos edocuit). quod quandoque non contumaces pro contumacibus.. puniuntur.. 28 27 55 9 Falco, Franciscus et Henricus tres fratres.. zob Franciscus, Falco et Henricus etc. 51) Falco (Nicolaus) pro hereditate agebat contra 60 56 92 52) Filius nondum (non) emancipatus 114 108 53) Finem litibus imponere cupientes (volentes et cu- 37 34 59 34 54) Flebili querela sepius (sepe) (Flebili querela) recepimus (accepimusprecepimus), quod ministeriales per terram (terras) girantes (vadentes). Querelam sepius flebilem recepimus, quod etc. . 22 166 21 31 6 34 Franciscus conqueritur de Martino.. zob. Laurencius conqueritur etc. LXXVI WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w rożnych odmianach Tablica pozycje arty w kolumnie I niej ) Tablica II fablica III Tablica IV Tablica fablica VI A. B. C. D. A B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów 55) Franciscus (Franco) deposuit (proposuitdeponit) querelam contra Egidium (GregoriumPetrum).. 50 47 82 Franciscus deposuit querelam contra Mathiam . zob. Nicolaus deposuit etc. 50) Franciscus, Falco et Henricus fres fratres (fratres tres.. Falco, Franciscus et Henricus etc. -Petrus, Iohannes et Iacobus fratres tres. 61 57, 93 57) Franciscus Gregorio (Petro) mutuavit XX (XXX) mensuras truici.. Franciscus mutuavit Gregono etc 53 50 85 Franciscus Gregono vendidit etc zob. Franci­scus vendidit Gregono etc. 58) Franciscus (Franco) neptem (neptim) suam Lu cram (Dorotheam 5 48 83 Franciscus Petro mutuavit etc. zob. Franciscus Gregono mutuavit.. Franciscus proposuit etc. zob. Franciscus deposuit.. 59) Franciscus vendidit Gregono (Gregono vendidit) hereditatem . 52 49 84 5 Franco etc. zob Franciscus etc 60) Fratribus vero uterinis non existentibus (extanti bus) idem volumus de patruellibus 144 138 21 Hec decitur pena nyemylosczywa sine gracia zob. Statuimus, quod si quis ad domum militis . Hec statuta perpetua declaramus decernentes . zob Hoc statuto etc 61) Hoc statuto (Hec statuta) perpetuo (perpetua) declaramus, quod donaciones fixe . 152 103 157 21 Idem dicimus de iudeis etc. zob Item dicimus de rudeis etc. Idem dicimus, quod si matrem ipsius etc zob Item dicimus, quod si etc. Inde si quis ad mdicium citat aliquem pro he -reditate.. zob. Dum aliquis pro hereditate ci tatur . 62) Infantibus presertim egenis suecurrere. . volentes.. Similiter (de) infantibus ad duodecim an­nos (non) educatis . — Si mulier infantibus ad etc. 82 76 75 37 63) In percusionibus (percussoribus) vero militum et (aut) aliorum ... . . 101 94 36 56 Insuper iudicio statuimus etc. zob Insuper sta tuimus, quod si quis coram nobis etc. 64) Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel. nostro capitaneo . . 145 133 127 14 65) Insuper statuimus (iudicio statuimus) quod si quis (quispiam) coram nobis (extraxerit) cultellum 138 l69 163 8 WYKAZ ALFABETYCZNY LXXVII Inicjały artykułow t. zw. Statutu Wiślickiego w rożnych odmianach Tablica I (pozycje artykułów w kolumnie ) A. B. C. D A. B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów Iohannes deposuit querelam etc. zob. Nicolaus deposuit etc. Iohannes villanus deposuit ąuerelam.. zob. Nagoth (villanus) deposuit etc. Itaque decernimus et volumus, ut certis temporibus.. zob Prava consuetudine etc. Item A. deposuit contra B etc. zob. Item Bartholdus deposuit etc. 66) Item abducens furtive.. indomita lumenta.. 178 43 67) Item Bartholdus (BertholdusBartholt) deposuit (ąuerelam) contra Andream (contra Andream de posuit querelam). Item A. deposuit contra B etc. 117 iii 66 Item cum aliquis pro hereditate citatur.. zob. Dum aliquis etc. 68) Item cum omnibus violencia sit prohibita . Cum itaque omnis violencia.. iuris sanccionibus pro- hibeatur . ... 194 170 164 57 69) Item cum pauper (homo) (homo pauper) divitem pro violencia (violenens divitem) citat (citat pro 112 106 70) Item (Idem) (dicimus) de iudeis, si mutuarent 89 83 71) Item (Idem) dicimus, si (quod si) matrem ipsius (eiusquis) meretricem nominaverit (nominavit) .. 100 93 (78) 55 Item dum aliqua dominicella mantatur . zob. Item statuimus, quod cum etc Item dum aliqius pro hereditate citatur. zob. Dum aliquis etc 72) Item dum ignoratur, qms commisit homicidu immanitatem inhumanitatem 67 62 Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis etc zob Egidius conquestus est etc Item Egidius deposuit contra Falconem etc. zob Querelam Egidius deposuit etc 73) Item (ex quo) unus princeps, unum lus, una mo­neta .. . . ... . . 186 51 Item famulus qui dicitur etc. zob Item si famulus etc. 74) Item Martinus deposuit contra Nicolaum (Stani- slaum), quod dum agros 122 116 27 Item Petrus Iohannem traxit ad iudicium etc. zob. Petrus traxit Iohannem etc. Item pignora ad curiam castellani possunt depelli.. zob. Item ubi curie nostre etc 75) Item pro coppa (cassula) estnabum et hiema- lium... 110 104 I XXVIII WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t zw Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica I (pozycjc artykułów w kolumnie inicj ) Tablica II lablical IV Tablica lablica VI A B C D A B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów 76) Item pro curru feni violenter recepto (recepti) 108, 102 47 77) Item pro una cassula (coppa) cuiuscumque grani (frumenti) in die recepta . ... 109 103 Item puta si plures etc zob Item si plures etc 78) Item (Tamen) quacunque (quandocunque) morte casuali vel (et) inopinata . . 60 62 104 21 Item si aliquis violenter mantellum etc zob Item si quis violenter etc. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie etc zob Si aliqui fuerint eiusdem etc 79) Item si famulus alicuius dictus golota Item famulus, qui dicitur polonice golomaka (golo maka alias colomekgolomanka, galomanka, golomenka, golomonka, golomąd — gomolka alias golotha — hołomed alias hus knacht) 111 105 48 Item si officialis alias woźny aliter formam iuramenti dixent zob Statuimus, quod scripto res etc 80) Item (Tamen) si plures puta (Item puta si) duo vel (aut) tres vel quatuor (puta tres vel quatuor) 65 61 103 20 Item si quis fuerit eiusdem parochie etc zob Si aliqui fuerint eiusdem parochie 81) Item si quis (aliquis) violenter mantellum (mantellum violenter) recepent.. Item si aliquis vio lenter mantellum suum etc Item si quis propria auctontate et violenter etc 105 99 44 Item statuimus dum aliquis pro hereditate cita tur zob Dum aliquis pro etc Item statuimus, quod aliqui propter causas consanguineorum . zob. Plerumque fit, quod aliqut etc. 82) Item statuimus, quod cum ahqua domicella (dominicella) mantatur . Item dum ahqua domini cella maritatur 120 114 100 13 Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusantis zob Statuimus, quod in causis criminalibus .. 1 1 1 83) Item statuimus, quod nullus fideiusor pro illo pro quo fideiubuit (fideiussit) 150 19 Item statuimus, quod officiaies debent quatuor grossos (scotos). zob. Statuimus, quod scripto res etc. Item statuimus, quod quicunque (virginem) rapuerit. zob Statuimus quicunque etc Item statuimus, quod quilibet habens lumenta indomita zob Statuimus, quod omnes etc WYKAZ ALFABETCZN LXXIX Inicjały artykułow t. zw. Statutu Wiślickiego w rożnych odmianach Tablica I (pozycje a tytułow w kolumnie ) A B A B. C C D Pozycje artykuidw w kolumme imcjałów 84) Item (Ceterum) statuimus, quod quocienscunque ahquos contendere contigent . 167 167 161 35 Item statuimus, quod quocienscunque in ludicio etc. zob. Quocienscunque m mdicio etc Item statuimus, quod si, aliqui propter causas consanguineorum.. zob Plerumque ht, quod etc 85) Item ubi curie nostre sunt (sunt nostre) remote . Item pignora ad cunam castellani possunt depelli . ... 153 174 135 129 17 86) Item ut palatini certo numero suorum ludicum (numero ludicum) sint contenti . 13 13 21 2 87) Ius militare (militale) Quidam ex (de) nostris baronibus (nobilibus militibus) . 4 4 7 27 88) Laurencius (Franciscus) conquentur de Martino Paulus conquentur de Mathia), quod sibi ma trem (matrem sibi) interfecit . . . 69 64 101 Laurencius conouestus est contra F . zob Que- relam Egidius deposuit 89) Licet antiquitus fuent (fueratmodus fuerit observatus), quod cmetho cmethonem occidendo. 64 60 102 19 90) Licet m plunbus (plensque) casibus (causis) celentas commendetur (commendatur) Licet m pluribus celentas commendetur. 34 31 57 12 91) Licet pro redimenda pau perum vcxacione solucio dicta czesne (tretsczne, tresszcne, trezcsczne, trecsczne, czesthne, czetsne, czcschne, rzoszne — trzynadzeszcze, trzynadzescza trzynascze — pamyathne) Si licet pro redimenda etc 54 51 86 16 92) Marito mortuo uxor donacionem et dotem et quehbet paraphernalia ... 164 158 93) Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi . . . . . ... 121 115 26 94) Militi pro una plaga vel (pro) plunbus a cmethone . .... 115 109 50 12 95) Mulier mantata ad aliquam hereditatem ra cione dotis Si vero (Si autem) sit muher (et) maritata et (ad) ahquam hereditatem etc 47 44 96) Multociens contingit, quod puens ln orphani- 158 190 142 136 26 97) Nagoth (Nagod Iohannesvillanus) deposuit que- 57 | 53 89 98) Ne sibi fuga ipsius mfamie imputetur . . . 180 45 99) Nicolaus (FranciscusIohannes) deposuit (posuit) querelam contra Mathiam (de Mathia de Matheode Petro).. . . . . 63 59 94 100) Nicolaus Mathie (a Matheo Petro) mutuavit X (XX) marcas Nicolaus mutavit Mathie etc 118 112 95 LXXX WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica I (pozycje artykulów w kolumnie in cj.) Tablical Tablica A.B.I A B. C. C. D. Pozycje artykułów w kolumnie inicjalow Nicolaus posuit etc. zob. Nicolaus deposuit etc. Nicolaus pro hereditate agebat contra Wlodkonem.. zob. Falco pro hereditate etc. 101) Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum (earum) ducunt originem (originem semper ducunt — Paulus conqueritur de Mathia, quod matrem sibi interfecit.. zob. Laurencius conqueritur de Martino etc. 38 35 60 38 102) Per expenenciam (experigenciam) didicimus, quod sentencia excommunicacionis 43 40 67 15 103) Perpetuo prohibemus edicto (Perpetus prohibcmus bez edicto), quod nostri familiares,. 141 104) Petrus agebat contra Iohannem (Nicolaum) iu- Petrus a Iohanne domum vendicabat.. zob. Conradus a Dominico etc. 59 55 91, 105 Petrus (Stanisluus) conquestus est de Iohanne (de Nicolao quod Iohannes).. 58 54 90 106) Petrus deposuit contra Iehannem (contra Iohannem depdsuit).. Preterea Petrus contra Io- Petrus, Iohannes et Iacobus fratres tres. . zob. Franciscus, Kalco et Henricus etc. 41 38 63 107) Petrus traxit Iohannem (Iohannem traxit) ad (in) iudicium .. Item Petrus .. traxit etc . 40 37 62 108) Plerumque lit, quod ahqui propter causas con sanguineorum (quod propter causas consanguineorum} ad iudicia venientes .. 23 136 22 1 7 109) Plerumque in odium.. domini ville.. consueverunt villanos citare.. lamcn plerumque in contemptum et odiutn etc. 20 110) Porro cum iudaica pravitas (iudaice pravitatis intencio).. semper in hoc versatur 164 193 155 149 50 iii) Possibilitas hoc (hecid dictat idictat hoc) racionis (racionis hoc dictat), quod iudices habeant suos certos (certos habeant) ministeriales (habeant suos) seu (sive) officiales.. Posibilitas 25 24 39 112) Prava consuetudine.. sine .. horarum difTerencia.. iudices iudicia celebrabantur (celebranturexcrcebantur).. Statuimus, quod deinceps iudices . ad meridiem debeant presidere., Itaque decernimus et volumus, ut certis temporibus etc. Preterea contra vladarium etc. zob. Preterea cum dominus ete. 14 15 14 15 25 3 113) Preterea cum (dum) dominus contra suum vla- ! WYKAZ AI.FABETYCZNY LXXXI Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w roznych odmianach Tablica I (pozycje artykułów w kolumnie inuj ) Tablica II A.B.I | A. B. C. C. D. | Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów darium (contra vlodarium).. Preterea contra wlodarium (cum contra) aut aliquem familiarem 124 118 28 114) Preterea cum in deliberacione (deliberacionibus) consistit (consistatstat) mater virtutum.. 21 20 30 5 115) Preterea declarando statuimus (statuendo deelaramus). quod cum a (sive) nobis.. cmetho effugerit.. Preterea statuimus, quod cum a nobis etc. zob Culpe vero propter quas etc. 181 154 148 46 116) Preterea de villanorum (villarum) pastore Egi- 87 81 72 Preterea dum dominus etc. zob. Preterea cum dominus etc. Preterea non solum a malo, sed ab omni specie mali.. zob. Revera non solum ctc. Preterea pena (XVII s. - sedmdzesanth), que consnevit nostro fisco . zob. Ut itaque certa mensura etc. Preterea per frequentem pauperum pignoracionem (inpignoracionem .. zob. Preterea quia per frequentcm etc. Preterea Petrus contra Iohanncm deposuit.. zob. Petrus deposuit etc. Preterea presidentcs etc. zob. Preterea quicunque prcsidentes etc. Preterea quandoque (quandocunque) presidentes.. zob. Preterea quicunque presidentes etc. 117) Preterea quia per frequentem pauperum pignoracionem (inpignoracionem).. Preterea per fre- 31 28 3 10 118) Preterca quicunque (quandoque quandocunque presidente. seu (quandoqueaut) ipsorum officiales.. Preterea presidentes quandoque et lpsorum officiales. Preterea quandoque presidentes 26 25 40 Preterea statuendo declaramus, quod cum. . cmetho .. zob. Preterea dec atando statuimus etc. j 119) Preterea statuimus et (quod) edicto perpetuo.. 142 12 Preterea statuimus. quod cum a nobis.. cmetho effugerit.. zob Preterea declarando ctc. Preterea statuimus, quod quicunque (si aliquis) in iudicio cultellutn.. zob. Statuimus, quod si aliquis in iudicio ete. 120) Prcterca statuimus. quod qnilibet fideiussor, illo 149 160 154 18 121) Preterea statuimus, quod si quis alterius vilia (villa alterius).. furtum fecerit.. Statuimus, quod lxxxii WYKAZ ALFABETYCZNY Imicjały artykułów t. zw. Statutu Wislickiego w różnych odmianach Tabhca I (pozycje artykułow w kolumme inicj ) A. B. C. D A. B. C Pozycje artykułów w kolumme inicjałów si aliquis (aut quilibet) de villa unius domini 162 166 160 32 27 122) Preterea (Propterea), ut calummis (calumpnus) via precludatur . Preterea, ut ultra calumnns etc. 35 32 58 13 55 52 87 17 6 124) Quamvis occidens hominem secundum legum sancciones.. Si vero occisor (et occisus) fuerint duorum dominorum , . . . 71 159 66 27 28 Quando pater pueris decessent . zob. Cum pater decessent pueris etc 125) Querelam Egidius deposuit (deposuit Egidius) contra (lpsum) Falconem (N [lcolaum ?]) . Laurencius conquestus est contra F.. Item Egidius deposuit contra F.. . ..... 86 80 71 126) Querelam (ldem) Petrus deposuit de Iohanne . Querelam deposuit Petrus de Iohanne . . 42 39 64 3 Querelam sepius flebilem recipimus, quod ministenales per terram girantes. zob. Flebili sepius querela etc 127) Quia cuilibet sua (summa) defensio . non est deneganda.. ... .... 11 11 19 Quia cum plerumque (plen) habentes iunsdiccionem . Zob Quia plerumque etc. Quia de sua malicia . zob. Dum aliquis pro hereditate citatur . 128) Quia ex facilitate (facultate) obligacionis (obligacioms facultate) ad (m) magna damna . hommes devemunt.. , . . . . 191 161 155 54 129) Quia ex multiphcitate (multiplicacione) iudicum. (diversimodediverso modo vario modo) senten cie proferebantur (sentencia proferebatur) . 12 12 20 1 130) Quia filn cum patribus (parentibus) una persona iurisdiccione (iunsficcione luns faccione iuris sanccione) censentur (una persona censentur).. Quia filu mnsficcione una persona censentur patnbus 7 7 Quia honus, quod presertim etc. zob Quia onus presertim quod etc. 131) Quia onus presertim quod (honus, quod presertim) omnes tangit lnter plures divisum facilius deportatur 8 8 13 132) Qma plerumque habentes mnsdiccionem con sueverunt.. ad iudicia (ad iudicandum) ehgere sibi loca.. Quia cum plerumque etc .... 18 18 23 2 Quia ut plerumque ex communione et congregacione discordias et dissensiones. oriri contigit.. zob Cum omnis dissensionis et discordie etc. 133) Quia victus tenetur (victori tenetur) satisfacere de eviccione . . . 5 5 8 28 WYKAZ ALFABETYCZNY LXXXIII Inicjaly artykułow t zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tablica (pozycje art w kolumnie a I ykułow inicj ) B.C Tabhca II Tablica III Tablica IV Tablica V Tablica VI A Bl A C D. Pozycje artykuldw w kolumnie inicjałow 134.) Quicunque (vero) virgini (alicui virgini) seu vidue (mulieri) aut conmgate. violenciam fecent.. 146 140 30 23 135) Quidam de ipsorum audacia multum presumen- tes, mtrantes silvam . . 97 165 90 33 52 136) Quocienscunque ln mdicio in causis cnminali bus.. quispiam conventus (mventus) fuerit . Statuimus quocienscunque (quod quocienscunque) etc. Item statuimus, quod quocienscunque etc 151 162 156 20 137) [Quod statutum] volumus currere ab anno. . 143 Quoniam dum ln causarum processibus etc zob Cum ln causarum processibus etc 138) Quoniam dum vultus noster ab hns personis . spojony parokrotnie z artykuem Cum m causarum processibus apud lustos iudices. 19 33 1 139) Quoniam ex modo citacionis (citacionum) nonnulla gravamma. evenire (provenire pervenireprevenire) consueverunt (solent) . . . 19 29 4 Quoniam omms scurnhtas verborum aut turpiloqurum . zob Cum omnis etc 35 54 140) Revera (Preterea) nou solum a malo sed (et) ab omni specie mali (mala) . Revera cum non 78 72 52 33 141) Sed quia m armata milicia honor regis et de- fensio. ... 185 139 133 50 142) Sed quia ludus (lusus) taxillorum multos mstos depauperat . . ... ... 192 55 143) Sepius contingit, quod (ut) quidam de rmhtari 93 87 16 50 144) Si ahqui fuennt (Item si ahqui fuerint) emsdem 36 33 Si autem ahquis ln obhgacione teneat hereditatem zob Si vero aliquis dedit etc Si autem fuerit muher mantata etc zob Mulier mantata etc. Si autem fuent vidua et eodem modo.. zob. Vidua eodem modo etc. Si autem m obligacione aliquis teneat (tenet) hereditatem (aliquam hereditatem) . zob. Si vero ahquis dedit bona etc Si autem quis eo tempore, quo iudices president.. zob Si quis autem.. ad locum etc Si autem sit (fuerit) muher (et) mantata ad ahquam hereditatem . zob Muher maritata ad ahquam hereditatem etc. Si autem subiudex comprobavent sentenciam .. zob. Similiter redarguens etc. LXXXrV WVKAZ ALFABETYCZNY Inicjaly artykutdw t. zw. Statutu Wislickiego w rdinych odmianach T (pozy w ko A. U C. D. ablica I cje artykułów kolumnie ) Tabhca II 1 ablica III Tablica IV 1 ablica V Tablica VI A. B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów Si autem vidua fuerit et eodem modo.. zob. Vidua eodem modo etc. Si cuiuscunque impuberes ante legitimam etatem.. zob. Si impuberes cuiuscunque etc. Si cuiuscunque (cuiusquecuiusquam) pueri inpuberes etc. zob. Si impuberes cuiuscunque pueri etc. 145) Si impuberes cuiuscunque pueri ante legitimam etatem.. Si cuiuscunque pueri impuberes etc. Si cuiuscunque impuberes ante legitmam etatem Si minores et impuberes cuiuscunque 128 122 79 41, Si licet antiquitus fuerit observatum etc. zob. Licet antiquitus ctc. Similiter arguens sentenciam subiudis .. zob. Similiter redarguens etc. Similitcr infantibus (de infantibus) ad duodecim annos educatis.. zob. Infantibus prcsertim egenis etc. 146) Similiter (Vero idem) redarguens (arguens) sentenciam subiudicis.. Si autem subiudex com- 148 137 131 17 18 Si minores et impuberes cuiuscunque condicionis cciam extiterint ante legitimam etatem . zob. Si impuberes cuiuscunque pueri etc. Si mulier infantibus ad duodecim annos educatis.. zob. Infantibus presertim egenis etc. 147) Si quis autem.. ad locum in quo (iudices) pie sidebunt (resideant). temerarie (quavis .. temeritatel intrare presumpserit.. Si autem quis eo 17 17 148) Si quis autem arborem cum apibus inciderit.. 171 149) Si quis excolens vel seminans (inseminans) agros alicuius (alienosallerius).. violenter.. Aliquis 106 100 45 150) Si quis vero in gayo alterius furtive.. quercus 170 151) Si vero aliquis dedit bona quedam hereditaria in obligacionem.. Si autem in obligacione ali- 46 43 152) Si vero huiusmodi fratres vel sorores.. non fuerint in bonis paternis.. divisi 56 52 7 153) Si vero in curia nostra.. manicas quis detraxerit.. Et si quis turpia coram eo alicui pro- Si vero occisor (et occisus) fuerint duorum dominorum .. zob. Quamvis occidens hominem etc. 139 9 WVKAZ ALFABETYCZNY LXXXV Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wislickiego w rdinych odmianach Tablica I pozycje artykułów w kolumnie inicj ) Tablica II rablica III Tablica A. B C. D A. b. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów Si vero sit mulier maritata et aliquam heredilatem .. racione dotis . zob. Vidua eodem modo .. Stanislaus conquestus est de Iohanne .. zob. Petrus conquestus est de Iohanne .. 154) Statuendo declaramus (Statuimus declaramus), quod si quis (aliquis) tribus vicibus de furto vel spolio (si aliquis de furto vel spolio tribus 16l 147 141 31 Statuendo decrevimus, quod si alique plantacio nes. . zob. Statuimus et decernimus, quod etc. Statuentes, quod quando super iudicato.. zob. Adiicentes, quod quando etc. Statuimus declaramus, quod si aliquis tribus viribus de furto.. zob. Statuendo declaranms etc Statuimus deinceps, quod iudices etc. zob. Statuimus, quod deinceps iudices etc. Statuimus eciam et decemimus, quod si aiique plantaciones.. zob. Statuimus et decernimus, quod etc. j 155) Statuimus eciam. qui occulte.. fures et profugos.. servat.. Statuimus et dicimus infamem, 94 88 156) Statuimus eciam, quod postquam aliquis (pater).. nobilium filiam nuptui tradiderit.. 155 143 137 23 20 157) Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites (cum aliquo limites habens).. 169 149 143 37 158) Statuimus eciam (Decernimus Decrevimus eciam), quod quicunque scrophas proprias ad glandes 173 -151 146 39 26 159) Statuimus eciam, quod si aliquis (quis) in iu dicio cultellum extraxerit.. Preterca statuimus, quod si aliquis (quod quicunque) etc. 137 108 162 7 160) Statuimus et decernimus (decrevimus), quod si alique plantaciones elc. zob. Statuendo decre- • vimus, quod si alique plantaciones 104 98 43 Statuimus et dicimus infamem, qui occulte.. fures etc. zob. Statuimus eciam, qui occulte etc. Statuimus insuper, dum aliquis pro hereditate citatur.. zob. Dum aliquis etc. Statuimus insuper eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites.. zob. Statuimus eciam, quod 161) Statuimus insuper, quod interficiens iumentum indomitum.. Statuimus, quod interficiens etc. 168 148 142 36 162) Statuimus insuper, quod passus damna (dampnum) per furtum .. Statuimus bez insuper etc. 144 165 | 13 LXXXVI WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w roinych odmianach Tablica I (pozycje artyknlow w kolumnie in cj ) Tabhca II Tablica IV Tablical V Tablica VI A. B C. D A. B. C Pozycje artykułów w kolumnie inicjaldw 163) Statuimus insuper, quod (Statuimus, quod) si litigator (obligator) dixerit in nostra.. presencia.. 47 , 136 130 16 Statuimus quamlibet arborem fructiferam .. zob. Statuimns, quod pro qualibet arbore etc. Statuimus quicunque virginem.. sine voluntate parentum rapuerit.. zob. Statuimus, quod quicunque virginem etc. Statuimus quocienscunque in iudicio etc. zob. Quocienscunque in iudicio etc. 164) Statuimus (deinceps), quod deineeps iudices . ad meridiem. debeant presidere.. zob. nadto Prava 80 165) Statuimus, quod dum aliquis contra suum pri- 74 24 166) Statuimus, quod in (de) rausis criminalibus in absencia accusantis.. Item statuimus quod in etc. 135 157 151 5 Statuimus, quod interliciens iumentum etc. zob. Statuimus insuper, quod interficiens etc. 167) Statuimus, quod marito mortuo uxor 19 113 99 168) Statuimus, quod omnes habentes (quicunquequilibet habens) iumenta indomita.. Item sta- 172 150 144 38 25 Statuimus, quod passas dampnum etc. zob Statuimus insuper, quod passus etc. 169) Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera (quod quamlibet arborem fructiferam).. Statuimus quamlibet arborem fructiferam 123 117 42, Statuimus, quod quamlibet arborem fructiferam . zob. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera.. 170) Statuimus, quod quando aliquis habens silvam 175 152 40 Statuimus, quod quando super iudicato.. zob. Adiicientes, quod quando etc. Statuimus, quod quicunque habens cum aliquo limites.. zob. Statuimus eciam, quod quicunque etc. Statuimus, quod quicunque (quilibet) habens indomita iumenta .. zob. Statuimus, quod omnes etc. 171) Statuimus, quod quicunque virginem.. sine voluntate parentum rapuerit . Statuimus quicunque 160 145 139 29 22 Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus.. zob. Quocienscunque in iudicio etc. 172) Statuimus, quod scriptores ludiciorum de testi- bus producendis (a producente testes) 134, 156 150 2,3,4 WYKAZ ALFABETYCZNY LXXXVII Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wiślickiego w różnych odmianach Tabhca I (pozycje artykutow w kolumnie inicj.) Tablical Tablical Tablica IV Tablica V Tablica VI A. B. C. D. A. B. C. Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów Statuimus.., quod.. secundum ordinem etc. zob. Et ut facilius statuimus, quod etc. 173) Statuimus, quod si aliquis coram nobis de maleficio .. Statuimus, quod si coram nobis vel no- 179 153 147 44 Statuimus, quod si ahquis in iudicio cultellum extraxerit.. zob. Statuimus eciam, quod si aiiquis in iudicio etc. Statuimus, quod si coram nobis vel nostro capitaneo de aliquo crimine.. zob. Statuimus, quod si aliquis coram nobis de maleficio.. 1 Statuimus, quod si litigator etc. zob. Statuimus insuper, quod si litigator etc. | 174) Statuimus, quod si quis (veniens) ad domum militis.. Hec dicitur pena nyemylosczywa.. . . 177 42 175) Statuimus, quod si quis (si quis) inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale.. 196 59 176) Statuimus, quod ubi pater post obilum sue coniugis .. Statuimus, ut ubi pater etc. 156 24 Statuimus, si quis inculpatus fuerit etc. zob. Statuimus, quod si quis inculpatus etc. Statuimus, ut ubi pater post obitum sue coniugis.. zob. Statuimus, quod ubi pater etc. 177) Sunt nonnuli, qui per lndiscrecionem.. Cum 70 65 105 22 Tamen plerumque in odium etc. zob. Plerumque in odium etc. i Tamen quacunque morte casuali.. zob. Item quacunque morte casuali.. Tamen si plures puta tres vel quatuor etc. zob. Item si plures etc. 178) Unde si quis ad iudicium citat (citat ad iudicium) aliquem pro hereditate in (pro) (aut) pe- 2 Usurarum voraginem compescere cupientes.. 179) Ut calumniis (m calumniis) malorum hominum 163 131 33 125 81 43 15 180) Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum.. sit distincta.. Ut dominarum habitacio actibus virorum propter fra- 10 10 171 30 Ut in calumniis etc. zob. Ut calumnns etc. 181) Ut in rapinis aut (in) pignoribus (pignoracionibus) nostrorum subditorum (pauperum militumpauperum) aliquis modus.. observetur.. Ut ln rapinis aut pignoracionibus aliquis modus observetur.. De rapinis aut pignonbus nostrorum pauperum al.quis modus servetur. .... 6 6 15 29 LXXXVIII WYKAZ ALFABETYCZNY Inicjały artykułów t. zw. Statutu Wislickiego w różnych odmianach Tablica I (pozycje artykuółw w kolumnie inicj.) Tablica II Tablica m Tablical IV Tablica V A. B. C.D. A. B. C. Pozycje artykułów w kolumnie inicjałów 182) Qt itaque cerla mensura et regula de pena.. Preterea pena. que consuevit nostro fisco.. 32 29 4 11 183) Ut noxius ludus taxillorum abiiciatur.. 88 82 9 46 184) Ut penarum distinccio et legitima divisio.. 102 95 37 57 185) Ut quilibet de proximi indempnitate vigilet. . Ut quilibet proxtmum (alium) indempnem (in. dampnem) (suum) vigilet conservare (vigilet indampnem causis (caucius) conservare).. . 73 68 32 24 Ut realis distinctio personarum habeatur .. zob. Cum realis etc. 186) Ut viri famosi et iuste viventes (iurantes) (iuste 83 130 77 73 124 44 187) Ut violentorum (violenter) audacia refrenetur. 68 63 . Vero idem redarguens sentenciam iudicis (subiudicis).. zob. Similiter redarguens etc 188) Verum (eciam), quia guerrarum strepitus ex ln- 195 58 189) Vidua eodem modo et aliquam hereditatem racione dotis .. Si autem vidua fuerit (fuerit vidua) et eodem modo .. aliquam hereditatem .. racione 48 45 190) Volentes et decernentes, quod dicti boves pignorati (pignoraticii).. Declarantes niuilominus, 29 27 191) Volumus et decrevimus (declaramus), quod premisse prescripciones tempore pacis ., ... 49 46 192) Volumus itaque, ut unde bona.. habere cupiunt, 97 Volumus, ut si quis (aliquis) in iudicio iuris Theutonici. zob. Cum actor forum rei etc. I. Kod. Król. (Królewiecki;—Regiomontanus). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum tem- . [f. I] porum varietatem consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet populo 1) virium non sufficiat fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis 2) non fuerit decoratus. Continuatur: Et ob hoc Kazimirus Dei gracia Rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris nostris dominio nostro subiecti(s), plereque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto vario et diversimodo deciduntur | et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Virginis Marie tociusque celestis yerarchie 3) et ad profectum, comodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare ac eadem statuta districte et firmiter observare. (1) De constitucionibus rubrica. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et [f. I°] negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constitutiones edite nunc in colloquio generali in Wislicza, non respiciant 1) Wyraz ten później dopisany współczesna ręką. 2) Wyraz później współczesną ręką wypisany, nad wyrazem »factis« 3) Wyraz później dopisany współczesną ręką. Kod. król. KODEKS KRÓLEWIECKI. [2] preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, extunc, si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) De constitucionibus. Crebra altricatione propter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio ] interdum subponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis, ad ipsam protensam; quod si idem fluvius obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes faciant licite suas piscaturas 1). (3) De constitucionibus. Ius militale — Quidam ex nostris nobilibus, cum in castris contra [f. 2] hostes positi fuerint, abiecto omni rubore cum minima strenuitate commitantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitarent 2) et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum, sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis 3) cum hostibus | sciat 4) capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debebunt presentari; equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. 1) Przy tym wyrazie znajduje się odnośnik, któremu odpowiada następujący dopisek usku­teczniony nieco później współczesną ręką: »Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu reparacione hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis est semper habendus». 2) Pierwotnie kopista napisał »eviterit«, później jednak w interlinii umieścił »evitarent«. 3) Cod. dimicaciones. 4) Cod. stat. [3] KODEKS KRÓLEWIECKI. 3 (4) De constitucionibus. Quia victus victori tenetur satisfacere de condempnacione 1) et de iudicio prius non recedere, nisi satis det, in quo est condempnatus: quidam inopia vel rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satisfactionem adversario impendentes: propter que volumus, ut tales ino- [f. 2°] bedientes de malicia ipsorum comodum non reportent; postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradantur; et si in captivitate manentcs effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper dampnati solvere tenebuntur. (5) De consuetudinibus. Ut in rapinis aut in pignoracionibus nostrorum pauperum aliquis mo­dus observetur. — Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim spolia divi dunt, nullam graciam cum impignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam, eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui dicitur opraucza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignoraverint vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis || integris; si autem yemali octo diebus illibata debent [f. 3] per recipientem conservari, sive iuste pignorati fuerint vel indebite rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignora, pro commissis penis non fuerit illis, qui inpignoraverint, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderit, licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo sacramento probaverit 2), cum pena pencznadzescza tenebuntur | resarcire. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum gerentes extendimus sive prorogamus 3). 1) Pisarz zamieścił pierwotnie tylko »dempnacione«, później spostrzegłszy tę omyłkę inna osoba, której emendacye tekstu mieliśmy już sposobność uwidocznić, na marginesie dodała »de con«. 2) Wyraz tą samą ręką później dopisany. 3) Cod. prerogamus. KODEKS KRÓLEWIECKI. [4] (6) De constitucionibus rubrica. Quia filii iurisficcione 1) una persona censentur 2), ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presumant. (7) De eodem. Quia onus, presertim quod omnes tangit, inter plures divisum facilius deportatur, quapropter statuimus, quod 3) indifferenter omnes sculteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultates [f. 3 0] ad quamlibet expedicionem nobiscum transire teneantur. (8) De eodem. Cum nullus iure suo debeat defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes, de isdem bonis sub umbra clericali debita nobis et nostro regno servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici regni nostri, cuiuscunque status existant, patrimonialia bona tenentes, vel nobiscum personaliter transire tene­antur ad quamlibet expedicionem, iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laycis teneantur dimittere et renunciare eisdem; | quod si neutrum facere curaverint, predicta quelibet bona predicto­rum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis temporibus applicanda. De consuetudine. Ut in rapinis aut in pignoracionibus, ut supra. 4). (9) De procuracione rubrica. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causas vocate 5) premant se in turmis masculorum, sanxit se (s) nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue || cause advocato [f. 4] vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. (10) De procuracionibus. Quia cuilibet summa defensio non est neganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et condi- 1) Cod. iurificcione. 2) Cod. censeretur. 3) Po quod pisarz zamieścił »non«, ale wyraz ten sam przekreślił. 4) Artykuł ten notaryusz widocznie przez omyłkę powtórnie zamierzał wypisać; tenże sam artykuł znajduje się już pod Nr. 5. 5) Cod. notate. [5] KODEKS KRÓLEWIECKI. 5 cionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prolocutorem. (11) De iudicibus rubrica. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis quamvis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter Sandomiriensi terris 1) iudices | nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur 2), declarantes potestatem eorundem iudicum 3), quod 4) deinceps in quibuslibet causis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneatur referre, cuius cognicionem in nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus pertractari, nisi aliquo inpedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus qua- [f. 40] tuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex vel subiudex una cum predictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (12) De iudicibus palatinorum. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palati­nus Cracoviensis eciam uno cum (s) suis iudicibus contententur: declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices quilibet dumtaxat in sua cajstellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (13) De eodem. Prava 5) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum et sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus respectus habetur. Itaque, ut certis temporibus sive horis et debita animi discrecione iudicia pertractentur 6). 1) Pod tym wyrazem pisarz dodał »etc.« 2) Po teneantur pisarz zamieścił »et clar« ; »clar« przekreślił zapominając przekreslić takie »et«, które zupełnie jest zbyteczne. 3) Cod. iudicium. 4) Cod. vel. 5) Cod. prima. 6) Ten i następny artykuł stanowiły jedną pierwotnie całość i niepotrzebnie przez nota- ryusza zostały podzielone. KODEKS KRÓLEWIECKI. [6] (14) De eodem. Statuimus, quod deinceps iudices ter||minorum diebus 1) a mane [f. 5] usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibct causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad dictam horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterunt expediri, volumus, quod absque cause wlneracione diebus proxime sequentibus presidendo dumtaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito rrodo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur 2), statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum | merita personarum nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium, tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigan­tes per ministerialem vocandos nominabit, ita, quod prius qui ad causam provocaverint, prius nominentur, et qui secundo loco provocaverint, secundario nominentur et expedientur, et sic deinceps usque ad ex tremos pro- [f. 5°] cedatur. Quod si altera parcium negligenter sive quovis casu impedita et tribus vicibus evocata se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, no­minentur et ad audienciam evocentur; et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus evocata parere non curaverit, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum 3) licencia et mandato, quavis presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pencznadzescze, per iudices puniatur. (15) De iudicibus 4) rubrica. Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu vel pro libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus dumtaxat in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andreow et in Weliczka debet et teneatur 5) sua iudicia pertractare 6); 1) Nad tym wyrazem współczesna ręka zamieściła »nota«. 2) Cod. habeantur. 3) Cod. iudicium. 4) Cod. iucibus. 5) Cod. teneantur. 6) Cod. protractare. [7] KODEKS KRÓLEWIECKI. 7 alias tamquam a non suo iudice, quidquid factum fuerit vel iudicatum, [f. 6] nullam habeat 1) firmitatem. Id(em) est de castellano Sandomiriensi; loca pro ipso specificentur. (16) De citacionibus rubrica. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices vel officiales pervenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, per ministeriales sive officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos, in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet, et dominus ville si 2) pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquillitate, ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et 3) ipse dominus ville fuerint 4) insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet villani seu kmetonis clamando faciat simili modo citacionem; qui villani si non fuerint 5) culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet | non graventur nec fatigentur; [f. 6°] tamen (s) plerumque in odium et contemptum domini ville ex rancore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si contra hoc ipsos villanos contigerit citari vel fatigari, decrevimus, quod procurans eandem citacionem, pena, que dicitur wlgariter pencznadzescze, puniatur; et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione suprascripta. (17) De citacionibus rubrica. Preterea cum in deliberacione consistat | mater virtutum ipsa discrecio, contigit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel quomodolibet in curia nostra constituti 6) vel in iudicio arestati seu inventi inopinate, ad nostram vel iudicum 7) presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveant eisdem: ideoque utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis 1) Cod. habeant. 2) Wyraz ten dopisany na interlinii. 3) Pierwotnie było villa ut. 4) 5) Pierwotnie fuerit, litera n dodana później. 6) Cod. constitui. 7) Cod. iudicium. KODEKS KRÓLEWIECKI. [8] respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus, ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor ipse questionem seu causam || movens, citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur [f. 7] ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est. Si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet XL marcis, cómmunis terminus scilicet trium septimanarum per iudicem eisdem assignetur; alias si pro minori debito vel 1) iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (18) De citacionibus. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes, pauperes milites et villas reliosorum (s) fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, | ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites sive villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes et eisdem statuentes. Et sic idem pauperes milites seu villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa summa pecunie cum eisdem componunt. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, [f. 7 0] quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialatus 2) et spoliacione omnium suorum bonorum, absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem non presumant 3) facere; alias premissam penam et cauterii 4) et facialem adustionem non immerito poterint formidare 5). (19) De illis, qui non comparant 6) iudicio. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium ad iudicia venientes 7), per strepitum et importunam 8) ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam j cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat. Qui si contra 1) Wyraz ten w tekście dwukrotnie został wypisany. 2) Cod. ministeriatus. 3) Cod. presumat. 4) Wyrazy et cauterii dopisane późniejszą nieco ręką z boku. Z powodu tego dodatku et stojące w tekście przed >facialem< stało się zbytecznem. 5) Cały ten artykuł znajduje się w rękopisie Królewieckim powtórnie f. 41, ale z nagłów­kiem De excessibus ministerialium. 6) Cod. comparat. 7) Cod. venientis. 8) Cod. importunarum. KODEKS KRÓLEWIECKI. facere presumpserit, pena, que dicitur pencznadzescza, nostre camere applicanda puniatur 1). (20) De citacionibus. Contigit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum quamvis aliquibus temporibus contra radonem fuerat observatum, quod huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena jj liberabantur, tamen, quia [f. 8J huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto divino; unde nos attendentes, quod peccata in suos actores tantummodo vendicant sibi locum, statuimus ergo, quod citati pro quibuslibet criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione; eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hoc ut perniciosa, erronea cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibct questionibus per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, | nolentes in se recipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (21) De citacionibus. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iuciiciis habeant certos ministeriales seu officiales; propter quod statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam aliam personam, quam per certum suum officialem seu ministerialem, faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel curia iudicii recenter et de novo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat fieri [f. 8] citaciones. (22) De citacione: Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum officiales vel notarii 2) aut eorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; idcirco sta­tuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine actore 1) Cały ten artykuł znajduje się w ręk. Król. powtórnie f. 34°, ale pod nagłówkiem »De eodem« scilicet scriptoribus. 2) Cod. noti. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 2 KODEKS KRÓLEWIECKI. [10] legitimo, wlgariter przes pouoda, taliter citato citans 1) vel procurans talem citacionem pencznadsescza penam solvere teneatur; prohibentes castellanis et quibuslibet officialibus 2) seu iudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones. (23) De citacione. Item dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit. quod, quia Petrus vel Johannes in partibus remotis est constitutus et sit coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem he­reditate. Quapropter statuimus, quod talis Petrus vel Johannes in iudicio nominatus, de mandato 3) iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parrochiam, de qua parrochia est he reditas, pro qua eadem questio movetur, per [f. 9] ministerialem publice tribus vicibus proclamando seu ad prosecucionem sive defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (24) De dolo et contumacia. Experiencia nos docuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces modum tamen excedendo, pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod, cum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur et antequam ad locum debitum depellebantur, per | modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuimus, quod pro prima contumacia4) punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tantum culpabilis fuerit, iu duobus bobus dumtaxat inpignoretur 5); si autem kmetones exstiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove inpignorentur. Et idem decrevimus pro secunda contumacia faciendum et observandum. Si autem tercio fuerint dominus una cum villanis contuma­ces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: de clarantes, quod dicti [f. 90] boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero VIII o diebus absque aliqua destruccione debito modo observentur; volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii, sive pena cuiuslibet 1) Cod. citatus. 2) Poprawione z »iudicibus». 3) Poprawione z >manto« przez dodanie nad wierszem »da« 4) Poprawione z >continuacia«. 5) Pierwotnie było »impignoraretur, lecz pisarz litery »ra« przekreslił. [11] KODEKS KRÓLEWIECKI. 11 contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali deputato per iudicem ad eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos non permittatur impignorari iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam sive in via violenter j recipiantur, dolum (et) rebellionem eorundem puniendo volumus, quod penam, que wlgariter dicitur pencznadzescze, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pencznadzescza eadem pignora denegata vel violenter ablata integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem ad puniendum et inpignorandum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena, que vocatur sedmdzesant, nostre camere applicanda puniantur 1). (25) Capitulum. Preterea quia per frequentem pauperum inpignoracionem ple- [f. 10] rumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod katervatim et in turbis, non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam inpignoratores accedentes, dampnabiliter et plerumque (absque) iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, sta­tuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad inpignoracionem faciendam non plures quam duos famulos cum ministeriali transmittat et quod sine culpa vel sine causa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non | confessos 2) ipse iudex non presumat nec permittat inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate et presumpcione inpignorare et pocius rapinas committere presumpserint, decrevimus precipiendo: peeora vel quaslibet alias res racione inpignoracionis ablata et recepta, iudex domino ville inpignorate 3) vel villanis ville eiusdem asserentibus indebite et contra iusticiam se esse impignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione restituere teneatur: termino eidem domino ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam assignato. Et nichi­lominus, ut audacia et temeritas 4) inpignorandum restringatur, decrevimus, quod, dum premisso modo sine culpa inpignorati patefecerint suam innocen­ciam, quodquod (s) persone fuerint in dicta inpignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro quolibet ipsorum penam, que vocatur 1) Cod. puniatur. 2) Cod. confessus. 3) Cod. impignorare. 4) Cod. temeritatis; sam pisarz omyłkę poprawił. KODEKS KRÓLEWIECKI. [12] pcncznadzescza, noverit se incursurum, domino ville inpignorate persolvendam. (26) De penis rubrica. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que wlgariter dicitur sedmdze sant, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur 1): primus casus est de incendio, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris minime se poterit expurgare; secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive de spolio publice strate, defecerit in sui expurgacione 2); tercius casus, ubi aliquis in iudicio iudicium nostrum parvipendens, cultellum vel gladium presumserit extrahendum; quartus casus, dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem prestare et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, [f. 11] non prestita predicta caucione. Volumus, quod premissa pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur. (27) De contumacia. Item in fine libri alia capitula de prescrip- cionibus querat (s). Actor procurat ad causam reum citari, reo in termino comparent e actore vero totaliter se (s) absente, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior, quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus non curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel per nuncium suum comparente, decrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena duorum boum | multetur. (28) De eo, qui ob rei contumaciam 3) mittitur in possessionem 4). Licet in pluribus causis celeritas commendetur, tamen5) eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est refringenda 6), ex co, quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo, tercio citatus non conparuerit contumaciter in termino sibi assignato, ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur in veram possessionem 7) eiusdem hereditatis esse 8) mittendus et ab omni iure eiusdem 1) Cod. applicentur. 2) Cod. expurgacionis. 3) Cod. contumacia. 4) Pierwotnie było passione; pisarz spostrzegłszy omyłkę wypisał w interlinii pos­ sessionem». 5) Cod. cum. 6) Cod. refrigenda. 7) Pierwotnie passionem ; sam pisarz omyłkę swą sprostował. 8) Cod. est. [13] KODEKS KRÓLEWIECKI. 13 hereditatis et ipsius qualibet vendicacione || per iudicis sentenciam [f. ii0] dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debitis vel pro quibuslibet rebus obligatis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res obligate distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuerit pecunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter | et sine aliqua condicione tamquam pro dicta summa pecunie recepit sufficientes (s), sibi et non alii idem creditor de sui negligencia debebit imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum quidquid fuerit ultra sum­mam creditam, debitor creditori restituere teneatur. (29) De probacionibus rubrica. Preterea ut calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis i [f. 12] alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocetur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint eiusdem parrochie seu districtus et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto ha­beat evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur com­probare. (30) De probacionibus. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si aliquis ci vis aut creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestandum dederit aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis vero (agens) pro debito suo probabit per testes talem contractum secum initum et probans iudicialiter obtinebit. Alias reus negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (31) De probacionibus rubrica. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de genalogia approbare eorum fideli testimonio 1) 1) Cod. testimonia. KODEKS KRÓLEWIECKI. [14] consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et [f. 12°] ceteris nobilibus hoc negantibus 1) asserat se parem, ad probandum sue genalogie nobilitatem tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus. (32) De probacionibus rubrica. Accepimus, quod Petrus insequendo Johannem graviter 2) in via wlneraverit. Quod cum Johannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteretur se Johannem wlnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Johannis, qui ipsum Petrum prius wlneraverat, quod ipse Petrus offerebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decrevimus, ipsius Johannis probacionem fore admittendam super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum Johannem insequeretur, wlneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Johannem noscitur wlnerasse. (33) De probacionibus rubrica. Item Petrus Johannem traxit ad iudicium asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod ofiferebat se probaturum. Johannes vero diffitebatur 3) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum se [f. 13] deportasse. Tandem per iudicem Petrus pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Johannem recipi et ad domum suam deportari, intencionem suam (posset) probare; Petro respondente, quod tales testes de visu nullomodo posset4) habere: nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum 5) imponendum Iohanni 6), si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportabat. (34) De probacionibus rubrica. Preterea Petrus contra Johannem deposuit ] cum querela, quod sibi quatuor wlnera intulisset; Johannes vero fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Johannis invasisset et in eadem invasione matrem vel filios sibi wlnerasset; quod wlnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisse obtulisset se probaturum, tandem (s) idem ministerialis interro­gatus per iudicem, negavit se predictum wlnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Johannes mox predictum wlnus matri sue illatum, per alios ydoneos testes, qui dictum wlnus viderunt 1) Cod. negandibus. 2) Cod. gravit. 3) Cod. diffidebatur. 4) Cod. possent. 5) Cod. iuramenta. 6) Cod. Johannem. [15] KODEKS KRÓLEWIECKI. 15 et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali et in simili [f. 130] casu decrevimus, eundem Johannem ad producendum eosdem testes fore admittendum. (35) De probacionibus rubrica. Querelam Petrus deposuit de Johanne, quod ipsum wlnerasset; Johan­nes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum wlnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si in contencione et discordia Johannes asserit Petrum se ipsum wlnerasse, tunc Johannis probaciones sunt admittende; si autem extra contencionem et discordiam Petrus fuerit wlneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum admittendum. (36) De testibus rubrica. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pululabat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta exceptio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause wlneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero (non) poterit alios testes nominare vel habere preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod [f. 14] cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendo cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis inpendatur. Quod si excommunicator premisso modo petitus, pro testimonio perhibendo denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad deum censeantur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause wlneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant 1) ipsorum testimonia firmitatem. (37) De testibus rubrica. Cunradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Jacobus patruus ipsius Cunradi et mediator seu compositor amicabilis alias in eadem causa, quem 2) ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit vocare (s) de huiusmodi consangui- 1) Cod. habeantur. 2) Cod. quam. KODEKS KRÓLEWIECKI. [16] nitate 1); demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimo. nium predicti Jacobi propter predictam sanguinitatem constanter || [f. 140] asseruit non valere et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu testimonium predicti Jacobi pro Cunrado valere. (38) De prescriptionibus rubrica. Cum prescriptio propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, si infra tres annos et tres menses tempore pa­cis et concordie sustineat et paciatur ipsum possessorem 2) possidere heredi­tatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti | et cuius presenciam sive sufficienciam habuit, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione eiusdem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet ipsius consanguinitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest, vel saltem in parrochia eiusdem hereditatis publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuerit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel proximior ipsius, ut || premissum est, infra XXX annos redimendi predictam he- [f. 15] reditatem plenam ac liberam habeat 3) facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecem annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mulier 4) maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus pacia­tur possessorem quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat | cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quomodolibet alio iure ad se pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit et passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier senciet se ab omni iure cecidisse. Volumus et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent sibi locum, 1) Cod. consanguinitatem. 2) Cod. possessione. 3) Cod. habebant. 4) Z obydwu stron tego wiersza ręka z XV w. dodała: »nota — nota«. [17] KODEKS KRÓLEWIECKI. 17 tempore autem gwerrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit || de salubri remedio eisdem provi- [f. 150] dere iuxta discordiarum et gwerrarum quantitatem, sicut et captivis per Thartaros 1) nullam volumus currere prescripcionem. (39) De prescripcionibus rubrica. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die et nocte est et fuit insimul cum ipso Gregorio per duos annos et tacuit, nec umquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc caus ipsi Francisco duorum | annorum obstare prescripcionem. (40) De prescripcionibus rubrica. Franciscus neptem suam Luciam constitutam in etate infantili 2), orphanam, cum bonis valentibus centum marcas, tenendam et servandam in suam curam recepit; tempore procedente ipsam, dum adhuc esset iunior annis, de XX dumtaxat marcis eam maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas XX marcas, Francisco suo avunculo movet questionem 3); Franciscus autem respon­dit, quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit amonitus de rebus vel pro bonis pre dictis. Nos itaque [f. 16] talibus casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de ec tero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis et rebus residuis, obstante sibi trium annorum et trium mensium 4) taciturnitate et prescripcione. (41) De prescripcionibus rubrica. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis 5), pro qua ipsi Gregorius XL marcas statim exsolvit, residuam pecuniam in certis terminis promittens se soluturum, et sic idem Gregorius per quatuor annos | pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam he­reditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori. Franciscus 1) Cod. Thartaro. 2) Cod. infantuli. 3) Cod. questione. 4) Cod. men. 5) Cod. marcas. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. KODEKS KRÓLEWIECKI. [18] vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus, propter quietatem (s) et pacificam possessionem habitam per tres annos et tres menses, predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem, non obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (42) De prescripcionibus rubrica. || [f. 16°] Franciscus Gregorio mutuavit XX mensuras tritici, quas pluries 1) monitus non restituit. Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos ergo ipsi Francisco inposuimus2) silencium propter tanti temporis decursum. (43) De sentencia et re iudicata rubrica; capitulum. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta wlgariter tretsczne, que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta; tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur pamethne 3), dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam 4) solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decrevimus 5), quod in causis hereditariis vel non hereditariis attamen magnis, iudex pretextu dicte solucionis pamethne ultra IIIIor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (44) De divisione rubrica. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam j| difficile [f. 17] sit retractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refricare, videlicet in hoc, quod (licet) aliqui fratres vel sorores cum fratre sint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se condempnatum et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari, et sic huiusmodi | sentencia per talem peticionem eon suevit retractari. Unde nos volentes, quod huiusmodi litibus certus 6) finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores eum fratre fuerint abinvi- 1) Wyraz ten dwukrotnie powtórzony. 2) Cod. imposumus. 3) Cod. pamechne. 4) Cod. predicta. 5) Cod. descrevimus. 6) Cod. certis. [19] KODEKS KRÓLEWIECKI. 19 cem in bonis paternis divisi et separati, si contingerit unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam 1) sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem. Sed pro parte hereditatis dumtaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, [f. 170] si sint quoad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminum (s) citacionis edictum publicum proponatur citando: quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere (aliquod ius in dicta here)ditate 2) vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu revocare3), sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum habere vigorem. (45) De sentencia et re iudicata rubrica. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum in- stancia requisivit et peciit eosdem suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent. Villani vero insequi furem recusaverunt, et ita idem Nagod predictum equum suum amisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagod condempnandos. | [f. 18] (46) De sentencia et re iudicata capitulum. Petrus conquestus est de Johanne, quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, quod Johannes se fecisse negavit; et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem IIIIor digitorum habuerit a Johanne. (47) De sentencia et re iudicata rubrica. Petrus agebat contra Johannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit; a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit wlgariter 1) Cod. diniffinitivam. 2) Pisarz opuścił cały wiersz swego wzoru, uzupełniamy tekst według kod. Floryańskiego. 3) Cod. renovare. KODEKS KRÓLEWIECKI. [20] ne naganil. | Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice nenaganona, declaramus transivisse ) in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condempnantes, alias dro iudicibus expressam. (48) De sentencia et re iudicata rubrica. Falko pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus autem opposita 2) longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit. Iudex vero ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falkoni imponendo. Post hec veniens Nicolaus iunior frater Falkonis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere [f. 180] cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem iuniorem predicti Falkonis non esse audiendum, et sentenciam iudicis3) extransiisse in rem iudicatam. (49) De sentencia et re iudicata. Franciscus, Falko et Henricus tres fratres habentes unum molendina­torem, Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris excessibus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falko alter frater veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et bene iudicasse. (50) De hiis, qui ab intestato succedunt, rubrica, capitulum. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmetones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia nomine pusczine consueverunt ocupari. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur 4) in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parrochiali comparetur. Reliqua vero bona ad proximos et consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur. (51) De comodato rubrica. Nicolaus deposuit querelam de Matheo, quod licet equum sanum sibi comodasset seu concessisset ad certam viam tamquam amico, tamen [f. 19] idem Matheus eundem equum sibi restituit claudicantem; Matheus vero re- 1) Cod. transsmississe. 2) Cod. aposita. 3) Po tym wyrazie zamieści) pisarz bezpośrednio jeszcze słowo »dicimus« ale ponieważ wyraz ten jest podkropkowany, więc go w tekście opuszczamy. 4) Cod. rapiatur. [21] KODEKS KRÓLEWIECKI. 21 spondit, bona fide eundem equum tamquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi eveniret eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Matheum observandum; qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (52) De comodato rubrica. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmeto alium kmetonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena omicidii liberabatur; tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmeto occidens kmetonem, pro pena omicidii castellanie, in qua omicidium commissum fuerit, vel ei, cuius (s) ius persuasserit, quatuor marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus VI marcas decrevimus persolvendas. Qui omicida, si non fuerit in solvendo, captus pena capitali puniatur. (53) De eodem. Item si plures, puta tres vel IIIIor de omicidio alicuius accusentur, licet antiquitus per iuramentum |j accusatoris omnes pena omicidii [f. 190] puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de omicidio condempnetur et pu­niatur, consortes 1) vero eiusdem accusati per probos 2) et ydoneos testes de omicidio et wlneribus se teneantur expurgare. (54) De omicidio rubrica. Item quacunque morte casuali 3) vel inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel aqua submergendo aut alio quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis | comiserit omicidium, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur. Ut violencia et audacia 4) refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite XL (s), pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simplici wlnere quindecim marcas solvere teneatur. (55) De omicidio. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit. Martinus respondit, quod Laurencius non fuerit de legitimo thoro sive matrimo- 1) Cod. sortes. 2) Cod. robos. 3) Cod. causali. 4) Cod. audiencia. KODEKS KRÓLEWIECKI. [22] nio procreatus, ex eo, quod asserebat ipsum esse filium mulieris va- [f. 20] gabunde. Nos in tali et simili casu dicimus, caput matris exsolvendum seu optinendum. (56) De raptoribus. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria 1) occasionem divagandi et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet 2) occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet bonis eorum, que habent, ipso facto sint privandi. Et si contingerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari3), volumus nichilominus, quod inter duos (s) pares ut infames habeantur. (57) De excessibus officialium. Consuetudine iniquissima ministerialium observatum 4) exstitit, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant 5) krwawne, expoliabant. Unde cum afflictis non sit addenda afflictio, eisdem ministerialibus prohibemus 6) de cetero quoslibet occisos spoliare, sed tantummodo unico grosso contententur7), quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec || de eodem omicidio questio [f. 20 0] totaliter fuerit diffinita. (58) De iniuriis et dampno dato. Ut quilibet proximum indampnem vigilet conservare. Si aliquis alterius semina iumentis vel quibuslibet peccoribus maioribus iumentis depaschat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo 8) dampnum is, cuius fuerint pecora, solvere teneatur. Ad evitandum autem quamlibet altercacionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive 9) fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod si sub | testimonio 1) Cod. propriam. 2) Cod. quibus. 3) Cod. reconciliati. 4) Pisarz pierwotnie napisał »obsertum«, ale natychmiast błąd swój spostrzegłszy prze­kreślił »sertum« i w dalszym ciągu zamieścił »servatum« 5) Skrócenie nad tym wyrazem tak jest umieszczone, że zachodzi wątpliwość czy należy czytać nominant czy nominatur. 6) Cod. prohybentis. 7) Cod. continentur. 8) Cod. passio. 9) Cod. sue. [23] KODEKS KROLEWIECKI. 23 vicinorum in propria domo passus dampnum pecora eadem per noctem servat, in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur iumenta vel pecora predicta. (59) De foro competenti rubrica. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus actorem ibidem super alia questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. (60) De foro competenti rubrica. Ex lege imperiali clara || luce nobis constat, quomodo incendarii [f. 21] et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum, morte crudeli et inpiissima puniebantur. Quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium ex hoc nullum habeant 1) vel debeant 2) optinere propter dampnati criminis 3) sevitatem. Consueverunt tales omnes, ne (s) manus effugiant 4) iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel villis Theutunicalibus permanere, ut accionem propositam contra eos elu dant per iuris Theutunici defensionem. Et sic sepius talium maleficorum 5) crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum basso 6) consilio statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico tantum coram iudice competenti tenebuntur respondere ac sentenciari et puniri pena digna debebunt 7), iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (61) De foro competenti rubrica. Revera non solum a malo sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat 8). Sane quidam ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahen |tes et lascivam vitam gerentes, [f. 21 °] deum non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant9), 1) Cod. habeat. 2) Cod. debeat. 3) Cod. termiuis, 4) Cod. effugiat. 5) Cod. maleficiorum; 6) Cod. bassio. 7) Cod. debebuntur. 8) Cod. constitat. 9) Cod. suspirant. KODEKS KRÓLEWIECKI. [24] mulieres polluunt violenter; et quando inpetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum exstitit 1) nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum aut mulierum si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (62) De privilegiis rubrica. Cum secundum patrum | sanctorum decreta 2) lex decernat 3) illos ammittere privilegii auctoritatem, qui non utuntur4) in eo concessa sibi potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex 5) nostra aut 6) predecessorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico obmisso secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterunt se defensare. Propter quod volumus, quod, ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari. (63) De privilegiis rubrica. || [f. 22] Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in quacunque (causa) citatur et exhybendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, si ipse actor citans per iudicem iussus renuerit (iurare), se nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, si iuraverit se nescivisse reum esse privilegiatum. (64) Rubrica de expedicionibus. Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius deserantur, nulla causa legitima persuadente 7) ad hoc, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter | obviare 8). Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul possint ad aliam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius, in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus 9) hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat 1) Cod. estitit. 2) Cod. decreata. 3) Cod. decematur. 4) Cod. utitur, 5) Cod. et. 6) Cod. autem. 7) Cod. persuadentes. 8) Cod. observare. 9) Cod. talibus. [25] KODEKS KROLEWIECKI. 25 filiam seu uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredentur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville kmethones aut incole abire possint, sed et omnes inhabitantes || ibidem recedant, quo placebit. (65) De expedicionibus. Similiter infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie per quempiam iniuria fuerit illata aut ipsorum patri tunc mortuo 1), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsorum inpedientes 2) seu iniuriantes 3); excepcio (prescripcionis) opponi non poterit, nisi tunc, legitima etate in eis completa, infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis eis illatis olym, tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (66) De iure iurando. Ut viri famosi et iuste iu rantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, (fas) sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos; proprii iuramenti protestacione a tali accusacione se expurgare. (67) De iure iurando rubrica. Egidius deposuit cum querela, quod, cum in via obdormivisset, Falko superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum. Et quamjjvis gladium et peram sibi restituisset, [f. 23] tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falko vero reus quamvis 4) de gladio et pera confiteretur et se eandem restituisse, tamen de predictis tribus scotis diffitebatur 5). Unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attractare domino invito nec rogato, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum. (68) De iure iurando. Item Egidius conquestus est, quod canis Falkonis ex incitacione seu inpulsione ipsius Falkonis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu 1) Cod. mortui. 2) Cod. impedientis. 3) Cod. iniuriautis. 4) Cod. quodvis. 5) Cod. difidebatur. Archiwum Komisyi prauniczej T. II. KODEKS KRÓLEWlECKI. [26] ostendebat et asserebat se claudicasse. Falko autem eandem impulsionem | seu incitacionem canis diffitebatur 1). Et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos in tali (casu) declaramus, quod Falko per iuramentum proprium debeat se expurgare. (69) De iure iurando rubrica. Querelam deposuit Egidius contra Falkonem, quod, cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere contencio, ipse Falko superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit wlneratus. Falko vero, licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium wlnerasse diffitebatur 2). Nos itaque [f. 23 0] a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit wlneratus, predictum Falkonem, quia candelam extinguendo wlneri prestitit occasionem 3), in wlnere duximus condempnandum. (70) De iure iurando rubrica. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius querelam, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rehabuit ovem iterato eandem. Pastor vero asserebat, se eandem ovem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque (in) casu simili pastorem decernimus iurare, | quod ovem ad villam reduxisset. (71) De lusoribus taxillorum et de filio familias (in) paterna potestate. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de iudeis, si mutuarent pecunias tali filio existentibus 4) parentibus adhuc sanis, confessio (s) facta non valeat, nec j| ad satisfaccionem aliquam iudeis dicti parentes compellentur. [f. 24] Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. (72) De lusoribus taxillorum rubrica. Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante 5) 1) 2) Cod. diffidebatur. 3) Cod. accionem 4) Cod. existarent. 5) Cod. novitatem [27] KODEKS KROLEWIECKI. 27 ipsis taxillorum ludi fortuna, super substanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque hereditatibus cribrare et spoliare et dampnose amonere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, | ut plurimum ad vicia deteriora labuntur iuxta ipsorum demerita, propter que ulcio iudicialis a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum vitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati ) dediti, pro defensione regni forcius invigilent: decernimus, ut deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno non ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod si quispiam contra h o c statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat empcio (s), nec ad aliquam solucionem seu ad satisfaccionem victus tenebitur victori, nec fide- [f. 240] iussor datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quociescunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam 2), pencznadzescze que dicitur, solvat; et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (73) De rapinis et sumpsentibus (s) ad expedicionem rubrica. Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in | virtutibus convalescant: quidam preterientes ista, veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus irrogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno 3) providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villa sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committant; sed solum pabulum moderate tamen recipiant pro suis equis, et staciones faciant de lingnis incisis in silvis, gaiis aut ru- [f. 25] betis excisis et receptis, ut ex hoc edificium villarum intactum consistat. Si quis veluti themerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius (ville) aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum, cum pena, que pencznadzescze dicitur, ad hoc apposita; et nichilominus alia similis 4) pena in violacio(ne) statuti pro nobis cedet. (74) De divisione hereditatum matre defuncta rubrica et (s). Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem; propter quod 1) Cod. strenuitate. 2) Cod. pena. 3) Cod. optimo. 4) Cod. simul. KODEKS KRÓLEWIECKI. [28] sepe contingit, filios | etate iuvenili eos 1) in parte amittere bona levata a patre et a matre (s), propter ingratitudinem factam patri, patrem non licet succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit 2), nisi tunc, velud fame sue prodigus3), bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. (75) De infamibus 4) et furta committentibus rubrica. Sepius 5) contingit, ut quidam]jde militali prosapia procedentes, [f. 250] veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia commitentes, sunt profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur 6): volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis il|Iatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum, non obstante qualibet diuturnitate. Nichilominus et infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam fuerant sive exstiterunt (profugi), in fama 7) et in sublimitate honoris poterunt adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita, tales non possunt dicere se probos, cum inpares probis viris reputentur 8). (76) De usura rubrica. Cum in usurarum voragine sit insaciaj|bilis appetitus, extor- [f. 26] sioni pecuniarum terminum non inponentes (s), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut iudei fidei nostre veri inimici, christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habent, nisi tantum unam quartam a marca cum graciarum accione. 1) Cod. eis. 2) Wyraz częściowo zamazany; notaryusz na marginesie drobniejszym charakterem raz jeszcze napisał »volabit«. 3) Cod. prodigiis. 4) Cod. infantibus. 5) Cod. siquis. 6) Cod. restaurant. 7) Cod. infamia. 8) Cod. represententur. [29] KODEKS KR6LEWIECKI. 29 (77) De iudeis: prescripcio usure et annorum, rubrica. Et si iudei, qui per novas decepciones ad litteram 1) obligacionis mutuant pecunias et sustinuerunt infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos | annos amittere debent, tantum de principali sorte 2) et usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis (poterint obligantem) effectualiter ammonere aut obligans3) stare, tenere vel observare ipsis tenetur suam obligacionem vel promissum. (78) De penis casus (s) rubrica. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alicuius, domino invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum || repleverit 4), penam, que dicitur szescz [f. 260] grziuen, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (79) De penis rubrica. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen themerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in colla ipsorum et temporali disciplina impie (s) puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiares 5) frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res libere pro se tollere, et si quem|piam tunc occiderit, inpunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo exierunt tales depopulaciones, in penas nobis pencznadzescze decrevimus incidisse. Et si wlnerarent aut occiderent frumentorum defensorem, solvant wlnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (80) De penis rubrica. Quoniam omnis scurrilitas verborum aut turpiloquium ad rixas homines provocantes ad (s) apud virtuosos debent non inmerito evitari, atque 6) non aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili impro- 1) Cod. iusticiam. 2) Cod. forte. 3) Cod. obligatis. 4) Cod. repleverunt. 5) Cod. familiaris. 6) Cod. ad quem. KODEKS KROLEWIECKI. [30] peraverit, asserens ipsum esse filium meretricis, et statim | non revo- [f. 27] cat aut non negat, quod dixit neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti ipsum occidisset, Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominaverit et non revocaverit nec probaverit, quod asseruit, in similem penam ipsum decernimus incidisse, aut debet dicere revocando: id, quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (81) De penis rubrica. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis 1) volumus observari: si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur pcncznadzescze, per inferentem debebit assignari. Si autem illi inferatur, qui non (habet) ius militale, tunc trarca grossorum pro tali wlnere, kmcthoni vero pena sex marcas per percucientem solvi debet. (82) De divisione penarum rubrica. Ut 2) penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho wlneratus (s) cum sanguinis effusione aut enormiter, de omnibus penis pro wlneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso terciam autem iudicio, ubi causa agitur, assignari demandamus. (83) De penis rubrica. [f. 270] Et licet (lex) tam novi quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnat, tamen quidam velud hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere concupierunt, in dampnis affligentur, et puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles regni nostri fratres, sorores aut proprios sanguineos interimen(tes), non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum optinebunt; quin ymmo | sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione; in quibus bonis sive hereditatibus 3) alii consanguinei, licet in lynea remociores, optinent successionem. Quos in agravacione culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (84) De penis. Statuimus eciam et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et exstirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius extirpan- 1) Cod. exiendis. 2) Cod. Et. 3) Cod. hereditantibus. [3*] KODEKS KROLEWlECKI. 31 tis, medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum teneatur. (85) De penis. Item si quis violenter mantellum suum vel quamlibet aliam [f. 28] rem auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum et quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. (86) De eodem. Aliquis excolens et scminans agros alicuius violenter, semine eorundem agrorum careat cum pena quindecim pencznadzescze. (87) De eodem. Dum alicui IIIIor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod (pro) huiusmodi negligencia boum et laborum, pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo cum quindecim et iudicio alia quindecim pro pena satisfacere teneatur. (88) De eodem. | Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena quindecim eidem iniutiam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Item pro una coppa cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum XV. Si autem tempore nocturno recipiat, decernimus eum esse furtum (s). Item pro copa estivalium vel yemalium decernimus, unam mensuram dum recipitur ad currum, violenciam, dum in ponderibus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item famulus, qui dicitur Polonice golomanka, si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, ! dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum [f. 280] pauper homo pro violencia divitem citat, dives de violencia per testes habet et debet se expurgare vel iuxta violencie qualitatem debita pena est multandus. (89) De penis castellanorum et iudicum ac notariorum, camerario- rum et sub(camerariorum). Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur wlgariter narzeczene vel naganene, pelles emerlinas (s), castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles | mardurinas, subiudicibus pelles wlpinas, subcamerariis per VI marcas, camerariis istorum omnium per VI scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno (s) pelles wlpinas; aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi 32 KODEKS KRÓLEWIECKI. [32] exceptis. per VI marcas ab(sque) omni contradictione 1) et antequam ad aliquam audienciam admittatur, dare 2) et satisfacere teneatur. (90) De pena ludencium rubrica. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus vel separatus, si globizando, tasserizando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo et exercendo, aliquid perdiderit, || talia [f. 29] omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur: nichilominus decernentes, quod sive in taxillis vel alea vel in quibuslibet aliis ludis lucrosis 3) ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res quaslibet lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit acquisitum; sed dumtaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et (s) exercendi et habendi. (91) De penis militum. Militi pro una plaga | vel pluribus a kmethone factis, XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit cum baculo et cruenta, sicut pro wlnere gladiali declaramus satisfaciendum; militi vero famoso dachcze LX marcas, scartibello XXX marcas; militi creato de sculteto vcl de kmethone XV marcas pro capite; item militi slachcze pro wlnere X marcas, scarthabello V marcas, scultheto vel kmethoni factis militibus, tres marcas pro wlneribus statuimus persolvendas. (92) De confessione rubrica. Bertholdus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit; Andreas autem licet sit conjjfessus predictum pratum se [f. 29°] falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wlodarius Bertholdi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wlodarius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum asserebat ipse. Nos autem considerantes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius wlodarii, in tali casu indiximus eidem Andree probare prati vendicionem et empcionem. (93) De confessione rubrica. Item Bertholdus contra Andream deposuit querelam, quod ipsum wlnerasset; Andreas confessus est ipsum Bertholdum wlnerasse, dicens, quod hoc fecerit nolens in ludo et solaciando, tamquam socius et amicus cum amico. 1) Cod. contractione. 2) Cod. datur. 3) Cod. lucrosus. [33] KODEKS KROLEWIECKI. 33 Nos vero audita ipsius Andree confessione, intendentes (s), quod ludus non debeat se extendere ad aliquam lesionem vel offensam, ipsum Andrcam in tali casu decernimus Bertholdo ad vvlneris satisfactionem condempnandum. (94) De fidciussoribus. Nicolaus a (s) Matheo mutuavit X marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem, et post aliquod dies idcm Matheus debitor ipsi 1) Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debuit. 2) Tempore vero procedente predictus Nicolaus fideiussorem traxit ad iudicium et ad causam;(et quia ipse fideiussor in iudicio constitu- [f. 30] tus asserebat, predictam pecuniam per prefatum Matheum fo (s) debitorem fore persolutam, nos ergo decernimus in tali casu, probandam factam solucionem. (95) De dote et donacione rubrica. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet paraffernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus super extantibus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel voluerit recipere, decrevimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in | divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et de residua alia suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem. (96) De dote et donacionibus. Item dum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio 3) in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debebunt assignari. (97) De expurgacionibus rubrica. Martinus conqueritur de Nycolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi VIII scotos violenter; Ni colaus vero respondit, quod inde- [f.30°] bite ipsum calumniatur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens se cum sex testibus de hoc expurgare. Nos itaque in tali casu decernimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. 1) Cod. ipso. 2) Cod. debeat. 3) Cod. douacionem. Archiwura Komisyi prawniczej T. II. 5 34 KODEKS KROLEWIECKI. [34] (98) De eodem. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt tres scoti; Nicolaus vero superveniens, invenit bursam eandem cum eisdem tribus scotis et eos monitus restituere non curavit; Nicalaus autem negavit se predictam bursam inVenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem Nicolao per proprium iuramentum se expurgare, quod non invenerit nec habuerit pecuniam predictam. (99) De iniuriis et dampnis rubrica. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifcra seu pomifera succisa duodecim grossi 1) dumtaxat passo dampnum exsolvantur, (cum) pena 2) XV passo dampnum. (100) De expurgacione. Preterea cum dominus contra vvlodarium vel alium familiarem suum aliquid pro rebus vel iniuriis suis habet questionis, tunc ipse wlodarius vel familiaris, domino suo non diflferendo iuramentum, teneatur se cum sex testi- bus expurgare. [f. 31] (101) De empcione et vendicione rubrica. Cum officium scultetorum semper servile existat et (ad nutum dominorum suorum stare et) facere iure teneatur, videndum est ergo, ut maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum villarum sui domini assumantur 3). Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam, preter illius ville aut possessoris dominii vel patroni 4) voluntatem; factam autem empcionem vel contractum contra hoc statutum ipsum decernimus irritum et inanem 5). (102) De prescripcione rubrica. | Cum omnis 6) dissensionis 7) et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani 8) existentes, ad rancores seu Iites non modicas 1) Cod. grossos. 2) Cod. penam. 3) Cod. assumatur. 4) Cod. patronini. 5) Cod. naue. 6) Cod. omues. 7) Cod. disseusimies. 8) Cod. gemani. [35] KODEKS KRÓLEWIECKI. 35 sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi in periculum ne incidant vite: nam consueverunt ut plurimum homines vivere et stare in propriis domibus separatim de parte domorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius (non) deducatur; sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti, do |mos [f. 31 0] proprias ac bona hereditaria reformare non curantes, domos reformatas aut eciam informatas et hereditates ad utilitates reductas, iure pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes; et sic quilibet paterfamilias tactus timore huiusmodi a reparacione bonorum se subtrahit et domorum eciam ereccione: propter quod, ut a torpore et pigricia tales retrahamus et excitemus 1), ut bene laborantes et procurantes aliquod co. modum inde reportent2), statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque | fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione seu divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non deducentes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione 3) partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam 4) legitime excludentur 5). (103) De furti prescripcione. Cum furta vel Iatrocinia propter immanitatem criminis et infliccionem 6) seu formidacionem pene pro delicto comisso opponende per maleficos ynterdum [j plurimum occultentur 7), ita, quod noticia criminis in brevi non [f. 32] potest propalari et sic 8) quandoque furta remanent inpunita, unde cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis volunt se tueri: in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur, si est manens9) secum in una villa aut in parrochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis 10) prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si 11) autem abinvicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio excepcionis agcn- 1) Cod. excitamus. 2) Cod. reportant 3) Cod. vencione. 4) Cod. obiecta. 5) Cod. excludetur. 6) Cod. infiuccionem. 7) Cod. occultantur. 8) Cod. si. 9) Cod. manes. 10) Cod. amalis. 11) Cod. sin. KODEKS KROLEWIECKI. [36] tem pro furto repellit, nisi tantum triennalis 1), et inputent sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. (104) De prescripcione etatis. Si cuiuscunque pueri inpuberes ante legitimam etatem ad iudicia trahuntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis contestacio usque ad etatem debilam illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente aliquod (s) anni effluere consueverunt; quibuslibet tunc pueris [I legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis innovatur, [f. 320] excepcionem prescripcionis ydem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum illorum dierum utentur prescripcione, si qua sit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati (105) De eodem rubrica. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere ut virorum, aliarum autem, ut mulierum, minus libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter | quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis 2) tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. (106) De prescripcionibus. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam 3) multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti haberi 4) non potest. Unde statuiimus, | ut si quis de crimine homicidii wlt agere aut accusare, cupiens [f._ 33J penam capitis sibi vendicare et opponere (s), antequam tres anni elabantur a die criminis comissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus. (107) De sentencia et de re iudicata rubrica. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor 5) usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertcre, 1) 2) Cod. triennialis 3) Cod quedam. 4) Cod. habere. 5) Cod. favorem. [37] KODEKS KRÓLEWIECKI. 37 sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis 1) et ferendis sentenciis solum deum habentes pre oculis, ne velud fame sue 2) prodigi3) et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per fortes (s) quicquam faciant partis in gravamen: propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus dei timore postposito inique4) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditatem aut alia re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod | iudex a quo, [f. 33°] cuius sentencia per partem impugnatur, non prius wlt nec tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius (per) partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pencanadzescze suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione (evocavit) 5). In nomine domini amen. Cum scriptura testante omnis etas ab adoles- cencia sit pronior ad malum et omnis creatura consistat sub vicio et natura hu|mana labatur focile ad delicta viciaque eciam imitetur, quamvis domino disponente sibi subditi deberent fore pudici, pacifici et modesti, effrenata cupiditasque (s), quod nisi iusticia conatus eius reprimeret, concordia inter homines nunquam foret: et quia dicente scriptura: summum bonum in hac vita est iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc proditur constitucio seu statutum, ut humana 6) coerceatur audacia et inter im- probos innocencia securitate letetur: nos Kazimirus dei gracia rex Polonie cupientes, ut subiecti nostri in regno nostro degentes, presertim in terra | [f. 34] Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant 7), honeste vivant, alterum non ledant, ius unicuique (tribuatur), de consilio venerabilis in Christo patris domini Jaroslai sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopi ac prelatorum necnon pala- tinorum ceterorumque 8) baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie 9), ad perpetuam rei memoriam statuta 10) edidimus infrascripta, volcntes, ut ipsa 1) Cod. cupiendis. 2) Cod. seu. 3) Cod. prodigii. 4) Cod. utique. 5) W rękopisie pozostawił kopista w tem miejscu dwa wiersze wolne. 6) Zamiast ut humana pisarz zamieścił w rękopisie inhumana. 7) Cod. existat. 8) Cod. ceteroque. 9) Cod. Palonie. 10) Cod. statuita. KODEKS KROLEWIECKI. [38] statuta in predicta terra Polonie a quibuslibet observentur 1), sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis cupiunt evitare. Requirit enim plerumque audacia 2) et (s) perversorum , ut non simus sola delictorum prohibicione contenti, | sed penam eciam delinquentibus inponamus. (108) Quoniam 3) dum wltus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex se offert iusticiam et (s) ad reddendum prompciorem et4) abstinebunt a calumpniis litigantes: proinde statuimus, quod nostra regia maiestate terram Caliziensem vel Posnaniensem intrante, iudex statim ad nostram curiam, sive Caliziensis sive Poznaniensis fuerit, intrare tenebitur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam, nostra in presencia vel preter nos vel nostro speciali de || mandato; [f. 34°] alioquin nobis extra terram existentibus, termini pro hereditatibus, prout actenus observatum extitit, teneantur 5). (109) De scriptoribus. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribent 6), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, de grosso medio contententur 7). Item statuimus, quod officiales de uno producente testium (s) habeant 8) IIIIor scotos, a pena vero, que dicitur scdmdsesant, bovem, et quando pro furto pignorant 9), bovem mediocrem; sed (de) limitacione hereditatum pro una die, (si eam una die) consumaverit, tunicam vel mediam marcam, eciam si tres vel duas here|ditates inter duos limitaret. Et si idem officialis, qui dicitur vozni, aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, (et) de hoc fuerit victus iudicio, alter loco sui substituatur et ipse a suo officio perpetuo deponatur. (110) De causis. Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusatoris seu actoris, cuius interest 10) (nos) vcl nostri successores ac capitanei nostri cognoscere non debemus, nec 11) aliquem homincm condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum. 1) Cod. observetur. 2) Cod. audaciam. 3) Nad tym artykułem pozostawił pisarz wolne miejsce na rubrykę. 4) Późniejsza nieco ręka napisała nad et — ut. 5) Cod. teneat. 6) Cod. scribet. 7) Cod. contentur. 8) Cod. habent. 9) Cod. pignorat. 10) Cod. in terris. 11) Cod. ut. [39] KODEKS KRÓLEWIECKI. 39 (111) De eodem. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium ad iudicia venientes, per strepitum et inportunam 1) ipsorum alj|locucionem 2) sentenciam seu victoriam causarum consueverunt [f. 35] reportare. Unde super his providere volentes, statuimus, quod deinceps quisque, cuiuscunque sit status vel condicionis, propter causam consanguinei vel cuiuscunque familiaris aut sui servitoris ad iudicium venire non presumat, nisi vocatus. Qui si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pencznadzescze, puniatur nostre camere applicanda 3). (112) De penis. Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cultellum extraxerit et aliquem wlneraverit, in gracia nostra consistat, si vero gladium vel cultellum extraxerit et non wlneraverit, pena, que dicitur sedmnadzescze, puniatur; et illi, quem dehonestavit, penam, que dicitur pencznadzescze, solvere teneatur. (113) De eodem. Insuper statuimus, quod si quis coram nobis cultellum vel gladium extraxerit et wlnus alicui non intulerit, in nostra gracia consistat; si vero wlneraverit, sine 4) gracia puniatur; et idem si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decernimus observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc idem contingerit, videlicet quod cultellum vel gladium aliquis extraxerit, sive wlneraverit sive non, pena sednmadzescze puniatur, eidem domino archiepiscopo applicanda; et si quis turpia coram eo alicui | protulerit, [f. 350] penam eidem domino archiepiscopo, que pencznadzescze dicitur, persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis manicas 5) quis subtraxerit, aurium periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis cultellum vel gladium extra xerit et wlneraverit aliquem, manus sua in gracia militis consistat. Sin autem wlnus non intulerit, cultello manus eius poterit penetrari. (114) De citacione. Decrevimus declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus, iudex, subiudex et officialis, qui dicitur vozni, habeant facultatem dandi ministerialem ad citandum, ita tamen, quod qui habent ius, ut non citentur nisi per litteras nostras | vel nostri capitanei, per litteras dumtaxat citentur. Sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis 1) Cod. inportuna. 2) Cod. ac locucionem. 3) Artykuł ten jest identycznym z ogloszonym już pod Nr. 19. 4) Cod. si; ale już ręka z XV. w. dopisala na boku »sinet, 5) Cod. muuitas, KODEKS KRÓLEWIECKI. [40 ad mandatum nostrum vel nostri capitanei seu iudicis sine littera citare in hospicio vel in foro; sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non (in) domo militis sed apud wlodarium vel scultetum edictum citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio, ei, contra quem fuerit accio dirigenda, causa citacionis et per quem citatur exposita, assignato sibi certo termino comparendi 1); ut si citatus comparere non curaverit vel contempserit, pro quolibet termino, videlicet termino (primo), secundo VIII scotos pro pena iudicio solverc teneatur, et in termino peremptorio [f. 36J si non comparuerit, causam perdat, ab accione cedat cum pena; quod de rei contumacia 2) est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium suum nuncium comparuerit 3), ab accione sua cedat cum pena sex marcarum, que in Polonico sedm grzyvcn nuncupatur. (115) De eodem. Perpetuo prohibemus edicto, quod nostri familiares vel aliqui 4) in nostra curia citati seu coram nobis vel in nostro iudicio arestati et inopinate inventi5), respondere minime teneantur, sed citati legitime, propositis sibi accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, conjcessa eis deliberacione super propositis accionibus competenti. (116) De eodem. Preterea statuimus et edicto perpetuo servari mandamus, quod quicunque venditam possessionem infra octo annos, volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicio non reduxerit reclamando, vel hereditatem obligatam infra triginta annos non redimerit per se vel per consanguineos suos, quibus hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite vel eciam obligate, evolutis annis predictis, quos volumus currere ab anno domini M°CCCXLVII° a dominica Letare 6), penes ipsos, quibus sunt vendi te vel eciam [f. 36°] obligate, perpetuo remaneant7) ipso facto. (117) De occisione pro furtibus seu spoliis. Statuimus insuper, quod passus dampna per furtum vel spolium in peccoribus, pecudibus et rebus minutis, infra annum tantummodo evocandi ad iudicium, quem voluerit, seu in iumentis et equis violenter vel furtive ablatis 8) infra duos annos habeat facultatem, post annos vero supradictos ad agendum nonnisi testibus admittatur. 1) Cod. comparaudi. 2) Cod. comminata. 3) Cod. comparaverit. 4) Cod. alii qui. 5) Cod. viventi. 6) D. 8 Martii. 7) Cod. remanent. 8) Cod oblatis. [41] KODEKS KROLEWIECKt. 41 (118) De veprehensione iudicum. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, | palatino vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus sed plures iudicant supradicta: addicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipitur wtecz, quod ille, (si) recordatur 1), qunliter iudicavit, statim dicere vel differre teneatur (in crastinum). (119) De iudice. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia (vel) absencia, iudicantem in causa sua inique et perperam processisse seu iudicasse, iudex per suos 2) collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit. [f. 37] Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem iniquam3), ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare tenebitur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Idem dearguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas 4), quas idem iudex racionabiliter obtinebit, si sentenciam suam comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens sentenciam subiudicis, contra ipsum non debet (audiri, nisi) sibi pelles wlpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem cedent | subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et idem, quod de iudice premisimus, (de) castellano eciam censuimus sciendum. Iudices vero castellanorum obicienti falsitatem sententie respondere minime teneantur 5), donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinebunt, qui similiter suum iudicium ostenderint fore iustum. (120) De fideiussoribus. Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fideiussor fuerit, si debitum fuerit XX marcas, solus, si vero XL marcas, metsecundus, in maiori vero pecunie quantitate mettercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis [f. 37o] iuramentis. (121) De eodem. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiubuit, in iudea equum vel bovem obliget; alias si obligaverit, ad restaurum dampno- 1) Cod. concordatur. 2) Cod. suas. 3) Cod. iniquum. 4) Cod. mardurines. 5) Cod. teneatur. Archiwum Komisyi prawniciej T. II. 6 KODEKS KRÓLEWIECKI. [42] rum principalis persona minime teneatur, nisi id de persone 1) principalis processerit voluntate. (122) De libertate alium ad iudicium evocare, rubrica. Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus seu quibuscunque aliis, magnis vel parvis, quispiam conventus (vel) evocatus fucrit et 2) ipse3) dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberavit, asserens ipsum id fecisse suo de mandato, citatus liberatus ascendit (s) et contra liberantem accio dirigitur; alioquin citatus respondere protinus teneatur. (123) Registrum de donacionibus. Hoc statuto 4) perpetuo declaramus, decernentes, quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium supcr eisdem donacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatoris vel eius, cui donacio fuerit facta, consumantur; presertim hiis, qui nobis vel nostris successoribus presentibus viriliter in bello pungnantes, fuerint interfecti, donacio [f. 38] perpetuam recipiat firmitatem. (124) De servicio exhiben(do). Declaramus eciam (et) decernimus, quod barones et nobiles nostri terre Polonie nobis et nostris successoribus in terra et regno Polonie servire in armis, sicut melius potuerint 5), teneantur; sed extra (metas) regni non teneantur servire nobis, nisi ipsis competens satisfaccio inpendatur, vel per nos petiti fuerint et rogati. (125) De dote danda rubrica. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nobilium (filiam suam) nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem, ipso (non data dote) defuncto, ipse frater uterinus | vel patruelis, non superstite uterino, si filia palatini fuerit et possessiones plures fuerint, C marce (pro dote assignet), ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem (uterinum) vel, eo non exstante, per patruelem nomine dotalicii in pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus de filiabus 6) inferiorum nobilium a palatino, quod eas in vita traderent7) maritis, dote sibi conpetente similiter assignata. Quibus de 1) Cod. persona. 2) Cod. ad. 3) Cod. ipsum. 4) Cod. Hec statuta. 5) Cod. potuerunt. 6) Cod. filiarum. 7) Cod. traderet. KODEKS KROLEWIECKl. 43 hac luce sublatis, fratres uterini vel patrueles cuilibet sorori XL marcas solvere teneantur, j si multe sunt possessiones, ut prefertur; si [f. 380] vero pauce, fiat estimacio, ut supra, et pars contingens quamlibet sororem 1) in pecunia assignetur 2). Fratribus 3) vero uterinis 4) seu patruelibus 5) non exstantibus, quilibet, qui de eadem consanguinitate proximior exstiterit 6), interim 7) quod sorores non fuerint matrimonio copulate, hereditates sive ex successione paterna seu quocunque modo alio debeantur eisdem, valeat 8) possidere atque eciam vendicare: declarantes, quod pater in vita sua filiabus suis possit bona empta seu ex 9) regia donacione optenta (assignare), que superstites 10) fuerint porciones, | in pecunia sororibus dabit et solus hereditatem optinebit. Filie vero in (vita) parentum tradite copule maritali; fratri uterino seu patrueli pro dote sua aliquam questionem movere non poterunt, nam contentari 11) debent de eo, quod parentes ipsis 12) viventes compotes sunt largiti. Adicientes, quod fratribus mortuis seu non exstantibus, filie de hereditatibus aliqualiter non succedant, sed contententur 13) de dote eis 14) tradita, ut superius continetur, proximiores eis 15) non data (dote ineisdem hereditatibus succedant. Salvo tamen, quod dictum est de hereditatibus empticiis 16) vel eciam deservitis 17), quod filie succedant, sed 18) [f. 39] proximiores fratres eis 19) pecuniam assignent et soli hereditates huiusmodi assequantur. Et prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, que pusczina wlgariter dicuntur 20), non succedant. Ubi vero aliqui sine (prole) de) cesserint, proximiores 21) ipsorum hereditates optineant et ipsis in eisdem succedant. 1) Pierwotnie pisarz zamieścił qmlibet sororerem, później jednak wykreślił kreskę nad qm oraz literę e z kreską w słowie sororem, w skutek czego powstało »quilibet soror.« 2) Cod. assignatur. 3) Cod. filius. 4) Cod. uterinus. 5) Cod. patruelis. 6) Cod. exstiterint. 7) Cod. uterim. 8) Cod. valeant. 9) Cod. et. 10) Cod. superstes. 11) Cod. contemptari. 12) Cod. ipsius. 13) Cod. contentas. 14) Cod. eius. 15) Cod. eius. •) Cod. empticii. 17) Cod. de servicio. 18) Cod. ad. 19) Cod. eius. 20) Cod. dicitur. 21) Cod. proximores. KODEKS KROLEWIECKI. [44] (126) De divisione bonorum. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis inter filios suos fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare (non) valeat, quia per nos vel capitaneum nostrum divisio ratificata non fuit seu confirmata, eo patre mor- | tuo filie (s) ipsam rescindere valeant quoquomodo, sed paternam porcionem inter se dividant iusto modo. Facta autem huiusmodi divisione bonorum, ut est dictum, si pater aliam uxorem duxerit et filios susceperit ex eadem, filii prioris matrimonii ad partem patemam nequeant conspirare 1), sed erit ipsa porcio secundi 2) matrimonii 3) filiorum. De filiabus vero, si quas habuerit vel eas reliquerit, fiat, ut prius est constitutum. Si duo vel tres fratres4) presument divisionem eandem, quamvis eorum divisio nec per nos, nec per nostrum capitaneum fuerit confirmata. (127) De homicidio. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret [f. 39 0] capitali pena plectendus, nos rigorem huiusmodi temperantes. statuimus, quod occidens militem LX marcas parentibus 5), pueris vel amicis occisi; mutilans 6) eundem in manu vel naso XV marcas, in police vero mutilans VIII marcas, digitum vero quemlibet alium amputans tres marcas grossorum ipsi mutilato vel leso, ut supra dicitur, solvere teneatur; pro qualibet vero wlneracione predictorum membrorum wlnerato, pena, que dicitur pencznadzescze, persolvatur. Si vero quispiam kmethonem occiderit, sex marcas solvere teneatur, quarum tres | uxori seu pueris, si superstites fuerint 7), tres marce residue integraliter (persolvantur). Si vero occisor (et) occisus fuerint 8) dominorum duorum, eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent. Wlnerans autem kmethonem, eidem wlnerato pro wlnere media(m) marca(m), domino ipsius, si wlnerans (et) wlneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse teneatur; si vero wlnerans (et) wlneratus dominorum duorum fuerint, inter ipsos marca 9) huiusmodi 10) penalis dividatur. 1) Cod conspira. 2) Cod. secundum. 3) Cod. matrimonium. 4) Tu w kodeksie opuszczony jest ustęp: »divisionem inter se fecerin, uno ex ipsis morluo, nec fratres superstites nec filii fratris rescindere. 5) Cod. presentibus. 6) Cod. mutulans. 7) Cod. fuerit. Tu w kodeksie opuszczone wyrazy: »domino vero, si occisor et occisus de bonis ipsius fuerint. 8) Wyraz ten powtórzony dwukrotnie. 9) Cod. marcam. 10) Cod. homini. [4S] KODEKS KKOLEWIECKI. 45 (128) De raptore virginis rubrica. Item 1) statuimus, quod quicunque (virginem), cuiuscunque condicionis vel status || existerit, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter [f. 40J oppresserit, vita eius (sit) in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens et se procurans recipi a raptore, etsi eidem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilomi- nus dotem amittat, ita, quod parentes vel amici eius non teneantur ad do- tandam eandem. Quicunque alicui virgini seu mulieri coniugate 2) aut vidue in via, campo, silva, domo vel villa, opprimendo, violenciam fecerit, et virgo vel mulier, violatoris oppressionem evadens, ad villam viciniorem veniens seu in | villa existens, ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et oppressionis in ea apparuerint signa manife- sta, in nostra gracia et amicorum eiusdem oppressor existat, et ex (s) hoc, si de eius olamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier de oppressione aliquem accusaverit calumpniose, et in ea (signa) oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc is, quem accusavit, cum sex sue con- dicionis hominibus se expurgabit; calumpniatrix autem pena debita, cuius- cunque status vel condicionis (existat), procellatur. [f. 400] (129) De furtis et infamiis inde sequenti(bus) rubrica. Statuendo declaramus 3), quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus exstiterit vel rem furtivam seu violenter ablatam restituerit, is infamis permaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatum nullaque donaria in vestibus vel in aliis rebus a nobis penitus consequatur. Quod si accusato de furto et non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio 4), et is, si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. (130) De | furto in aquis, pratis et campis, in piscina, rubrica. Preterea statuimus, quod si aliquis de villa unius domini in alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel in aqua fluenti et feno et frumento in campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere et domino, cuius homo furtum commisit, ipse fur marcam grossorum solvere teneatur. Depascentes vero et incidentes gramina, in falce vel palio, et incidentes lingna in dominio alterius, in securi tantummodo pignorentur 5). Pignora vero predicta si pignorans ea servandi ius non habuerit, deferre ea ad proprium iudicem teneatur. 1) Po item pisarz bezpośrednio napisał »quicunque«, ale sam zaraz słowo to przemazał. 2) Cod. coniungate. 3) Cod. declara. 4) Cod. purgacione. 5) Cod. pignoretur. KODEKS KROLEWIECKl. [46] (131) De usuris iudeorum rubrica. Usurarum voraginem, que facultates exhaurit, (compescere [f. 41] cupientes), statuimus eciam, quod iudei nostrarum civitatum per septimanam non plus de usura recipiant, nisi tantum unum grossum de marca. (132) De excessibus ministerialium ). Flebili sepius querela recipimus, quod ministeriales per terras girantes 2), pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, ita, quod si aliquis inferior miles seu alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito eorum quibuslibet expensis non pertractent 3) nec procurent, hii idem ministeriales ipsos pauperes milites sive villanos sine culpa et sine causa et absque precepto citant occasione vexacionis faciende 4), pro libito 5) terminos sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem; et sic idem pauperes milites seu villani non valentes redimere vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialiatus et spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant 6), alias si (s) | predictam penam et facialem 7) (adustio- [f. 410] nem) non inmerito poterunt formidare. (133) De iniuriis. Ceterum 8) statuimus, quod quocienscunque (aliquos, cuiuscunque) condicionis vel status existant, contendere contigerit, et famulus dominum suum iuvando exempto gladio vel cultello wlneraverit aliquem, pro eo indignacionem wlnerati vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat. (134) De dampno. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, quatuor marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum vel ictu vel plaga seu culpa alicuius aborsum fecerit, mar|cam cum dimidia, et pro poledro secundi anni, quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur 9); ubi vero tercii vel quarti, quinti, sexti anni po- 1) Artykuł ten jest identycznym z ogłoszonym już pod Nr. 18. 2) Cod. gigantes. 3) Cod. pertranctent. 4) Cod. faciendo. 5) Cod. libato. 6) Cod. presumat. 7) Cod. facilem. 8) Cod. Etenim. 9) Cod. teneant. [47] KODEKS KROLEWlECKI. 47 ledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super existimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo finnaverit 1), satisfacere teneatur. (135) De lignis seu utensilibus intra gades alterius excidendis. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites, ipsas transgrediendo ligna vel quelibet utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem primo in securi, secundo in palio et tunica, tercio in bobus vel equis seu in uno equo inpi gnorare poterit sine pena. Sed si pignoraverit [f. 42J aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se optinebit et alium bovem vel equum (super) fideiussoria caucione dimittat et signum in arbore, ubi inpignoravit, excidere teneatur. Si quis vero in gayo alterius furtive unum vel duos quercus inciderit, pro qualibet2) quercu VIII0 scotos, si vero tres succiderit, marcam illi, in cuius gayo fecerit, et iudicio aliam marcam. Sed si tantum propagines absciderit, quatuor scotos ipsum incidentem absolvere (sj oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in sil|vis aquaticis (vel circ) 3) videlicet circa Wartam vel circa quaslibet aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que dicitur wlgariter dobrova, duos scotos quilibet ipsam 4) incidens persolvat; syn autem propagines seu ramos tantum inciderit, solummodo impignorari debebit. Si quis autem ar borem cum apibus inciderit, passo dampnum marcam et iudicio marcam. Qui vero sine apibus succiderit arborem, mediam marcam passo dampnum (et) iudicio convictus exsolvat. (136) De (de)pascentibus iumentis et scrofis r(ubrica). Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita, a vigilia [f. 42 °] s. Adalberti usque ad festum s. Mychaelis sub custodia pascere teneatur 5) vel existimacionem dampni convictus in iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depastha sunt, satisfacere compellatur, iudicio vero pro pena marcam ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumcnta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat 6). — Decrevtmus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice alium, si tercia vice venerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram | magis vicinam, easdem nobiscum per medium divisurus 7); yta tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur; et si pars 1) Cod. formaverit 2) Cod. quibuslibet. 3) Wyrazy przekreslone. 4) Cod. a quolibet ipsura. 5) Cod. teneantur. 6) Cod. presumatur. 7) Cod. divisuras. KODEKS KROLEWIECKI. [48] adversa dixerit non ibi ) fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit mactator eorundem porcorum, id firmare proprio iuramento teneatur. (137) De scrophis rubrica. Statuirnus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem 2), porcos suos vel scrofas per bona alterius intermedia ipsas voluerit inviare vel pellere ad eandem silvam, quod id non possit facere per bona alterius, nisi tamen per viam ducentem ad silvam seu mericam || ad [f. 43] eum pertinentem. Et idem dicimus per omnia observandum in eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit in (s) silvam bukva vel glandinibus habundantem, vel bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam. Is vero, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris 3) eiusdem inviari 4) seu pelli debebunt, ex utraque parte vie ad XXXta ulnas glandines proprias prius colligat, ut sic predictus dominus vel conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit pellere ad eandem. (138) De eodem penis (s). Cum dicit scriptura, quod filius | non portabit iniquitatem patris nec eciam econverso, statuimus, quod pater pro nequam filio et econverso mi- nime (puniatur); et idem de fratribus germanis vel quibuslibet consanguineis declaramus fore servandum, nisi pater de culpa filii vel filius dc culpa patris aut frater de culpa fratris participando in crimine criminoso delatus vel accu- satus se nequiverit expurgare, quia tunc arbitratus 5) secundum culpe exien- ciam punietur, et 6) committens crimen secundum magnitudinem eiusdem solum- modo precellatur in bonis mobilibus seu in parte hereditatis, que ipsum contingit, nobis et nostre |[ curie applicanda. [f. 430] (139) (De eodem)7). Statuimus, quod si quis ad domum militis (veniens), ipsum in suorum occiderit presencia puerorum, penam sedmdaesant solvere teneatur; eandem eciam penam quilibet nobilium, quotquod tunc fuerunt cum eodem prebentes auxilium 1) Pisarz pierwotnie zamieścił »tibi« bezposrednio po »dixerit«; później wyraz ten prze­kreślił, i wypisał go powtórnie po »non« ; nie ulega żadnej wątpliwości, ze zamiast tibi na­leży czytać »ibi«. 2) Cod. distante. 3) Cod. conductores. 4) Cod. vivari. 5) Cod. arbitraris. 6) Cod. si. 7) Na rubrykę pozostawił pisarz tak mało miejsca, i,e widocznie zamierzał napisać tylko de eodem, ale nie wypisał nic. [49l KODEKS KROLEWIECKl. 49 ad occidendum 1) militem supradictum, sedmdzesant videlicet iudicio, penam vero, que pencznadzescze dicitur, occisi pueris solvere sit astrictus; et hec pena sedmdzesant sine gracia nemiloscziua wlgariter appellatur, (quia tamdiu impignoretur) militis interfector, quamdiu huiusmodi pena non fuerit per soluta. — In casibus et (s) infrascriptis quis hanc penam incurrerit: qui | tres exciderit vel cremaverit gades vel sectes vel tres monticulos gadium dissipaverit 2), item 3) quando quis tres arbores cum apibus succiderk vel apes cum melle abtraxerit seu exposuerit et fuerit legitima4) probacione5) convictus; item aliquis6) ducens furtive vel eciam violenter tria vel plura iumenta indomita, seu illa wlnerans vel occidens; item quando quis super incendio est convictus aut intrans villam alicuius excedit enormiter in eadem; ultimo quando quis convincitur7), quod spolium in strata publica seu violenciam alicui vel inhonestatem aliquam committere non exspavit8), ut9) in quolibet casuum premissorum ipse delinquens 10) i pena 11) sedmdzesant huiusmodi constringatur. ff. 44] (140) De profugys ru(brica). Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo malifacto (s) accusatus, ad ostendendum suam innocenciam coram nobis vel nostro capitaneo admissus (non) fuerit et ob hoc ipsum velle fugere contingat, ne sibi 12) fuga ipsius ad infamiam inputetur, debet coram venerabilibus dominis episcopo Poznaniensi vel preposito, nostris in Christo patribus, protestari, quod 13) nos vel capitaneus noster ad expurgandum ipsum non admisimus. Palatinus vero ipsum profugum servae poterit per VI septimanas ex consuetudine antiqua, infra quod tempus idem j palatinus circa nos vel nostros successores (iusticiam) debet (ei) querere, et si non poterit optinere, quod admittatur ad ostendendum suam innocenciam super eo, de quo fuerit accusatus, alias 14) dictus palatinus eundem profugum ad metas terre sue suo conductu deducere teneatur. Qui sic conductus de terra, infra annum a tempore sui exitus de 1) Cod. occidentem. 2) Ccd. assipavit 3) Cod. ita. 4) Cod. legitime. 5) Cod. probacio. 6) Cod. aliquid. 7) Cod. convicitur. 8) Cod. exsperavit. 9) Niekt6re rekopisy mają w tem miejscu następujące jeszcze zdanie: qui stupraverit virginem seu mulierem.« 10) Cod. deliques. 11) Cod. penam. 12) Cod. si. 13) Cod. quos. 14) Cod. alio. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 7 KODEKS KRÓLEWIECKI. [50] terra, regno et terrigenis nocumenta inferre non habebit, uxore sua in bonis suis pacifice remanente per predictum annum et quiete. Quo anno evoluto, si prefatus profugus die vel nocte nocumenta terrigenis aliqua intulerit, propter (hoc) infamis non debet reputari, nec ad mortem ipsum captum [f. 44°] terrigene nobis 1) seu successoribus nostris dare tenebuntur, nec propter hoc offensam nostram incurrent; si vero iudicio (se) presentare noluerit et fugiendo nocumenta terrigenis intulerit, bona ipsius ymmobilia camere nostre perpetuo applicentur, mobilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si per quempiam captus fuerit, in gracia nostra consistat, et inter capientes eum et amicos capti nulla propter eius captivitatem debet suboriri indignacio, nec inimicicias occultas vel manifestas ob hoc moveri presumant. Uxor vero in dotalicio suo remanere | vel ipsum vendere habeat liberam facultatem. Et hoc est, quod dicit (s). (141) De kmethonibus fugitivis 2). Preterea declarando statuimus, quod sive a nobis sive a quolibet aut a quocunque alio domino nobis subiecto, kmetho noctis tempore recesserit fugitive, res, quaslibet 3) in domo dimiserit fugiendo, dominus vel (s) ville pro se potestatem habeat retinendi. Et insuper dominus, qui kmethonem hunc acceptaverit fugientem, priori domino, a quo fugit, penam, que pencznadzescze dicitur, soivere teneatur, kmethonem restituendo eidem cum rebus omnibus, quas attulit ad eundem, et hoc, ubi nulla culpa precedente domini, de quibus infra sub mittitur, fugit ab eodem. Culpe vero, propter quas [f. 45] a domino suo fugere licitum (sit) kmethoni, sunt: quando dominus propter suum excommunicatur delictum, et ob hoc kmethones privantur ecclesiastica sepultura; item quando dominus ville in quocunque loco suam villanam 4) oppresserit violenter, nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse, verum eciam omnes villani, ubi hoc factum extitit, hora quacunque recedendi liberam (habeant) facultatem, nec oppressor huiusmodi seu ville dominus ipsos detinere audeat seu in aliquo molestare; idem liceat eis facere, cum ob culpam sui domini pignora fuerint recep ta eisdem, quod absque impedimento quolibet possint fugere ab eodem. Premissis vero culpis (non) extantibus5) nequaquam kmetho recedat a suo domino, nisi domo bona relicta et decenter 6) sepita et solum 7) in Nativitate 8) domini iuxta consuetudinem acte- 1) Po słowie tem pisarz zamieścił seu succes a później w nowym wierszu znowu >seu successoribus. 2) Cod. fugativis. 3) Cod. qualibet. 4) Cod. villam. 5) Cod. testamihus. 6) Cod. detenta. 7) Cod. solvi. 8) Cod. necessitate. KODEKS KROLEWIECKI. [51] nus observatam; et si antea libertatem habebat, tot annis domino suo serviat ab ipso minime recedendo, quod (s) annorum libertate gaudebat. Et hoc, quando in iure Polonico sedit kmetho; quando vero kmetho iure Theutunico est locatus, idem nequeat recedere nullomodo, nisi tot annis censum exsolvat, quotquod annis habuit libertatem: nec tunc sibi hoc liceat, || [f. 450] nisi eque divitem loco sui kmethonem constituat seu dimittat aut agris suis in totum excultis seu exstirpatis vel seminatis yemalibus et estivalibus in eisdem, et tunc demum 1) recedere permittatur. (142) De iudicio terrestri rubrica. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure non debeat frui, ne sit tamquam monstrum diversa capita habens, expedit publice rei, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie (terre) iudicentur. (143) De calumpniis iudicis ru(brica). Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit plurimorum, convenit statuere, ut iudicia formave (s) aliquorum castellanorum, quorum solucio tantum ex calumpniis dependet, omnino amputentur. 2) (144) De servicio dominorum ru(brica). Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur quilibet miles secundum quantitatem reddituum suorum et bonorum ad rem publicam certis armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in iure 3) libertatis, que et ita de iure militari sunt libera, absque vexacione conserventur. (145) De moneta ru(brica). Item ex quo unus princeps, unum *) ius, una (eciam) moneta in toto regno debet haberi, que sit perpetua et bona in valore, ut per hoc magis sit grata. (146) Alter non tenetur inpignorari pro pena. |f. 46] Ex iure divino tenelur, quod iniquitas unius alteri non debet obesse. Statuto debet teneri, quod (pro) pena militis aut fideiussoria caucione kmeto non debet inpignorari, sed si tenetur miles aut quivis, ille solvat de propriis bonis. (147) De fideiussoria. Quia ex facilitate obligacionis ad magna dampna homines deveniunt, iure tenendum est, quod si quis fideiubet pro aliquo suo amico certam pe- 1) Cod. domum. 2) Cod. computetur. 3) Cod. vite. 4) Cod. unus. KODEKS KROLEWIECKI. [52] cunie quantitatem ad aliquem civem vel ad alium quemcunque, cuiuscunque status et condicionis existat, illo non solvente in termino adveniente, fideiussor propter hoc non deberet ad hospicium in obstagium subintrare | aut aliqua dampna facere non solventis 1) (in) destruccionem; sed si est parvum debitum, detur eius pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitoris pro valore debiti per fideiussorem apprehendatur illi, cui debitum 2) dare tenetur. (148) De taxillis et lusoribus. Sed quia ludus taxillorum multos iustos et alios probos depauperat et dehonestat, pro remedio huius periculi statuto debet teneri, quod ludus taxillorum pro parata pecunia exerceatur, et non ludant 3) ad prestandum, sicut facere hoc4) consueverunt. Namque plurimum homines provocati in ludo et malentes ulcisci contra vincentes, ludunt ultra substanciam [f. 460] ipsorum, quia facilitas scripture ipsius 5) ludi non eos gravat tantum, quantum parate pecunie amissio ipsos gravasset. (149) Quod iudeus non debet concedere pecuniam super privilegia. Porro cum iudayca pravitas (et) intencio semper in hoc versatur, ut christianos non6) tantum in fide, quantum eciam in diviciarum depressione semper deprimat 7) et avellat, convenit statuere, ut nullus iudeus amplius alicui christiano, in regno nostro ammodo constituto, suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuetur, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat 8) secundum consuetudinem antiquitus observatam. (150) De violencia (a) transeuntibus per viam. Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus9) prohibita, exigit regie maiestati prohibere, ue transeuntes per viam ad dominos ipsorum vel in propriis rebus, negociis ordinandis, sive sunt principes, milites aut alterius status, cuiuscunque homines condicionis existant, pro se expensas aut pabula equorum in villis, tabernis aut locis solitariis vi recipiant aut aliquam vim volentibus 10) vendere aut a vendicione se retrahentibus, sed unus quisque re sua libere utatur pro libito sue voluntatis. 1) Cod. solventur. 2) Wyraz ten dwukrotnie powtórzony, 3) Cod. ludat. 4) Cod. habet. 5) Cod. ipsum. 6) Cod. nisi. 7) Cod. depriraet. 8) Pisarz przedtem napisał »voluerit«, ale wyraz ten przekreślił. 9) Cod. iuris. 10) Cod. volentes. [53] KODEKS KROLEWIECKI. 53 (151) De expedicione 1) rubrica. Verum quia guerrarum strepitus ex inordinata milicia plus proprias [| terras, quam alienas consueverunt ex rapina indebite deser- [f. 47] tare, ad succurrendum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedicionem in suis propriis (terris), non plus pro sumptibus ipsorum et equorum recipiant, nisi moderatum pabulum aut victum ipsorum, sine quo transitus alias haberi non posset. (152) De iure militum. Statuimus, quod si quis inculpatus fuerit, quod (non) haberet ius militale, idem duos seniores sue genoloye 2) et duos tercie genoloye bonos producat more consueto ad optinendum suum ius militale. (153) De possessionibus post obitum patris et matris, Eciam statuimus, si quis | militum aut nobilium de hoc seculo migrabit habens filios et filias, tunc fratres suas sorores maritis tradent, dote eis assignata more consueto. Si autem filios non habuerit sed filias, tunc filiabus omnes hereditates et possessiones cadent paterne. Et si fratres patrueles ipsas hereditates optinere voluerint, tunc milites iuxta consciencias eorum predictas hereditates taxabunt et a die 3) taxacionis iam dicti fratres patrueles sororibus infra annum parata pecunia, secundum quod fuerint taxate, persolvere tenebuntur. Et si in spacio unius anni solvere neglexerint, [f. 47 0] tunc filie hereditates predictas optinebunt. 1) Cod. expendicione. 2) Tu pisarz opuścił: »alios duos alterius genoloye«, 3) Cod. ad rem. II. Kod. Os. I. (Ossolinskich Iszy). Prologus. Incipit liber iuris Polonici et ordo eius, qui asservatur [f. 27J per omnes provincias Polonie; capitulum primum. Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem 1) consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet non sufficiat virium fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu et voluntate dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis, plereque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto varie et diversimode deciduntur 2) et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post j multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales vel immemoriales; quapropter (ad laudem) omnipotentis dei, beate virginis Marie tociusque curie celestis et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infra scripta dumtaxatque (s) statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare et eadem. statuta districte et firmiter observare. (1) Capitulum primum. Plerumque fit 3), quod aliqui propter causas consanguineorum vel famulorum suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inportunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare; unde super hoc providere volentes, statuimus, quod quisquam, cuiuscunque condi- 1) Cod. varietate. 2) Cod. dicidentur. 3) Cod. sic. KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 2 cionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat; qui si contra facere pre- [f. 27°] sumpserit, pena, que dicitur pentnadzisce, nostre camere applicanda 1), puniatur. (2) Ad regis presenciam qui citati negligere presumant. Contigit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et debitis ad nostram evocantur audienciam, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt; verum 2) quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod 3) huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur 4), cumque huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod (peccata) in suos actores tantummodo vendicant sibi locum, statuimus, quod citati pro quibusj libet criminibus (teneantur) respondere, non obstante qualibet denominacione predicta, eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum (essent) communiti 5), que quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus et irritamus et revocamus; atque (in) hereditariis necnon et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdiccionem voluerint declinare, nolentes in se accipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status vel condicionis, habeantur pro convictis. (3) De inpignoracionibus; capitulum tercium. Preterea quia per frequentem pauperum inpignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim 6) et in turbis, non per modum iusticiarie [f. 28] potestatis ad aliquam villam impignoratores 7) accedentes, dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville (vel) villanorum committere plurimas presumunt rapinas, quapropter super hoc providere 8) volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad pignoracionem faciendam non plures, quam duos famulos cum ministeriali transmittat, et quod sine culpa vel sine causa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos, ipse iudex non presumat vel non permittat inpignorare. 1) Cod. applicande. 2) Cod. horum. 3) Cod. et. 4) Cod. liberantur. 5) Cod. conmitum. 6) Cod. contervatim. 7) Cod. impignoraciones. 8) Cod. hoc super providencia. [3] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 57 Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis l) auctoritate vel pocius propria temeritate et presumpcione impignorare et pocius rapinas commitere presumpserint, decrevimus precipiendo 2), quod peccora vel quaslibet alias res racione impignoracionis ablatas et recepta(s), iudex domino ville impignorate 3), villanis ville eiusdem asserentibus indebite et contra iusticiam se esse impignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione restituere teneatur, termino eidem domino ville vel villanis inpignoratis ad 4) ostendendam suam innocenciam assignato; et nichilominus, ut 5) audacia et temeritas inpignorancium restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine culpa inj| [f. 280] pignorati patefecerint 6) suam innocenciam, quotquod persone fuerint in dicta pignoracione, iudex vel subiudex 7), qui fuerint in mandato, pro qualibet ipsarum 8) penam, que vocatur petnadzisce, noverit 9) se incursurum, domino ville inpignorate persolvendum. (4) De pena regis camere pertinenti; capitulum quartum. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que wlgariter dicitur sedmdzesant, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus 10) infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur: primus casus est de incendario, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris minime se poterit excusare vel expurgare; secundus casus est, ubi aliquis accusatus de vijolencia sive spolio publice 11) strate, defecerit in sui expurgacione; tercius casus est, ubi aliquis in iudicio iudicium nostrum parvipendens, cultellum (vel) gladium presumpserit extrahendum; quartus casus est, dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem prestare et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, ut (s) quod premissa (pena) in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur 12). (5) De pecunia hereditatis obligate. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant || rebus [f. 29] et negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones 1) Cod. quamvis. 2) Cod. decipiendo. 3) Cod. inpignoraciones. 4) Cod. et. 5) Cod. vel. 6) Cod. patefecerunt. 7) Cod. iudex. 8) Cod. ipsorum. 9) Cod. novit. 10) Cod. causis. 11) Cod. puplice. 12) Cod. applicentur. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 8 KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [4] edite nunc in colloquio generali in Wyslicia, non respiciant preterita sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata, et ipsum ad iudicium evocat, extunc si reus peremptorio in termino non parebit, actor lucrabitur ) nominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (6) De hereditatum limitibus distinguendis; capitulum quintum. Crebra altercacione inter nostros subditos super limitibus in hereditate ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori j nimio interdum supponuntur 2) discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut plurimum 3), inter hereditates profluunt (et) 4) habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis, ad ipsam protensam, quod si idem fluvius obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante decursus fuit aque, pro veris limitibus est reputandus; et ibi in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes faciant 3) licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, || tunc ete- [f. 290] nim decursus fluminis pro terminis est habendus. (7) De iure militalium et vexillorum fruicione in expedicione; capitulum sextum. Ius militale. Quidam ex nostris nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, abiecto omni rubore cum minima strenuitate comitantes (s), sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt *), ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitarent 7) et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt 8). Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo cum | sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum pro sui vexilli defensione. Aliter 9) volumus, quod si amplius tales in nostro exercitu 1) Cod. lucrabit. 2) Cod. supponantur. 3) Cod. et plurimara. 4) W rękopisie w tem miejscu pomiędzy wyrazami »profluunt« i »habentur« pozostawione wolne miejsce na 5 do 6 liter. 5) Cod. faciunt. 6) W tem miejscu kopista przez omyłkę zamieścił słowa >Et quia turpis est«, które na­stępnie podkropkował jako niepotrzebne. 7) Cod. evitare. 8) Cod. consuerunt. 9) Cod. taliter. [5] KODEKS OSSOLINSKICH 1-szy. 59 inventi fuerint, per subcamerarium nostrum, sub cuius potestate existunt vel sub quo degunt, captivus 1) vel captivi nobis debebunt presentari; equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (8) De victorum satisfactione; capitulum septimum. Quia victus victori tenetur satisfacere de evidj(cione) 2) et de [f. 30] iudicio prius non recedere, nisi satis det, in quo est condempnatus : quidam inopia vel rebellione ducti, recedunt de iudicio condempnati vel ullam satisfaccionem adversario reddentes; propter que volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum commodum non reportent. Postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradantur; et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint 3) liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter 4) debitum furti 5), quod semper dampnati solvere tenebuntur. (9) De tasseratorum iure et mutuata ipsis pecunia per iudeos 6). Ut noxius ludus j taxillorum abiciatur, per7) quem sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis 8) ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus 9), ut si alicuius filius utroque parente sanis 10) existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicui ius pecunie deluse 11) satisfaccionem. Idem dicimus de iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, parentibus 12) adhuc sanis, concessio facta non valeat nec ad satisfaccionem aliquam 13) iudeis dicti parentes 14) conpellentur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito 15) cum filio familias, quod non valet, cum sit in 16) paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. 1) Cod. captivos. 2) W tem miejscu przy końcu szpalty pisarz pozostawił dwa ostatnie wiersze niezapisane. 3) Cod. sunt. 4) Cod. post. 5) Cod. furtu. 6) Cod. modob. 7) Cod. pro. 8) Cod. aomeritis. 9) Cod. et actinus. 10) Cod. sanus. 11) Cod. deluso. 12) Cod. exprantibus. 13) Cod. ad aliquem. 14) Cod. prantes. 15) Cod. iniquo. 16) Cod. et. 60 KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [6] (10) De ludo super prestanciam. [f. 300] Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consue- verunt inebriatos aut ad provocacionem ire 1) deductos 2), novercante ipsis taxillorum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare, expoliare, dampnose ammonere; qui sic delusi 3) (et) ad inopiam deducti ut 4) plurimum ad vicia deteriora labuntur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri: et (ad) hoc 5) malum vitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati 6) dediti, pro defensione regni forcius invigilent, decrevimus, ut deinceps terrigena noster cum 7) alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro | regno non ludat taxillos (ad) prestanciam, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod 8) si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio nec ad aliquam 9) solucionem seu ad satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincepti, poterit de debito ammoneri. Si quis vero spernens hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum (verbis) turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, pentanazcite (s) que dicitur, solvat, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia. (11) De ludo illius, qui a patre et fratribus non est [f. 31] separatus. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus vel separatus, si globizando vel tasserizando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo et exercendo, aliquid perdiderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decrevimus, quod in ipsius partem seu sortem conputentur: nichilominus decernentes, quod sive in taxillis sive in scacis vel alea vel quibuslibet aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias quaslibet res lucratas seu in huiusmodi ludis ac quisitas, monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit acquisitum; sed duntaxat quoslibet ludos haberi concedimus et volumus gracia tempus deducendi et causa solacii et exercicii 10) habendi. 1) Cod. ne. 2) Cod. deductus. 3) Cod. delusis. 4) Cod. vel. 5) Cod. hnnc. 6) Cod. strenuitate. 7) Cod civis. 8) Cod. qui. 9) Cod. aliquem. l0) Cod. exercii. [7] KODEKS OSSOLIŃSKICH I szy. 61 (12) De patris et filiorum unico sigillo. Quia filii cum patribus iurisficcione 1) una persona 2) censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presumant. (13) De expedicionis visitacione generali. Quia onus, presertim quod omnes tangit, inter plures divisum facilius deportatur, quapropter statuimus, quod omnes sculteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultatem ad quamlibet expedicionem nobiscum (transire) teneantur. (14) De clericorum visitacione expedicionis. Cum [| nullus iure suo debeat defraudari et quia plerique cle- [f. 31 0] rici nostri regni bona patrimonialia tenentes, de eisdem bonis sub umbra clericali debita nobis et nostro regno servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes, vel nobiscum personaliter transire teneantur ad quaslibet expediciones iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis laycis fratribus teneantur dimittere et renunciare eisdem; qui si neutrum facere curaverint 3), predicta quelibet 4) bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis (temporibus) applicanda 5). (15) De observacione penarum palatinorum et omnium iudicum. Ut in rapinis aut | in pignoracionibus nostrorum pauperum aliquis modus observetur 6). — Consueverunt 7) avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes; ad succidendum itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus, aut ipsorum officiales, vel maleficiorum iudex, qui opprawcza dicitur, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignoraverint 8) vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in ff. 32] aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo 1) Cod. iurisfaccione. 2) Cod personaliter. 3) Cod curaverunt. 4) Cod. qualibet. 5) Cod applicandam. 6) Cod. observatur. 7) Cod. consuerunt. 8) Cod. inpignoraverunt KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. [8] tempore, duabus septimanis integris, si autem hiemali, octo diebus illibata debent per recipientem conservari, sive iuste pignorati fuerint ) vel indebite rapina in eos commissa; et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignora, pro commissis penis non fuerit illis, qui impignoraverint, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit inpignorantibus illa distrahere et dividere pro libera eorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se divi serint aut dissipaverint vel eciam alienaverint 2) unum animal 3) de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi 4), quod suo sacramento (probaverit), cum pena pentnazete tenebuntur resarcire. — Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius comittunt, et ad vices5) eorum gerentes extendimus sive prorogamus. (16) De militibus et nobilibus, furta et spolia committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi 6) honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spotanea voluntate ipsorum, et sic 7) occasionem habentes, plura (mala) committere non formidant, pro quibus incidunt 8) in iram nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris actibus j [f. 32 O] malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt. Volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena 9), nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis, tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta sentencie diffinicionem per iudicem deputatum; et infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam 10) profugi extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterit 11) adequari. Similiter illum dicimus infamem, qui oculte insidiando habitatoribus regni, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita. Tales non possunt se dicere probos, cum inpares probis viris reputentur 12). 1) Cod. fuerunt. 2) Cod. aliena mutant. 3) Cod. vel. 4) Cod. deperdito 5) Cod. merces. 6) Cod. prodigii. 7) Cod. ut sicut. 8) Cod. incidant. 9) Cod. penam. l0) Cod. nequam. 11) Cod. poterunt. 12) Cod. representur. [9] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 63 (17) De tutela et querela mulierum. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta 1), et ne in causis vocate 2), premant se in tormis (s) masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata, venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius 3) adversario in hospicium ad illius domum (s) mitti tenetur, coram quibus accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. (18) De iudeorum usura. Cum (in) usurarum voragine insaciabilis sit appetitus, extorsioni pecu. niarum terminum non imponens, | proinde statuit nostrorum baronum [f. 33] auctoritas, ut iudei, fidei nostre veri inimici, christianis pecuniam ipsorum 4) mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habent, nisi unam quartam cum graciarum accione. Et si iudei, qui per novas decepciones ad literam 5) obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, tantum de principali sorte et usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis poterint 6) obligantem effectualiter ammonere aut obligans 7) stare, tenere aut observare ipsis tenetur suam obligacionem aut promissum. (19) De caucione procuratorum. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et condicionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prolocutorem. (20) De diversitate procuratorum regni huius. Quia ex multiplicitate iudicum8), prout experiencia nos edocuit, in causis quamvis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum 9) et occur- 1) Cod. sint distincti. 2) Cod. notare. 3) Cod. eis. 4) Cod. suorum. 5) Cod. iusticiam. 6) Cod. potuerit. 7) Cod. obligatis. 8) Cod. iudicium. 9) Cod. iudicium. KODEKS OSSOLIXSKICH Iszy. [10] rere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit aliquando 1) terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod [f. 330] iudex (et subiudex) terre, infra cuius limites morabimur 2), in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur: declarantes potestatem eorundera 3) iudicum 4), quod deinceps 5) in quibuslibet causis et(iam) hereditariis terminos ultra tres septimanas non possunt nec valeant assignare, sed tantum (cum) questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, cuius congnicionem in nostra (et) baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus pertractari, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus IHIor baronibus per nos (iudici) et subiudici adiungendis, ipse iudex (vel subiudex) una cum baronibus dictis de eadem questione seu causa hereditaria congnoscendi et diffiniendi ha beant facultatem. | (21) De castellanorum potestate iudicandi. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis (uno) et palatinus Cracoviensis eciam uno suis iudicibus contententur 6), declarantes, quod pro 7) capite quorumhbet castellanorum iudices, quilibet duntaxat in sua castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (22) De privilegii perdicione. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem 8), qui non utuntur9) in eo concessa sibi potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predeces sorum gracia eis facta, et tamen [f. 34] iure Theutonico obmisso, tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra (agentes) non poterint 10) se defensare; propter quod volumus, quod ubi 11) crimen est commissum, illo iure, quo illa villa usa fuit, debebit 12) iudicari sive terminari. 1) Cod. nos contigerit dum aliquem. 2) Cod. meabimur. 3) Cod. earundem. 4) Cod. iudicium. 5) Cod. indeinceps. 6) Cod. contentur. 7) Cod. per. 8) Cod. auctoritate. 9) Cod. utitur. 10) Cod. poterunt. 11) Cod. ibi. 12) Cod. debebat. [11] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 65 (23) De castellanorum iudiciis assignandis 1). Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu vel pro libito sue *) voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata; et ideo, ut quisquis suis terminis sit contentus, statuimus, quod castellanus Cracoviensis duntaxat | in tribus locis: videlicet in Cracovia, in Andrezeow et in Weliczka debet et teneatur sua iudicia pertractare, alias tamquam a non suo iudice, quidquid 3) fuerit factum vel iudicatum, nullam habeat firmitatem. — Limitetur idem de castellano Sandomiriensi. (24) De pena illius, qui contra suum privilegium citatur. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in quacunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio ammittit sexagenam, si ipse actor citans per iudicem iussus renuerit iurare, se nescivisse reum fuisse privilegiatum (et) privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, si iuraverit, se nescivisse reum fuisse privilej giatum. [f. 340] (25) De iudicii certis terminis assignandis. Prava4) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum (et) sine horarum diiferencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas 5), quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter 6) opprimitur 7), et parvus ad veritatem vel pocius nullus habetur respectus; itaque ut certis temporibus sive horis et debita animi discrecione iudicia pertractentur 8), statuimus , quod deinceps iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debent | presidere et causas pertractare; et si primo die ad causam (s) terminorum hora meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause wlneracione diebus proxime sequentibus, presidendo dumtaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed 1) Cod. assignanter. 2) Wyraz ten wypisal kopista dwukrotnie. 3) Cod. quodquod. 4) Cod. prona. 5) Cod. pertractanda. 6) Cod. facilior. 7) Cod. apprimitur. 8) Cod. pertractantur. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 9 KODEKS OSSOLINSKICH tszy. [12] secundum ordinem litigancium, tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem vocandi 1) litigantes ad presenciam ipsorum j iudicum taliter duximus adscribendum: quod [f. 35] scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ut prius qui ad causam provocaverunt, prius nominentur et expedientur, et qui secundo loco provocaverunt, secundario nominentur; et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter 2) sive quovis casu impedita et 3) tribus vicibus se evocata presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur; et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus | vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei iudice quasi surgere volente 4), secundario tribus vicibus evocata, non curaverit 5) parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebant, preter quam ad petendam citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, |que dicitur pentnazete, per iudices puniatur 6). (26) De testibus calumpnie expurgande. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi VIII scotos violenter; Nicolaus vero respondit, quod indebite ipsum calumpniaret7), nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi j| [f. 35°] recepra fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu decrevimus cum XII testibus et non paucioribus fieri huius modi expurgacionem. (27) De inventa pecunia. Item Martinus deposuit contra Nycolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt VI scoti 8); Nycolaus vero superveniens invenit bursam eandem cum eisdem VI scotis et eos monitus 9) restituere non curavit; N. autem negat predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem N. per proprium 1) Cod notandi. 2) Cod. negligeutur. 3) Pisarz słowo to dopisat pdiniej na interlinii. 4) Cod. volenti. 5) Cod curaveris. 6) Cod. puniantur. 7) Cod. calumpniatur. 8) Cod. scotus 9) Cod. mouitos. [13] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 67 iuramentum se expurgare, ut non invenerit nec ) habuerit pecuniam predictam. (28) De iuramentis. Preterea dum dominus 2) contra wlodarium vel alium | familiarem suum aliquid pro 3) rebus vel iniuriis suis habet questionis, tunc ipse wlodarius vel familiaris, domino suo (non) differendo iuramentum, teneatur se cum VI testibus expurgare. (29) De citacionum forma. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones nostris sub iudicibus et officialibus provenire 4) consueverant, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, per ministeriales sive officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse minislerialis cum solito baculo suo ad villam accedere debet et dominus vilie, (si) pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et [f. 36] tranquillitate, ad portam 5) curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando, eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam 6) et propter quam causam facit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani7) et 8) ipse dominus ville fuerint9) insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam 10) cuiuslibet villani 11) seu kmethonis 12) clamando faciat simili 13) modo citacionem; qui villani si non fuerint 14) culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise 15) prohybemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum 16) domini ville et ex rancore consueverunt villanos 17) indebite fatigare. Alias, si contra hoc " 1) Cod. hoc 2) Cod domina. 3) Cod. per. 4) Cod. perveuire. J Cod. partem. 6) Cod. iusticiam 7) Cod. villnm. 8) Cod. ut. 9) Cod. fuerunt. 10) Cod. partem. 11) Cod. ville. 12) Cod. kmethones. I3) Cod. similiter. 14) Cod. fuerunt. I5) Cod prescise l6) Cod. conceptum. ") Cod villanis. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [14] ipsos villanos contigerit citari vel fatigari, decrevimus, (quod procurans) eandem citacionem, pena, que dicitur pentnazete puniatur; et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint villani 1) communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod ad portam 2) tangendo, quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione suprascripta. (30) De terminorum 3) prorogacione. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contigit plerumque, quod aliqui familiares nostri vel alii quomodolibet in curia nostri constituti vel in iudicio arestati seu inventi, inopinate J| [f. 360] ad nostram vel iudicum presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem: idequo utrique parti4) providere volentes, quod dicto 5) modo citati cum deliberacione et discrecione propositis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus ad nosrram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse iudex questionem seu causam citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur; et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel magna pro pecunie 6) summa scilicet XL marcis, communis terminus 7) scilicet trium septimanarum per iudicem | eidem assignetur, alias pro minori debito vel iniuria verbali in crastinum terminus 8) prorogetur. (31) De penis ministerialium. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes pauperes milites 9) et villas religiosarum(s) fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, ita, quod si alicuius ville pauperes milites a ut villani 10) religiosarum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent neque procurent, idem 11) ministeriales ipsos milites pauperes seu 12) villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libitu sue voluntatis || assignantes [f. 37] 1) Cod. villanis. 2) Cod. partem. 3) Cod. termino. 4) Cod. parte 5) Cod. dico. 6) Cod. pecunia. ) Cod. terminis. 8) Cod. termini. 9) Cod. mulieres. 10) Cod. villam. ") Cod. item. 12) Cod. sed. [15] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 69 et statucntes eisdem. Et sic idem pauperes milites et villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt. Unde nos huiusmodi 1) vexacioni volentes obviare, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialatus 2) et spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali 3) mandato iudicis aliquam citacionem non presumant 4) facere, alias premissam penam et facialem 5) adustionem (non) inmerito poterunt formidare. (32) De pecoribus, que in annonam pelluntur. Ut quilibet alium indempnem vigilet conservare. — Si aliquis alterius semina iumentis vel quibuslibet aliis | pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo dampnum, cuius fuerint 6) pecora, solvere teneatur. Ad evitandam (autem) quanv libet 7) altercacionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat 8) facultatem, idem (s) ita tamen, quod sub testimonio vicinorum, si in propria domo passi dampnum invenirentur, (iumentis) sive pecoribus per noctem servatis 9), in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur iumenta predicta vel pecora. (33) De pena eorum, qui quercus alterius excidunt. Quidam de ipsorum audacia multum presumen tes, intrantes [f. 370] silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis exciderit quercum in bonis alicuius, domino 10) invito, valentem ad axem aut 11) de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleat l2), penam, que dicitur sescz grizwen, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (34) De (pena) illorum, qui de nocte annonam subtrahant. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques 13) in collo, 1) Cod. huius 2) Cod. ministeriatus. 3) Cod. spirituali. 4) Cod. presumat. 5) Cod. facilem. 6) Cod. fuerit. 7) Cod. quemlibet. 8) Cod. habeant. 9) Cod. servat. 10) Cod. domini. 11) Cod. ut. l2) Cod. repleant. 13) Cod. turques. 70 KODEKS OSSOLLŃSKICH Iszy. [16] ipsorum et. temporali disciplina impii ) puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis 2) familiares 3) frumenta de nocte | kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis aut amicis ipsum defensare, equos recipiencium 4) vel alias res libere pro se tollere; et si quempiam tunc occiderit, inpunite volumus pertransire. Dominum vero, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones 5), in penas pentnate decrevimus incidisse, et si wlnerarent aut occiderint 6) frumentorum defensorem, solvant 7) wlnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (35) De penis vituperii. Quoniam omnis scurrilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos debent non inmerito evitari, (at)que non [f. 38] aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut (si) quispiam lingwam 8) suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens 9) ipsum filium meretricis, et statim 10) non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti ipsum occidisset. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominavit et non revocavit nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus incidisse; revocando autem 11) debet dicere: id, quod sum locutus, sum mentitus, ut canis. (36) De pena plage non sanguinis effusionis. In percussionibus militum et aliorum 12) nostrorum subditorum illum modum in penis exigendis volumus observari: si miies militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena 13), que dicitur pentnace, debeat per inferentem assignari; si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali wlnere, kmethoni vero pena sescs griwen per percucientem debet solvi. ) Cod. impit. 2) Cod. simplicia. 3) Cad familiaris. 4) Cod. recipiendum. 5) Cod. depellaciones. 6) Cod. occiderit 7) Cod. solvat. 8) Cod. ligwam. 9) Cod. asserans. 10) Cod. statum. ") Cod. aut. 11) Cod. alium. 13) Cod. penam. [17] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy 71 (37) De pena sangwinis effusionis. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho wlneratur cum sangwinis effusione aut enormiter percutitur, de omnibus penis (pro) wlneribus ac percussionibus | sentenciatis, duas partes leso, [f. 380] terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (38) De occisoribus patrum, fratrum, sororum etc. Et licet lex tam novi quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat seu dampnet, tamen 1) quidam, velud hostes sanguinis proprii et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum 2) occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde 3) lucra habere cupierunt, inde damnis 4) affligantur, et puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et pobiles nostri regni fratres, sorores aut proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum j obtinebunt 5); quin ymo sentenoiamus ipsos et ipsorum filios 6) privamus omni legitima talium hereditatum porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei licet remociores in linea, obtinent successionem. Quos in aggravacione culpe ipsorum (propter) inhumanitatem criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inabiles adali quos honores promovendos. (39) De citacionum nunciis. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant certos suos ministeriales seu officiales; quapropter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam aliam personam quam || per ff. 39] certum suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel curia iudicii 7) recenter et de novo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem licet fieri citaciones. (40) De citacionum forma danda. Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum officiales vel notarii 8) aut eorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare 1) Cod. cum. 2) Cod. proprium. 3) Cod. bene 4) Cod. damus. 5) Cod. obtinuerunt. 6) Cod. tiliarum. ) Cod. iudices. 8) Cod. uoti. KODEKS OSSOLINSKICH 1-szy. [18] volentes pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause (seu) questionis adversus | eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; idcirco statuimus, ut quicunque citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore vulgariter prezs povoda, taliter citato ipse citans vel procurans talem citacionem vulgariter pentnace penam solvere tenetur: prohibentes castellanis et quibusdam iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones. (41) De hereditatum citacione. Item dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Johannes in partibus remotis est constitutus et sit coheres 1) eiusdem hereditatis, quamvis 2) forte nichil iuris habeat |[ ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere [f. 390] pro eadem hereditate: quapropter statuimus, quod talis Pe. vel Ioh. in iudicio nominatus, de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parrochiam, de qua est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tribus vicibus proclamando ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debeat citari; quo non conparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad defensionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (42) De pena illorum, qui fructiferas arbores succidunt. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa XII grossi 3) dun taxat passo dampnum exsolvantur 4) (cum) pena 5) XV passo dampnum. (43) De plantacionibus exstirpandis. Statuendo decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et exstirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius exstirpantis, medietatem 6) earundem plantacionum dimittere 7) in solo sive in area 8) sub pena sex marcarum teneatur. (44) De illo, qui rem alterius recipit violenter. Item si quis propria auctoritate et violenter mantellum suum proprium vel quamlibet aliam rem propria auctoritate vel proprio vicino suo vel cui- 1) Cod coheredes. 2) Cod. qua vis. 3) Cod. grossos. 4) Cod. exsolvatur. 5) Cod. pecunia. 6) Cod. media esse. 7) Cod. dimittetur. 8) Cod. are. [19] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 73 cunque receperit iure non repetendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam | rem cum pena VI marcarum restituere teneatur. [f. 40] (45) Qui seminat agros alienos. Aliquis excolens ) et seminans agros alterius violenter, semine eorundem agrorum careat cum pena quindecim. (46) Qui boves recipit alienos violenter. Cum alicui IHIor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. (47) De curru feni et copa grani recepto. Item pro curru feni violenter recepti III grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Item pro copa una cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio VI marcas et passo dampnum XV; si autem tempore nocturno recipiatur, decernimus 2) esse furtum. Item pro copa estivalium sive hyemalium decrevimus, una mensura dum recipitur ad currum, violenciam, dum in ponderibus, furtum esse declaramus; id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item famulus, qui Polonice dicitur golomanka, si in (s) vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo divitem pro violencia citet, dives de violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena 3) est mulctandus. [f. 400] (48) De reprobandis sentenciis 4). Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod vulgariter dicitur narzecze vel nagani, pelles emerlinas, castellanis 5) autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustelinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas 6), subiudicibus pelles vulpinas, subcamerariis per VI marcas, camerariis istorum omnium per VI scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terre 7) pelles wlpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per VI marcas absque omni contradiccione et antequam ad aliquam audienciam admittatur, dare | et satisfacere teneatur. 1) Cod. excollens. 2) Cod. de. 3) Wyraz »peua« później u góry dopisany. 4) Cod. senlencias. 5) Cod. castellanus. 6) Cod. madurinas. 7) Cod. leve. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 10 KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [20] (49) De hiis, qui milites percuciunt. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone XV pena percusso et iudicio XV. Si vero fuerit cum baculo et cruenta sicut et pro 1) vulnere gladiali declaramus 2) satisfaciendum; militi vero famoso slachte LX marcas, scartabello 3) XXX marcas, militi creato de sculteto vel kmethone XV marcas pro capite; item militi slachce pro wlnere X marcas, scartabello 4) V marcas, sculteto et kmethoni factis militibus III marcas pro wlneribus statuimus persolvendas. (50) De incendariis 5). Ex Iege imperiali clara luce nobis constat, quomodo injjcen- [f. 41] darii et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum morte crudeli et inpiissima 6) puniantur; quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum debeant in hoc obtinere propter dampnati criminis severitatem. Consueverunt tales omnes, ne manus effugiant7) iusticie ipsos puniri volencium, ut plurimum, in civitatibus vel in villis Theutunicalibus permanere, ut accionem propositam contra eos eludant per iuris Theutunici defensionem, et sic sepius talium maleficorum 8) crimina remanent impunita. Unde de nostrorum 9) baronum basso consilio statuimus, (ut) accusati ! de crimine incendii sive exustionis et inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur 10) et in iure Polonico tantum coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri pena 11) digna debebunt iuxta 12) exigenciam criminis et eius probacionem. (51) De mulierum et virginum oppressoribus. Revera non solum a malo sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam13) refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad fetiditatem corpus suum ut plurimum pertrahentes et lascivam vitam gerentes, deum non timentes nec temporalem penam formidantes virgines stuprant, mulieres pol- 1) Cod. per. 2) Cod declarandum. 3) Cod. sartabello. 4) Cod. sartabello. 5) Cod. incentariis. 6) Cod. inpissima. ) Cod. effugient. 8) Cod. malificorum. 9) Cod. modorum. 10) Cod. trahentur. 11) Cod. pene. 12) Cod. in eius. 13) Cod. quem. [21] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 75 luunt violenter et 1) quando impetuntur ab eis in recenti, iure [f. 41 0] Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum et mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice conpetenti teneantur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (52) De querela rei et actoris. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio (iuris) Theutunici contra reum suam accionem dirigit, aut 2) proponit, reus accionem ibidem super alia questione simili vel inequali reconvenire non poterit, sed suam causam aut litem | coram iudice conpetenti, cum voluerit, agitabit. (53) De terminorum prolongacione, impedimentis. Contigit sepius, quod, (dum) Pe. citat Io., reus vel per se vel per suum responsalem in primo et secundo termino facit et procurat dilacionem, in termino autem 3) peremptorio, eisdem partibus assignato, Pe. actor per infirmitatem, aquarum inundacionem aut captivitatem aut similem causam petit in huius(modi) causa fieri dilacionem, parte adversa postulante, quod propter contumaciam actoris, cum sit peremptorius terminus, diffinitive iusti- ficari (debeat). Statuimus, quod in tali casu habita et recepta fide super hu iusmodi impedimento, || alius terminus partibus assignetur. [f. 42] (54) De contumacibus. Experiencia nos edocuit, quod quandoque 4) non contumaces (pro contumacibus) vel ipsi contumaces modum tamen 5) excedendo pro contumacia6) puniun tur et gravantur, videlicet (in) eo, quod cum aliqua villa inpignoratur, ubi 7) sex boves fuerunt recipiendi, triginta vel LX recipiebantur, et antequam ad locum debitum pellebantur, per modum rapine in non modicam 8) pauperum destruccionem 9) dividebantur et consumebantur; ideo statuimus, quod pro 10) 1) Cod. ut. 2) Cod. ut. 3) Cod. aut. 4) Cod. quandocunque. 5) Cod. cum. 6) Cod. per contumaciam. 7) Cod. ibi. 8) Cod modicum. 9) Cod, distruccionem. 10) Cod. per. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 22 prima contumacia 1) punienda 2) ministerialis 3) cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum 4) est, cum dominus ville tantttm culpabilis fuerit, in duobus bobus 5) duntaxat inpignoretur 6); | si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove inpignoretur. Et idem decrevimus pro secunda contumacia faciendum et observandum; si autem tercio dominus fuerit unacum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat ) et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod dicti boves inpignorati per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero octo diebus absque aliqua destruccione 8) debite observentur, volentes et decernentes, quod dicti boves pignorati sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus (eciam) et statuimus, quod (si) predicto ministeriali 9) deputato 10) per iudicem ad 11) [f. 420] eandem inpignoracionem cum familia ipsius, (villa) inpignoranda per dominum ville et villanos non permittatur inpignorari iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur, dolum et rebellionem eorundem puniendo, volumus, quod penam 12), que dicitur pentnate, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pentnace eadem pignora denegata vei violenter ablata, integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem ad puniendum et ad pignoran dum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena, que vocatur sedmzesanch, nostre camere applicanda 13) puniantur. (55) De contumacia rei et actoris. Actor procurat ad causam reum citari, (reo) in termino conparente, actore 14) vero corporaliter se absentante, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior (quam) rei, ipsum reum causam obtinuisse; si autem reus non curave- 1) Cod. primam contumaciam. 2) Cod. puniendi. 3) Cod. ministeriales. 4) Cod. aliis promissum. 5) Cod. bouis. 6) Cod. inpignoratur 7) Cod. perdet. 8) Cod. distruccione. 9) Cod. ministerialis. 10) Cod. deputati. 11) Cod. et. 13) Cod. pena. 13) Cod. applicande. 14) Cod. actione. [23] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 77 rit parere sibi termino assignato, actore per se vel nuncium conparente ), decrevimus, quod pto 2) huiusmodi contumacia reus pena duorum boum mulctetur 3). (56)4) Licet in pluribus casibus celeritas conmendatur, tamen eadem celeritas in iudiciis de causis expediendis racionabiliter quandoque est restrin- [f. 43] genda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari, ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo et secundo et tercio citatus 5), non conparuerit contumaciter sibi termino assignato, ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem discernatur et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis mittendus (et) ab omni iure eiusdem hereditntis et ipsius qualibet vendicacione per iudicis sentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debitis vel quibuslibet rebus obligatis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem; ita tamen, quod si res obligate, distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuerit pecunia credita simpliciter(s), et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter eciam sine aliqua condicione tamquam pro dicta 6) summa pecunie recepit sufficientes, sibi et non alii idem creditor de sui negligencia debebit imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit 7) circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit. debitor per iudicem decernatur cre- [f. 430] dite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas 8), residuum, quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatur. (57) De violencie culpa et de defamacione et furti (s). Preterca ut calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias 9) bone fame in iudicio pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, approbare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expur- 1) Cod comparante. 2) Cod. per. 3) Cod multertetur. 4) Rubryki nad tym artykulem brakuje, na którą pisarz pozostawil jeden wiersz wolny. 5) Cod. citans. 6) Cod. predicta. 7) Cod. opposuerit. 8) Cod. obligantes. 9) Cod. alios. KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. [24] gare. Item si aliqui fuerint eiusdem parrochie seu districtus 1) et de furtu quarumlibet rerum aliquis alium in iudicio voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furtu habeat evocandum (s) vel evocandi facultatem; si vero | anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc racionabiliter asserit, per ydoneos testes teneatur conprobare. (58) De rebus concessis absque littera obligacionis. (Finem) 2) Iitibus imponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestanciam dederit aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito 3), civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum initum 4), probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis 5) absolvetur. (59) De nobilitatis testimonio. || [f. 44] Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de genalogia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genoloye nobilitatem tenetur inducere VI nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurati 6) dicant, quod ipse frater sit eorum et a domo et a stirpe ipsorum paterna procreatus. (60) De mutua wlneracione. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea wlneravit, quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Pe. licet confiteretur se Iohannem wlnerasse, tamen asserebat | se hoc fecisse ex inicio ipsius 7) Iohannis, qui ipsum Pe. prius wlneravit, quod idem Pe. asserebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decrevimus ipsius Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum fohannem insequeretur, wlneravit, cum 8) dictus Petrus non vitam defendendo sed iniuriam 9) sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem 10) noscitur wlnerasse. 1) Cod. discretus. 2) Na wyraz ten pozostawione jest w rekopisie wolne miejsce. 3) Cod. debebit. 4) Cod. inicium. 5) Cod. augmentis. 6) Cod. interati. 7) Cod. ppius. 8) Cod. eum. 9) Cod. iniuria. 10) Cod. Johannes. [25] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 79 (61) De furtiva mellis inculpacione. Item Pe. Iohannem traxit ad iudicium asserens, quod apes seu mellificia ipsius Pe. tempore nocturno furtim 1) ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur 2) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad domum suam deportasse. Tandem Pe. (per) 3) iudicem pluries interrogatus, |[ si per eos, qui vidissent [f. 440] apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et ad domum suam deportari, intencionem suam posset probare, Petro respondente, quod tales testes se de visu nullo modo posset habere: nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum inponendum Iohanni, si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quia proprium suum mel deportabat. (62) De testimonio illati wlneris. Preterea Pe. contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi IIIIor wlnera intulisset, Iohannes vero fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione matrem vel sororem vel uxorem vel filios sibi wlnerasset, quod j wlnus 4) licet per ministerialem conspectum et visum fuisse obtulisset 5) se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus se (s) per iudicem negavit se predictum wlnus 6) matri sue illatum, per alios ydoneos testes, qui dictum wlnus viderunt et conspexerunt 7) offerebat se probaturum; nos in tali vel in simili casu decrevimus eundem Iohannem ad producendum 8) predictos testes fore admittendum. (63) De iuramenti admissione et processu. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum wlnerasset, Iohannes vero constanter astruebat, quod Pe. se ipsum wlnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos itaque in tali casu credimus| distin- [f. 45] guendum, quod si in contencione 9) et discordia Iohannes asserit Petrum se ipsum wlnerasse, tunc Iohannis10) probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit wlneratus, tunc, ut est moris. dicimus Petri iuramentum admittendum. 1) Cod. furtnm. 2) Cod. diffetebatur. 3) Cod. quod Pe. 4) Cod. volumus. 5) Cod. obtulisse. 6) Tu zachodzi brak kilku wyrazów: »vidisse et conspexisse; et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Johanues predictum vulnus«. 7) Cod. conspecturos. 8) Cod. procedendum. 9) Cod. intencione. 10) Cod. Iohannes. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [26] (64) De prati falcacione. Bertoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit, Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wlodarius Bertoldi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem vlodarius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum se asserebat. Nos autem j considerantes confessionem ipsius Andree et non (s) mortem ipsius vlodarii, in tali casu indiximus 1) eidem Andree probare prati vendicionem et empcionem. (65) De wlneracionis confessione. Item Bertoldus contra Andream deposuit, quod ipsum wlnerasset; Andreas confessus est ipsum Ber. wlnerasse dicens, quod hoc fecit nolens in ludo et solaciando tamquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debeat se extendere ad aliquam lesionem seu offensam, ipsum Andream in tali casu decrevimus Bertoldo ad wlneris satisfactionem condempnandum. (66) De testibus producendis. Per experienciam didicimus, j| quod sentencia excommunica- [f. 450] cionis in (s) testibus inducendis maliciose plerumque consuevit 2) opponi, ex qua opposicione pullulabat oppressio veritatis 3). Unde circa eandem excepcionem sic duximus statuendum: quod cum aliquibus 4) testibus producendis fuerit obiecta 5) excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause wlneracione alios, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam (habeat) facultatem; si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preter quam eos 6), quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficiente caucione iuratoria 7) vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendol curn omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis 8) ad perhibendum tantuinmodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis inpendat. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo, denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad deum censeantur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque 1) Cod. induximus. 2) Cod. consuerunt. 3) Cod. iuramentis. 4) Cod. aliquid prius 5) Cod. abiecta. 6) Cod. eas. 7) Cod. meritoria. 8) Cod excommuuicacionis. [27] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 8l aliqua cause wlneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (67) De testibus consanguineis. Conradus domum vendicabat a Dominico et ad J probandum [f. 46] suam intencionem Conradus VI testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis fuit Jacobus patruus ipsius Conradi et mediator et compositor amicabilis alias in eadem causa, quem 1) ipse Dominicus, dum testes secundum (consuetudinem) in iudicio (nominarentur), neglexit notare (s) sibi 2) huiusmodi consanguinitatem opponendo. Demum 3) circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Jacobi propter predictam consanguinitatem constanter asseruit non valere et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu predicti | testimonium Jacobi patrui pro Conrado valere. (68) Qui dormienti in via res suas receperit. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt III scoti, et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen III scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus quamvis de gladio et pera confiteretur et se eadem restituisse, tamen 4) predictos 5) tres scotos 6) diffitebatur. Unde nos attendentes, quod nullus debet res alienas atractare domino invito nec rogatus, predictum Egidium in simili casu decrevimus fore admittendum ad iuramentum (69) De canis incitacione. [f. 460] Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu inpulsione ipsius Falconis, taliter (eum) lesit et momordit, quod ex illo 7) morsu ostendebat et asserebat se claudicare. Falco eandem inpulsionem seu incitacionem canis diffitebatur; et quia Egidius actor hoc non poterat 8) probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debeat 9) se expurgare. 1) Cod. quam 2) Cod. et de. 3) Cod. domum. 4) Cod. cum. 5) Cod. predictis. 6) Cod. scotis. 7) Cod. ille. 8) Cod. poterit. 9) Cod. debebat. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy [28] (70) De lite noctis tempore et candele extinccione. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta ipse Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione | fuerit wlneratus. Falco vero, licet extinccionem candele confiteretur 1), tamen ipsum Egidium se wlnerasse diffitebatur. Nos itaque a predicto Egidio 2) iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit wlneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo wlneri prestitit occasionem, in wlnere duximus condempnandum. (71) De pastoris custodia et iuramento. Preterea de villanorum (pastore) deposuit Egidius, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam, e grege non rehabuit iterato3) ovem eandem; pastor vero asserebat se eandem ovem una cum aiiis ad villam reduxisse; nos itaque in tali casu (et) simili pastorem de- [f. 47] crevimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (72) De expurgacione nobilium famosorum ex parte furti. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti 4) nunquam in iudiciis mota fuerit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, per proprii iuramenti protestacionem a tali accusacione 5) se expurgare. (73) De villicorum (s) recessione a domino ville | et causis. Cum ex separacione 6) subditorum bona dominorum sepius deserantur nulla 7) causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit baronibus nostris huic periculo non segniter 8) obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul 9) possunt ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius (ville), in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive 10) culpa heredis 1) Cod. confitetur. 2) Cod. fieri. 3) Cod. iteracionem. 4) Cod. furtu. 5) Cod. accione. 6) Cod. exspiracione. 7) Cod. desiderantur in illa. 8) Cod. segniis. 9) Cod. in simili. 10) Cod. per excessum sine. [29] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 83 ibidem (villani in) bonis ipsorum depredentur aut in sentencia excomtnunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum 1) III vel IIII eiusdem ville incole abire possunt, sed omnes [f. 470] inhabilantes recedant 2), quo placebit. (74) De etate puerili et negligencia. Simihter infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie per quemvispiam 3) iniuria fuerit illata aut patri ipsorum tunc mortuo .*), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos impedientes 5) seu iniuriantes 6). Excepcio prescripcionis opponi 7) non poterit, nisi tunc legitima etate in 8) eis conpleta 9), (infra) tempus debitum agere negligerent pro 10) iniuriis olim eis illatis, tunc ") obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (75) De hereditatis impeticione. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra III (annos et III) menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur 12) ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti et cuius presenciam sive sufficientiam habuit, non moveat aliquam questionem, extunc (ab omni) 13) iure et vendicacione eiusdem hereditatis censemus 14) cecidisse, Si autem in obligacione aliquis teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod ipso obligatore 15) non existente seu deficiente, quilibet ipsius consanguinitate vel affinitate prox j; imio [f. 48] rum coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest, vel saltem in parrochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem, vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuerit in facto, sit obligata. Faciendo huius- 1) Cod. tamen. 2) Cod. recedunt. 3) Cod. quamvispiam. 4) Cod. mortui. 5) Cod. impedienciis. 6) Cod. iniuriantis. 7) Cod. apponi. 8) Cod. et. 9) Cod, complcatur. 10) Cod. per. 11) Cod. cum. 12) Cod. patitur. l3) Na wyrazy te w rękopisie pozostawione zostalo wolne miejsce. 14) Cod. cendemus. 15) Cod. ipsa obligacione. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [30] modi protestacionem dictus obligans vel proximior ipsius ut premissum 1) est, infra XXX annos redimendi, liberandi ad (s) predictam hereditatem plenam ac liberam (habeat) facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per 2) continuos XV annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se ceci disse. Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet 3) ad se pertinere, si infra X annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra tempus idem pacis et concordie paciatur possesorem quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni hereditate predicta se congnoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat se et asserat 4) aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet alio iure ad se pertinere, et infra VI annos tempore pacis et concordie sustinuerit et passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum [f. 480] ius sit acquisitum et mulier senciat se ab omni iure hereditatis cecidisse. Volumus et declaramus, quod premisse prescripciones 5) tempore pacis et concordie vendicent sibi locum, tempore autem gwerrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare; sed tunc 6) oportebit de salubri remedio eiusdem providere iuxta discordiarum et gwerrarum qualitatem, sicut et captivis per tataros (s) nullam 7) volumus (currere) prescripcionem. (76) De bonorum et hereditatum divisione et silencio. Cum omnis 8) dissensionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes, ad rancorem seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi in periculum (ne) incidant9) vite utriusque, consueverunt, ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus separatim 10) de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius (non) deducta; sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione, negligentes et racione dissoluti domus proprias ac bona hereditaria informare 11) non curantes, domus informatas l2) et here- 1) Cod. promissum. 2) Cod. pro. ) Cod. qualibet. 4) Cod. asserit. ) Cod. prescripcionis. 6) Cod. cum. 7) Cod. ullam 8) Cod. omnia. 9) Cod. inciduut. 10) Cod. separant. 11) Cod. infomare. 12) Cod. informantes. [31] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 85 ditates ad utilitates reductas iure pro 1) se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahantes, et sic quilibet ]| paterfami- [f. 49] lias tactus hoc timore a 2) reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione, propter quod, (ut) a torpore 3) et pigricia tales retrahamus et excitemus, et bene laborantes et procurantes aliquod comodum inde reportent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei vel remoti utriusque sexus ad iuvicem separati fuerint vel divisi, et (in) hac separacione vel divisione steterint (per triennium) et 4) III menses in taciturnitate ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legi time excludantur 5). (77) De furti occultacione et criminis prescripcione. Cum furta et latrocinia propter sevitatem 6) criminis et infliccionem 7) seu formidacionem pene pro delicto commisso opponende 8) per maleficos 9) interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis in brevi non potest propalari et sic quandoque furta remanent inpunita, ut cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis volunt se tueri; in detestacionem itaque criminis decrevimus, ut si quis de furtu aut latrocinio in iudicio accusatur, si est 10) manens in una villa aut parrochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcionis 11) procedit et habet locum contra agentem de furtu; | sin autem |f. 490] abinvicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem pro furtu repellit, nisi tantum triennalis, et inputent sue pigricie omnes desides l2) et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverint vigilare. (78) De pueris non habentibus annos discrecionis. Si cuiusquam pueri impuberes 13) ante legitimam etatem ad iudicia trahuntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem 1) Cod. per. 2) Cod. ac 3) Cod. corpore. 4) Cod. ad. 5) Cod. excludctur. 6) Cod. levitatem 7) Cod. infleccionem. 8) Cod. opponendo. 9) Cod. maleficas. 10) Cod. esse. 11) Cod. proscripciouis 12) Cod. defides. ") Cod. impubes. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [32] contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis litis contestacio 1) eadem usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur et dilacione pendente aliquod anni effluere consueverunt, quibus tunc pueris legitimam etatem attingentibus, | si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem 2) prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua3) (fuit) apud ipsos vel ipsorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eandem causam vocati. (79) De prescripcionis distinccione. Cum realis distinccio personarum *) habeatur, inter quas quedam persone libere, ut virorum, aliarum autem ut mulierum minus agere libere possint in iudicio super rebus et 5) hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis 6) tantum currat 7), || viduis vero VI anni propter fragilitatem sexus in prescrip- [f. 50] cione opponantur, mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, X anni currant 8) in prescripcione. (80) De calumpniarum preclusione. Ut calumpniis omnium malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim multum quidam litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio seu purgacio propter vetustatem facti 9) facilis haberi 10) non potest; unde statuimus, ut si quis de crimine hornicidii wlt agere (aut) accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et obtinere 11), | antequam III anni elabantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias III annis elapsis petenti et agenti pro capite, obstabit excepcio prescripcionis obiectus. (81) De obstaculo prescripcionis. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Gregorius respondit, quod idem Franciscus in eadem villa 1) Cod. cunt. 2) Cod. excepcio. 3) Cod. quasi. 4) Cod. persoualis. 5) Cod. in. «) Cod. triennialis. ) Cod. curat. 8) Cod. curant. ») Cod. sum. 10) Cod. habere. 11) Cod opponere. [33] KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. 87 die ac nocte est et fuit insimul 1) cum ipso Gregorio per duos annos et tacuit, nec ipsum umquam ammonuit unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco 2) tempus 3) duorum annorum obstare |j [f. 500] prescripcionis 4). (82) De virginis tutela infantule. Franciscus neptam suam Luciam constitutam in etate 5) infantili 6) orphanam cum bonis valentibus C marcas tenendam, servandam in suam curam recepit; tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset minor annis, de XX duntaxat marcis maritavit; deinde stando cum marito post IIII annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas XX marcas Francisco suo avunculo...7). (83) De taciturnitate et prescripcione. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro C marcis, pro (qua) Gregorius LX marcas statim exsolvit, residuam pecuniam in certis terminis promittens se soluturum; et sic idem Gregorius per IIII an nos pacifice et quiete non (facta) totali solucione tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum 8) prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori; Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus, propter quietam, pacificam possessionem habitam per III annos et per III menses. predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (84) De concessionis taciturnitate. Franciscus Gregorio mutuavit XX mensuras tritici, quas || [f. 51] pluries monitus non restituit; Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset ? Respondit: quatuor annos fuisse (elapsos). Nos ipsi Francisco inposuimus 9) silencium propter tanti temporis decursum. 1) Cod. in simili. 2) Cod. Francisci. 3) Cod. tempore. 4) Cod. prescriptum. 5) Dwa te wyrazy pisarz zamiescil dwukrotnie. 6) Cod. infantuli. 7) Drugiej polowy tego artykulu brak w rekopisie Os. I. 8) Cod. domum. 9) Cod. michi possumus. KODEKS OSSOLIŃSKICH Iszy. [34] (85) De iudicis solucione, que dicitur pamanlhne. Licet (pro) redimenda ) pauperum vexacione dudum solucio dicta wlgariter trezcsczne , que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari 2), fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur pamanthne 3), dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem; unde circa hoc modum imponere cupientes decrevimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis attamen magnis, iudex pretextu dicte solucionis pamanthne 4) ultra IHIor grossos exigere et recipere non presumat 5), in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (86) De fratrum, sororum divisorum hereditaria questione. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam diffkile sit retractare, tamen reperiuntur nonnulii, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refricare, videlicet in hoc, quod (licet) aliqui fratres vel sorores cum fratre sint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam difrinitivam, postmodum alter ipsorum accedens (ad presenciam (iudicis) allegat se contemptum 6) et ad eandem [f. 510] questionem tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari; et sic huiusmodi sentencia 7) per talem peticionem consuevit retractari. Unde nos volentes 8), quod in huiusmodi litibus (certus) 9) finis 10) habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre suo fuerint abinvicem in bonis paternis divisi et separati, si contingerit unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus 11) interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem, sed pro parte hereditatis duntaxat ipsum contingente, movendi 12) questionem plenam habeat facultatem. Si huiusmodi fratres vel frater cum sorore non | fuerint l3) in bonis paternis abinvicem 1) Cod. predimeuda. 2) Cod. applicata. 3) Cod. pantanchne. 4) Cod. pamanche. 5) Cod. presumant. 6) Cod. conceptum. 7) Cod. senteuciam. 8) Cod. volumus. 9) Na slowo te pisarz pozostawił wolne miejsce 10) Cod. suus. 11) Cod. puuitus. 12) Cod. monendi. 13) Cod. fuerit. [35] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 89 divisi et separati, si sint quoad 1) annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia consuetudine (s) docetur, trinum citacionis edictum puplice proponatur, citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel (ad) hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die protunc2) assignata veniat et compareat (ius suum) ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non conparente 3), diffinitiva sentencia super eadem hereditate proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem [| sentenciam [f. 52] arguere et refricare seu innovare, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum 4) habere vigorem. (87) De iudicis pene restitucione. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor 5) usurpare, timor prevalere aut premium 6) iusticiam evertere, sed gestent stateram 7) in manibus equo libramine lances 8) appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum deum habentes pre oculis, ne 9) velud fame sue prodigi 10) et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quidquam 11) faciant partis in gravamen 12); propter quod | statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus 13) dei timore postposito inique 14) sentenciaverit contra clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re circa iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat, et quia moris est in iudicio polonicali, quod iudex a quo, cuius sentencia per partem inpugnatur, non prius wlt nec tenetur suam sentenciam defensare, nisi prius per partem tres marce aut pelles madurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut III marcas receptas cum pena pentna suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. ) Cod. quo. 2) Cod. pronunc. 3) Cod. comparaute. 4) Cod. perpetuam. 5) Cod. fauorem. 6) Cod. premum. 7) Cod. staturam. 8) Cod. laudes. 9) Cod. ire. 10) Cod. prodigii. 11) Cod. quisquam. 12) Cod. grauamiue. 13) Cod. delegato. 14) Cod. utique. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. KODEKS OSSOLIŃSKICH 1-szy. [36] (88) De rusti||corum pena, qui furem inclamati non insecuntur. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos vil- [f. 520] lanos, quod cum equus tempore nocturao sibi fuerit subtractus, idem Nagod cum instancia requisivit et peciit eosdem suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent; villani vero insequi furem recusaverunt, et ita Nagod predictum equum amisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicti Nagod condempnandos 1). (89) De digitorum mutilacione et iuramento. Petrus conquestus est de Johanne, quod ipsum IIIIor digitis in manu gladio mutilasset, quod Johannes se fecisse negavit; et (quia) idem 2) | Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat 3), nos itaque in tali casu eundem *) Pe. mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem IHIor digitorum habuit a Johanne. (90) De pena, qui iudicis sentenciam reprobat. Petrus agebat contra Johannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit 5), a qua sentencia, (cum ipsam) tulit, eundem iudicem non provocavit wlgariter nenaganil; nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, quod non fuit aliqua provocacione suspensa, polonice nenagonona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Pe. || ad penam debitam condempnantes, [f. 53] alias pro iudicibus expressam. (91) De silencii probacione ex parte hereditatis. Falco 6) pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus opposita longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit; iudex vero ipsum Henricum absolvit ab eadem impeticione, silencium Falconi imponendo. Post hec veniens iunior frater Falconis Nicolaus, refricat et innovat eandem questionem; nos itaque finem litibus imponentes, declaramus Nicolaum fratrem iuniorem predicti Falconis non esse audiendum, et 7) sentenciam iudicis dicimus transivisse 8) in rem iudicatam. 1) Cod. condempnamus. 2) Cod. pedem. 3) Cod. patebat. 4) Cod. eandem. 5) Cod. provulgavit. 6) Cod. Palco. 7) Wyraz ten dwukrotnie powtórzony. 8) Cod. transsisse. [37] KODEKS OSSOLINSKICH I szy. 91 (92) De plurimorum fratrum molendinatore. | Franciscus, Falco et Henricus III fratres habentes unum molendinatorem, Henricus tercius frater pro quibusdam molendinatoris excessibus coram iudice dato et electo debito modo ipsum molendinatorem iudic.tre precepit; demum Falco alter (frater) superveniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes Iicere cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iustum (s) et bene iudicasse. (93) De concessi destructi equi conposicione. Nycolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum suum (s) com modasset seu concessisset ad certam viam tamquam amico, tamen Mathias eundcm equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit: fide bona eundem equum tamquam proprium se equitasse et servasse | nec [f. 530] sciret, unde sibi veniret eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum; qui equus infra predictum tempus si non convaluerit, extunc pro eadem (s) pro eodem equo, prout amigabiliter poterit, conponere teneatur. (94) De fideiussoribus solucione. Nicolaus Mathie mutuavit X marcas, pro quibus Laurencius sibi dedit fideiussorem, et post aliquos dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao 1) creditori in absencia Laurencii fideiussoris pecuniam eandem persolvit, ut 2) debebat; tempore 3) vero procedente 4) predictus Nycolaus creditor Laurcncium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium; et quia idem fideiussor in | iudicio constitutus asserebat, predictam pecuniam per prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, nos decrevimus in tali casu probandum factam fuisse solucionem. (95) Milites non emant scultecias. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur, indecens est, ut maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat 5) aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter 1) Cod. Nicolay. 2) Cod. et. 3) Cod. ipse. 4) Cod. procedenten. 5) Cod. eruat. KODEKS OSSOLINSKICH 1-szy. [38] illius (ville) aut possessionis sui domini vel patroni voluntatem; [f. 54] factam autem (empcionem) contra hoc statutum, ipsam decrevimus irritam et inanem. (96) De mortuorum kmethonum bonis. Abusiva consuetudine 1) noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmethones de hac vita absque prole decedunt 2), ipsorum bona mobilia et immobilia nomine pusczne eorum consueverunt occupari. Unde nos eandem abusivam consuetudincm reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium 3), si tantum 4) reperiatur in eis, calix pro marca cum 1/2 duabus (s) dandus ecclesie 5) parrochiali conparetur; reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel afftnes cessante quolibet impedimento dejvolvantur.6) (97) De puerorum porcione mortua matre. Ex communi usu in regno nostro 7) observatur, quod moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem, propter quod sepe contingit, filios etate iuvenili eis (s) in parte amittere bona levata a patre et ammodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non succur- rere filiis ad inopiam vergentibus; et sic ex tali divisione pars utraque 8) sentit incomodum 9) et reportat. Visum exstitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non 10) petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velud fame sue prodigus 11), bona et hereditates illas communes inde- bite dissiparet 12). [f. 540] (98) Si mulier denuo nubat. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus extantibus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos 13) habuerit, predicta omnia devolvantur 14); que mulier habendo pueros 15), si alium virum re- 1) Cod. consuetudo. 2) Cod. decidunt. 3) Cod. decidencium. 4) Cod. tamen. 5) Cod. esse. 6) Cod. devulvantur. 7) Cod. ncstrorura. 8) Cod. ultra que. 9) Cod. incomodam. 10) Wyraz ten dwukrotnie powtdrzony. 11) Cod. prodigis. 12) Cod. dissiparent. 13) Cod. ipsas. 14) Cod. devulvantur. 15) Cod. pueras. [39] KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. 93 ceperit vel voluerit recipere, decrevimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter 1) cum alia medietate quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur et (cum) residua alia suorum bonorum medietate maritum accipiat iuxta suam voluntatem. (99) De dotalicio domicelle. Item 2) statuimus, dum aliqua domicella maritatur 3), dos sive donacio in pecunia pnrata sufficiat, quod in presencia 4) amicorum assignetur, bona vero hereditaria coram regia maiestate debent 5) assignari. (100) De homicidio. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem 6) sibi interfecit; Martinus respondit, quod Laurencius non fuit legitimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat ipsum esse filium mulieris vagabunde; nos in tali et simili casu dicimus caput matris exsolvendum seu obtinendum. (101) De repensa homicidii et pena iudicis. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kme tho [f. 55] nem occidendo, solutis 7) tribus marcis grossorum a pena homicidii liberabatur 8), tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmetho alium occidens kmethonem 9) pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, IIIIor marcas (persoluat), consanguineis vero sive amicis proximioribus VI marcas decrevimus persolvendas. Qui 10) homicida 11) si non fuerit 12) in solvendo, captus pena capitali puniatur. (102) De occisore et suis complicibus. Item si plures, puta III vel IIII de homicidio alicuius (accusentur), licet 13) antiquitus per iuramentum accusatoris 14) omnes 15) (pena) homicidii 1) Cod. integralia ter. 2) Cod. Etenim. 3) Cod. moritur. 4) Cod. presenciam. 5) Cod. debebit. ) Cod. iuvenem. 7) Cod. soluto. 8) Cod. liberabitur. ») Cod. kmetho. 10) Cod. cui. 11) Cod. homicidia. 12) Cod. fuerunt. 13) Cod. lis. 14) Cod. accusatores. 15) Cod. omnis. KODEKS OSSOLINSKICH Iszy. [40] puniantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus. quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur 1), consortes vero eiusdem accusati per proprios et ydoneos testes de homicidio et wlneribus se teneantur expurgare; alias deficiente expurgacione puniantur. (103) De morte casuali. Item 2) quacunque 3) morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo ac alio quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente 4) nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis comisit homicidium, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed con- [f. 5 5°1 sangwinei proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum potuerint, prosequantur iuxta iuris formam. — Ut violenta audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX marcas, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simplici wlnere XV marcas solvere teneatur. (104) De hiis, qui infames habeantur. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi, (et taliter divigantes aliena rapere non formidant; ut igitur tales a qualibet occasione divigandi) 5) saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes 6) quibuslibet bonis eorum, que habent, in (s) ipso facto sint privati; et si 7) contingerit | huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari 8), volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. (105) De expedicionis stacionibus. Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam preterientes ista veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes (se) moventes, infinita bona (s) dampna pauperibus etiam plura quam hostibus erogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Vo- 1) Cod. puuietur. 2) Cod. Etenim. 3) Cod. quicunque. 4) Cod. decidente. 5) Caly ten ustęp w rękopisie opuszczony. 6) Cod. mittentes. 7) Cod. sic. 8) Cod. reconciliare. (41) KODEKS OSSOLINSKICII Iszy. 95 lentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut ff. 56] quocienscunque ad expedicionem per terras nostras sit progressio, nullus stacionem faciat in villa, sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus seu in aliis rebus committat, sed solum pabulum moderate tamen 1) recipiat pro suis equis, et staciones faciat 2) de lignis in silvis, gagiis aut rubetis incisis et receptis, ut 3) ex hoc edificia villarum intacta consistant. (Si quis) veluti temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius (ville), aut cui dampnum est illatum , dampnum resarciat 4) iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum, cum pena, (que pentnadzesce dicitur, ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena) 5) in violacione statuti 6) | pro nobis cedet 7). (106) De ministerialibus ad occisum in villa vocatis. Consuetudine iniquissima ministerialium observatum exstitit, quod dum (ad) aliquem in via 8) occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krawne (s) exspoliabant 9). Unde cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohybemus de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec de eodem homicidio questio (to)taliter fuerit diffinita 10). 1) Cod. cum. 2) Cod. faciant. 3) Cod. et. 4) Cod. reservat. 5) Cały ten ustęp w rękopisie opuszczony. 6) Cod. statu. 7) Cod. cadet. 8) Cod. una. 9) Cod. exspoliabantur. 10) Dwa ostatnie wiersze na drugiej kolumnie f. 56 oraz cale f. 560 niezapisane. III. Kod P. II. (Pułwski II.;—Pulaviensis II.). Summarii casus iuris terrestris Polonicalis editi per illustrem regem Cazimirum, per prelatos et barones eiusdem in Vyslicia confirmati. Innotescit constituciones ad futura extendi. Rubrica de eo, qui non paret in iudicio. I. Cum omnes et infra. Constitucio non respicit preterita, sed presencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pecunia nichilominus reo restituta. De limitibus hereditatum ex fiuvio. II. Crebra altercatione et infra. Hereditates invicem con- fluentes seu aliquo flumine vel fluvio mediante convenientes, si idem fluvius obmisso suo meatu primevo, divertit cursum suum per alium locum, primus meatus pro graniciis semper est habendus. De iure militari ad condicionem belli. III. Jus militare et infra. Quilibet in expedicione nobilis seu sim- plex se sub vexillo per ipsum electo, collocare et ordinare tenetur. In iudicio victus quid facere debet. IV. Quia victus et infra. — Casus. — Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum et satisfaciat, alias adversario ligatus tradatur. Qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. De impignoracionibus. V. Ut in rapinis et infra. — Casus. — Quilibet iudex pignora racione penarum recepta, in estivo tempore duabus septimanis et hyemali Archiwum Komisyi pravniczej T. II. 13 98 KODEKS PUŁAWSKI II. [2] tempore octo diebus tenetur illibata reservare. Alias valorem pignoris dampnum passo cum pena pyacznadzestha solvat, quod suo iuramento comprobabit. De usu sigilli. VI. Quia filii et infra. Filii vivente patre proprio non utantur sigillo. De expedicione bellica, de scultetis. VII. Quia omnes et infra. Sculteti tam spiritualium quam secula- rium personarum ad expedicionem ire tenentur. De clericis. qui tenentur ire ad bellum. VIII. Cum.iure suo et infra. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem [| servire aut proximis possessiones dimittere teneantur, [p. 26J alias rex bona ipsorum obtinebit. De procuracione dominarum citatarum. IX. Ut dominarum et infra.— Casus. — Domina aut virgo citans vel citata coram officiali causam procuratori potest, cui placet, delegare. De constitucione procuratoris. X. Quia cuilibet et infra. — Casus. — Ad iudicium citans vel citatus potest habere suum advocatum. De locis et sede iudicum. XI. Quia ex multiplicitate et infra. Unus generalis iudex in qualibet terra debet haberi, qui eciam in curia regis iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex commorabitur. Hereditarias questiones in curia iudicare non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus ex adiuncto sex baronum. De iudicibus. XII. Item ut palatini et infra. — Casus. — Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debet contentari. De terminacione horarum in iudicando et de pronunciacione. XIII. Prima (s) consuetudine et infra. — Casus. — Iudicia non debent exerceri, nisi mane et usque ad horam nonam, et qui primo die non poterit expediri, in crastinum prorogabit. Eciam scriptor causarum sub pri- vacione sui officii litigantes secundum ordinem nominabit, per ministerialem advocando, et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens fuerit iudice surgere volente, ob contumaciam condempnetur. Item partes ad locum audiencie accedere non presumant, nisi ad petendum citacionem vel de iudi- cum licencia speciali et mandato, alias pena XV punia(n)tur. [3] KODEKS PUŁAWSKI II. gg Distincciones. Statuimus deinceps in eodem capitulo distinccio. — Et st atuimus in eodem 2-da distinccio et casus earum, ut supra: Prima consuetudine et cetera. De castellano Cracoviensi. XIV. Quia plerumque et infra. Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis sua debet et tenetur iudicia pertractare. De modo citandi. XV. Quoniam ex modo citacionis et infra. — Casus.— Mini- sterialis cum littera citatoriali, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad citandum venerit, pro culpa domini villanos inquietare non debet, et e converso pro culpa kmethonis ipsum dominum inquietare non presumat; nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem facere poterit generalem, alias pena XV puniatur. De citacionibus in curia aut iudicio regali. XVI. Preterea et infra. Inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere citatus nisi deliberate non tenetur, sed per iudicem si pro maiori causa, videlicet pro xl marcis, terminus trium septima- narum eidem assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali in crasti- num terminus prorogetur. De pena ministerialis et eius ad citandum doctrina [p. 27] » XVII. Flebili querela et infra.— Casus. — Ministerialis sub pena officii et spoliacione bonorum et faciei adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citaoionem facere non presumat. De pena domini, qui violenciam facit propter familiarem aut consanguineum. XVIII. Plerumque fit et infra. — Casus. — Propter causam con- sanguinei vel famiiiaris dominus cum clamore vel strepitu violento ad iudi cium veniens, pena XV puniatur. De his, qui citati nominant potentes ad sui criminis excusacionem. XIX. Contingit etiam et infra. — Casus. — Citans pro facto criminali, coram regia responsurus est maiestate, mandato domini et superioris sui non obstante, cum pena teneat tantummodo suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum. De citacionibus, per quem fiant. XX. Possibilitas hec et infra. Nullus debet citari, nisi per ministerialem, nisi tantum pro crimine recenti in curia vel iudicio com- misso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum citare poterit abs- que pena. KODEKS PUŁAWSKI II. I4l De eo, qui illegitime citat. XXI. Preterea quicunque. — Casus. — Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore, penam XV solvere teneatur. De citacione pro hereditate et excepcione pro distancia. XXII. Statuimus insuper. — Sentencia. — Aliquis citatus pro hereditate in iudicio opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis, et ob hoc dicit se non teneri respondere. Iudex precipere debet per mini- sterialem circa parochiam vel alium locum eminentem tribus vicibus procla- mare, certum locum et terminum absenti assignando, quo non parente ad cause diffinicionem licite procedat. De impignoracionibus pro contumacia. XXIII. Experiencia nos edocuit et infra. — Sentencia. — Pro contumacia domini punienda ministerialis in duobus bobus eundem inpi- gnoret; kmethones vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove poterit inpignorare. Et idem de secunda contumacia est observandum. Pro tercia vero contumax causam amittat. Et repercuciens pecora supradicta penam pyathnadzesta solvere teneatur, nichilominus pignora denegata et ablata violenter cum secunda pena XV restituere tenetur, que pena debet exolvi nostre camere applicanda. De numero inpignorancium et pena. XXIIII. Preterea quia et infra. — Sentencia. — Ad impigno- racionem faciendam iudex non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat, et idem inpignorantes in iudicio non convictos, pignorare non presumant; quod si contrafecerit, iudex ablata domino ville ad fideiussoriam dimittat et restituat caucionem, terminum eidem ad osten- dendum suam innocenciam assignando. Qui si innocenciam suam expurgabit, iudex inpignorare demandans, a qualibet persona domino ville pyathnadzesta penam noverit se incursurum. De pena syedmyodzeszanth et casibus eius. XXV. Preterea pena. — Sensum. — In quantitate casuum pena szyedmodzeszanth camere regie est applicanda. Primus casus incendii, secun- dus violencie publice, tercius iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus, cum de iudicio per rebellionem discesserit, actori non prestita fideius- soria caucione. [p. 28] De contumacia actoris. XXVI. Actor procurat et infra. Contumacia actoris cum sit maior, causam amittit, rei vero pena duorum boum est mulctanda. [5] KODEKS PUŁAWSKI II. 101 De eo, qui ob contumaciam mittitur in possessionem bonorum alicuius. XXVII. Licet in pluribus et infra. — Casus. — Pro here- ditaria questione reus primo et secundo citatus et non comparens, actor mittitur in possessionem, et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse. Pro debito vero et rebus obligatis reus premisso modo citatus, causam amittit et actor easdem distrahendi et alienandi habebit facultatem, et quicquid ultra debitum excreverit, actor reo viceversa restituat. De accusacionibus de violencia. XXVIII. Propterea et infra. Accusatus de violencia per acto- rem, per testes convincitur, alias reus proprio iuramento poterit se expurgare. De furto. XXIX. Item si alicui et infra. De furto accusatum infra annum evocandi habeat facultatem. De probacionibus in comodacione. XXX. Finem litibus et infra. Civis pannos aut merces militi seu terrigene ad prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus proprio iuramento ab impeticione agentis absolvetur. De probacione nobilitatis. XXXI. Nobilitatis stirpes et infra. — Casus. — Nobilita- tem probare volens, sex testes producere debet, duos de sua genologia et quatuor ab avis progenitos. De probacionibus vulnerum. XXXII. Accepimus, quod et infra. Qui ex inicio alterius vulnerat alterum vitam defendendo, hoc si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. De probacione in furto apum. 33. Item Petrus et infra. Accusatus de furto apum vel mel- lificiorum et negans, alias si fuerit bone fame, per proprium iuramentum se expurgabit. De probacione vulnerum ex violencia domus. 34. Preterea Petrus et infra. Invadens domum alterius manu armata et vulnerans matrem, sororem, tilios vel uxorem heredis, licet per ministerialem approbare non poterit, nichilominus per alios testes compro- babit, et vim faciens, vulnera sua, si que contigerit, omnino perdet. De eodem. 35. Querelam Petrus. — Casus. — Vulneratus in contencione et discordia, ille, cui culpa impingitur, ad probacionem est admittendus. Si KODEKS PUŁAWSKI II. [6] autem extra contencionem, tunc ut moris est, ille, cui vulnus infertur, cum suo iuramento est admittendus. Si obiicitur testibus excommunicacio, quid faciant. 36. Per experienciam et infra. Producendi (s) testes, si obiicitur testibus excommunicacio, si habet, poterit alios nominare; si alios non poterit habere, excommunicanti sufficientem fideiussoriam imponere debent producentes, ut testes ad subveniendum veritati et ne veritas opprimatur, absoIvantur.|| [f. 29] De testibus consanguineis aut affinibus. 37. Conradus a Dominico et infra. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens, ad iuramentum debet admitti, si in nomina- cione testium consanguineitas ipsis non fuerit obiecta. De prescripcionibus. 38. Cum prescripcio et infra. — Casus. — Paciens aliquando tres annos et tres menses tempore pacis et concordie, antequam hereditatem possideat, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se cecidisse. De prescripcionibus in obligacione hereditatis. 39. Si autem aliquis. Obligatam hereditatem proximior infra XV annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio generali hoc protestabitur aliquocies per amicum, quod predicta hereditas est in tanta pe- cunia obligata. De prescripcione maritate mulieris. XL. Si vero et infra. Mulier maritata habens ius quomodolibet vel racione dotis ad aliquam hereditatem, infra X annos questionem inchoare tenetur pro eadem. Negligens ab omni iure cognoscat se cecidisse. De viduarum prescripcione. XLI. Si autem fuerit vidua, infra sex annos similiter si voluerit, questionem inchoabit; et hoc tempore pacis et concordie locum obtinebit, alias non. De prescripcione a vicino. XLII. Franciscus deposuit. Paciens sepes facere vicinum, infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans, non provocans ad causam, prescripcio eidem obest duorum annorum. De prescripcione in parte dotis nominate. XLIII. Franciscus neptirn et infra. Tutor orphanam tradens marito et eidem dotem assignans competentem, si pro residuo infra tres annos et 3 menses [emptorem non procuraverit, hereditatem perdet, licet per [7] KODEKS PUŁAWSKI II. 103 emptorem sibi non fuerit satisfactum] 1) tutorem non citaverit, propter citaciturnitatem (s) totum perdit. De prescripcione vendite hereditatis. XLIIII. Franciscus vendidit. Vendens hereditatem et per tres annos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdit, licet per emptorem sibi non fuerit satisfactum. De prescripcione in mutuatis. XLV. Franciscus Gregorio — Casus. — Mutuans alicui triticum et quatuor annis tacens, perpetuum silencium obtinebit pro eodem. De memoriali iudicis. XLVI. Licet pro redimenda. — Narrracio. — Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pamyethne debet contentari. In minoribus vero duobus grossis debet contentari. De sentencia in fratribus divisis facta. XLVII. Quamvis negocia et infra. Fratres divisi existentes, si aliquis causam amittit iudice sentenciam proferente, alter frater eandem sentenciam non poterit infringere nec valebit. De sentencia equi furati. XLVIII. Nagoth villanus. Vicini tenentur insequi furem sui consodalis, || alias dampnum exsolvant pacienti. [p. 30] De tempore probandi vulnera. XLIX. Petrus conquestus et infra. — Casus. — Vulneratus infra annum proprio iuramento vulnera obtinebit, post annum mettercius vulnera tenebitur approbare. De sentencia et re iudicata. De provocacione narzecz szqndsy. L. Petrus agebat et infra. — Casus. — Asserens se iniuste condempnatum, statim iudicem debet provocare vulgariter naganycz; quod si non fecerit, sentencia transibit in rem iudicatam. De sentencia fratrum ex negligencia. LI. Falco pro hereditate et infra. Senior frater prescripcionem negligens, iunior ipsam suscitare non valebit. De molendinatore multorum. LII. Franciscus, Falco et infra. — Sentencia. — Cum communi molendinatore aut servitore unus frater poterit se pro iniuria coram iudice electo vindicare 2), licet fratri contradicerent seu contrairent. 1) W kodeksie cały ustęp ujęty w klamry, jest przekreślony. 2) Ten wyraz, przerobiony jest w kodeksie z wyrazu iudicare. KODEKS PUŁAWSKI II. [18] De relictis kmethonum vulgariter puszcziny. LIII. Abusiva consuetudine et infra. Derelicta kmethonum alias puscziny dominis non debent provenire, sed ad proximos devol. vantur, qui calicem de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera dimidia marca debent comparare. De equo accomodato. LIV. Nicolaus deposuit. Accomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator infra duas septimanas servare tenetur. Qui si convaluerit, eundem restituat, alias secum amicabiliter componat pro eodem. De occisione kmethonis quo ad solucionem. LV. Licet antiquitus. Kmetho kmethonem occidens, ei cui persuaserit, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem sex racione homicidii exolvere sit astrictus. Ubi accusantur plures occisores, quid sit faciendum. LVI. Item si plures et infra. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris unus debet condempnari et puniri, reliqui autem per testes poterunt se expurgare. De morte casuali. LVII. Item quacunque morte. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intentari; ubi dubium est de homicidio, proximiores dum poterunt, causam prosequantur. De occisione militis et mutilacione. LVIII. Ut violentorum. Miles occidens militem LX marcas exolvat, pro mutilacione cuiuslibet membri triginta, et pro simplici vulnere XV marcas expagabit. De eo, qui matrem alteri occidit. LIX. Laurencius conqueritur. Interficiens matrem alicuius, illegitimitatem eidem obicere non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari. De raptoribus. LX. Sunt nonnulli et infra. — Casus. — Divagantes et rapinas conmittentes || quibuslibet ipsorum bonis, que habent, sunt [p. 31] privandi. De excessibus ministerialis. LXI. Consuetudine iniquissima. — Casus. — Ministeriales in via occisum spoliare non debent, sed grosso debent contentari, donec de homicidio questio sit terminata. [9] KODEKS PULAWSKI II. 105 De dampno in segetibus. LXII. Ut quilibet et infra. Depascentes semina alterius, pro quolibet iumento vel peccore unam quartam 1) exolvere tenentur. De foro competenti. LXIII. Cum actor et infra. Agens iure Theutunico contra reum, eodem iure non tenetur respondere, sed si voluerit reus, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. De dampno et depulsione alias sayacsyu. LXIIII. Ad evitandum autem. Passus damnum a pastore frumentorum, iumenta vel peccora per noctem servans, ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur.2) De incendariis. LXV. Ex lege imperiali. De crimine incendii accusati, iure Theutunicali in civitatibus vel villis Theutunicalibus existentes, non poterunt se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. De stupracione virginum vel mulierum violencia. LXVI. Re vera et infra. Deflorantes virgines et stuprantes mulieres violenter si fuerit proclamatum, in iure Theutunico non poterunt se tueri, sed iure Polonico tenentur respondere. De abusu iuris. LXVII. Cum secundum. Ille amittit privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utitur potestate, prout habens ius Theutunicum et non utens eo, amittit illud. De privilegiorum abusu. LXVIII. Statuimus et infra. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudicio provocans, amittit sexagenam; si iuraverit, se nescivisse reum fore privilegiatum, erit liber a solucione. De recessu kmethonum et ibidem casus. LXIX. Cum ex separacione. Plures kmethones de una villa ad aliam villam recedere non possunt, nisi unus aut duo, preter illius ville domini voluntatem, nisi in casibus in eodem capitulo expressis. De infantibus et impuberibus. LXX. Similiter et infra. Pueri non habentes etatem, contra iniuriantes agitare poterunt, cum ad annos discrecionis pervenerint, et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi post annos, si fuerint negligentes. 1) Nad wyrazem quartam położył pisarz: id est 1/2 gr. 2) Obok tego artykulu dopisano jest na marginesie foresta vulgariter obora. Archiwum Komisyi prcwniczej. T. II. 14 106 KODEKS PULAWSKI II. [10] De iurc iurando super accusacione in furto et infra. LXXI. Ut viri famosi et infra. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio, tamen per proprium iuramentum se poterit expurgare. De eo, qui sine voluntate alterius res accepit. LXXII. Egidius deposuit. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento comprobabit. De cane mordente. [p. 32] LXXIII. Egidius conquestus et infra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quia ex incitacione eiusdem vicini sui lesuram habuerit, vulnera obtinebit; alias vicinus debet se expurgare proprio iuramento. De iure iurando in occasione vulneris. LXXIIII. 1) Querelam Egidius. Prestans occasionem vel paramentum, vulnerato ad vulnera debet condempnari. Sentencia de pastore. LXXV. Preterea et infra. Si pastor pro aliqua pecude inculpatur, quia perdidit ad villam non reducens, iurabit, quod illud ad villam viceversa reduxit. De filio familias. LXXVI. Ut noxius et infra. Parentes non tenentur pro ipsorum filiis aut filio ad pecunie deluse quantitatem exolvendam et ad satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. De lusoribus taxillorum. LXXVII. Ad precludendum et infra. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec ipsum poterit amonere; quod si fecerit, pena pyacznadzestha puniatur. De rapinis transeuncium ad expedicionem. LXXVIII. Expedit reipublice. Ad expedicionem transeuntes, in prato aut villis non presumant facere staciones nec debeant, nisi in campo; nec rapinas committant in re quacunque. De divisione filiorum post mortem matris. LXXIX. Ex communi usu et infra. [Profugi vel furta committentes] 2). Post mortem matris filii non petant a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi hereditates dissiparet. 1) Odtąd pisarz pomylił się w liczbowaniu rubryk, myłka biegnie aż do końca rubryk. Pisarz jednak spostrzegłszy myłkę, ostrzegł na marginesie, iż trzeba poprawić. Zastosowaliśmy sie do jego wskazówki. 2) Zaklamrowane wyrazy w kodeksie przekreślone. KODEKS PUŁAWSKI II. 107 De profugis vel infamibus. LXXX. Sepius contingit et infra. Profugi vel furta committentes, licet gracie nostre restaurentur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro eisdem, nec post hoc in sublimitate honorum bonis poterunt adequari. De prescripcione in Iudeorum usura. LXXXI. Cum in usurarum. Iudei pro debito principali et usura ad iudicium non provocantes infra duos annos, predicti Iudei usuram accrescentem amittere debent et tantum de principali usura infra predictum teinpus sint contenti. De penis pro arboribus incisis. LXXXII. Quidam de ipsorum, 81 (s). Incidens quercum alienam penam illi fertonis exolvat, in cuius dominio est incisa, cum pena, que ibi in capitulo exprimitur. De penis frumentorum LXXXIII. Et licet et infra. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defensorem vulneratus fuerit aut occisus, penam non incidet. Defensatorem vero si vulneraverit vel occiderit, frumentorum defensatori leso vulnera vel pueris caput exolvere sit astrictus. De penis pro vituperacione nobilium c. 83 (s). |p. 33] 84. C u m o m n i s. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum filium meretricis asserendo, et non revocat neque negat, sexaginta marcas veluti ipsum occidisset, noverit se incursurum. De revocacione. LXXXV. Idem dicimus. Revocando debet dicere, id locutus, sum mentitus sicut canis. De penis percuciencium et divisione earum. LXXXVI. Ut penarum. Pro vulneribus kmethonis aut enormi percussione due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debet assignari. De fratricida aut simili. LXXXVII. Et licet et infra. Fratricidium committens aut proximum occidens, in hereditatem ipsius succedere non debet. De occidente sororem aut consanguineam. LXXXVIII. Volumus itaque. Occidens sororem aut consanguineam non habentem prolem, in successionem hereditariam et possesionem eiusdem una cum filiis cedere non potest, sed consanguinei remociores occisi eiusdem successione prefata hereditaria pocientur et gaudebunt, et prefatos occisores infames et inabiles ad capescendos honores pronunciamus. KODEKS PUŁAWSKI II. [12] De penis nobilium vulneratorum. LXXXIX. In percussionibus et infra. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena pyacznadestha per inferentem eidem debet assignari. De debito plantacionum ad relinquendum in recessu. XC. Statuimus et infra. Kmetho plantans vel pomerium faciens, medietatem in terra, cum recedit, de surculis seu plantacionibus dimittere tenetur sub pena pyacznadzestha. 1) De violencia in re (s). XCI. Item si quis. Recipiens quamlibet aliam rem alterius violenter cum pena pyacznadzestha restituere teneatur, id est III marcas. De alieni agri seminacione. XCII. Si quis et infra. Seminans agros alienos semine careat cum pena XV. De bobus violenter receptis. XCIII. Cum alicui et infra. Recipiens duos boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV dampnum passo et totidem iudicio exolvere teneatur. De feno violenter recepto. XCIIII. Item pro curru feni et infra. Pena XV et tres grossi solvantur. De cassula grani recepta. XCV. Item pro una cassula alias zakoppą cuiuscunque grani iudicio XV et dampnum passo similiter XV mulctetur. De arguente sentenciam castellani. XCVI. Cum aliquis et infra. 95 (s). Arguens sentenciam castellani Cracoviensis emorlinas (s), et aliis pelles, ut in capitulo, taliter condempnetur. De lusoribus fratrum quid perdit in sortem. XCVII. Filius nondum. Si globisando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius sortem seu partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. De kmethone vulnerante militem. [p. 34] XCVIII. Militi et infra. Kmetho vulnerans militem decem marcas cum pena XV exolvet. De ceteris recurre ad capitulum. 1) Na marginesie przy tej rubryce dopisano: de apibus similiter. [13] KODEKS PUŁAWSKI II. 109 De iocosa vulneracione. XCIX. Bartoldus et infra. Confitens se aliquem in ioco vulnerasse, ad satisfacclonem est condempnandus. De fideiussoribus. C. Nicolaus Mathie et infra. Fideiussor asserens per principalem debitorem esse persolutum debitum, admittendus est ad probandum. De dote et donacione. CI. Statuimus et infra. Uxor marito circa donacionem et dotem remanebit mortuo. De eodem. CII. Statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia valet et in amicorum presencia solidatur. De expurgacione pro re in via recepta. CIII. Martinus conqueritur et infra. Violator publice strate duodecim testibus irradiatis probitate se tenetur expurgare. De expurgacione rei invente. CIIII. Item Martinus et infra. Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se expurgabit. De arbore pomifera succisa. CV. Statuimus et infra. Succidens arborem pomiferam aut quamcunque, duodecim grossos exolvat dampnum passo cum pena XV, ut supra. De falcacione prati. CVI. Bartoldus 1) De wladarii expurgacione. CVII. Preterea et infra. Cum wladarius aut familiaris per dominum inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. De empcione et vendicione. CVIII. Cum officium et infra. Sculteciam nullus emere potest preter domini illius ville voluntatem. De prescripcione puerorum in divisione. CIX. Cum omnis et infra. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad noticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos et 3 menses pacifice perduravit. 1) Tę rubrykę pisarz przez omyłkę wypuścił, i tylko na marginesie w powyższy sposób opuszczenie to uwidocznił. KODEKS PUŁAWSKI II. [14] De accusacione in furto quando prescribitur. CX. Cum furta et infra. Si aliquis furto aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annalis contra agentem procedit. Si autem sunt distantes non alia, nisi triennali prescripcione evadere poterit accusatus. De puerorum prescripcione contra actorem. CXI. Si cuiuscunque pueri et infra. Pueri induciati super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem annorum predictorum actori obiicere non possunt. De viduarum et maritatarum prescripcione. CXII. Cum realis et infra. Viduis et maritatis communis non obest prescripcio, sed sub prescripcionibus utantur, prout in capitulo. De prescripcione homicidii. CXIII. Ut in calumpniis. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat excepcio annalis. De processibus iudicum in penis. CXIIII. Cum in causarum et infra. Cum parilitas in penis haberi debet, || consuetum est, quod redarguens sentenciam iudicis pro pel- [p. 35] libus mardurinis tres marcas eidem, si sentenciam suam approbaverit fore iustam, si vero vincatur, tres marcas cum pena pyacznadzestha rubore suffusus restituat eidem viceversa. De iudicis expurgacione per testes. CXV. Insuper et infra. Statuimus, si quis redargueret iudicis sentenciam, iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit actor de falso conprobare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. De non redargucione iudicis in conventu regis. CXVI. Adiicientes et infra. In presencia regis vel in colloquio generali palatinis, baronibus presentibus, iudex de malo iudicio redargui non potest. De pignoribus, ubi pelli debent. CXVII. Item ubi curie et inf ra. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini penas pro eisdem [instituunt] 1) vulnerum vel capitum tollent. 1) Wyraz zaklamramowany w kodeksie przekreślony. [15] KODEKS PUŁAWSKI II. III De reprehensione iudicis. CXVIII. Statuimus et infra. Litigator in presencia nostra aut baronum nostrorum dicens sentenciam inique fore latam, iudex cum presidentibus probabit, quod iuste sentenciam tulit et promulgavit. Arguens autem sex testibus eiusdem dignitatis comprobare tenebitur, et prius ad probacionem admitti non debet, quousque iudici tres marcas aut pelles mardurinas reponat, ut supra. De subiudicis reprehensione. CXTX. Si autem subiudex et infra. Subiudex vero comprobans sentenciam suam iuste latam, arguentem prius ad probandum mittere non debet, quousque pelles vulpinas vel tres fertones subiudici persolvat. Hoc autem, quod dictum est in redargucione iudicis, intelligendum etiam est de castellanis. De uno iure et moneta. CXX. Cum sub uno. Unum ius in toto regno haberi debet et moneta. De armatura ad rempublicam quoad milites. CXXI. Sed quia et infra. Quilibet miles secundum suum posse aut bonorum suorum quantitatem ad rempublicam armatis hominibus debet et tenetur deservire. De prescripcione hereditatis. CXXII. De cetero et infra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. Quando pueri respondere debent et quando non sub tutore existentes. CXXIII. Cum pater et infra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec deperdere potest, nec etatem habentes respondere tenebuntur, nisi in casibus in capitulo eodem prenotatis. De tutore puerorum quoad racionem reddendam. CXXIIII. Multociens contingit et infra. Tutor pueris cum ad annos pervenerint discrecionis, de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. De filiabus. CXXV. Statuimus eciam, ut patet in capitulo. De raptore virginis sequitur capitulum. || [p. 36] CXXVI. Statuimus et infra. Virginis raptor violentus vel oppressor in gracia eius et amicorum suorum consistat. Filia vero procurans se rapi absque voluntate parentum, dotem amittit. KODEKS PUŁAWSKI II. [16] De accusacionibus. CXXVII. Statuendo dcclaramus et infra. Accusatus tribus vicibus de furto vel spolio et iudicio convictus, infamis perpetuo debet remanere. De occisione iumentorum. CXXVIII. Statuimus et infra. — Casus. — Occidens indomitum iumentum tres marcas, poledrum vulgariter zryepcza, tres marcas damnum passo persolvat. De impignoracione in silvis. CXXIX. Statuimus eciam et infra. Habens limites et alterius silvam incidens, potest impignorari, secundum quod in capitulo eodem descriptum est. De pastore iumentorum indomitorum. CXXX. Statuimus et infra. Conservans iumenta indomita, a festo Beati Adalberti usque ad festum Sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat dampnum passo, quemadmodum in capitulo continetur. De pascuis. CXXXI. Decernimus eciam. Depellens scrofas proprias ad glandines alterius, pro prima vice porcum, pro secunda duos mactare debebit, pro tercia autem si invenerit, ad curiam viciniorem regis omnes pellere debebit, per medium cum rege dividendo, porcionem obtinebit, ut in capitulo clarius deducitur. Quomodo pellere debet ad glandines. CXXXII. Statuimus, quod quando. Silvam vel mericam habens a se distantem, scrofas ad ipsam pellere non nisi via poterit. De profugis extra regnum. CXXXIII. Statuimus quod et infra. Profugo episcopus vel palatinus Cracoviensis treugas duorum mensium dare poterit, si postulat, ad sui innocenciam expurgandam. De kmethonibus fugitivis. CXXXIIII. Preterea et infra. Kmetho fugiens absque culpa sui domini, nullum ius consequitur, sed terrestre tantummodo. De Iudeis et eorum usuris. CXXXV. Porro cum et infra. Iudei super literas pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint accomodare seu mutuare. Expliciunt casus et cetera per fratrem Mathiam de C(alvo) M(onte). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum tem- [p. 37] porum varietatem, consuetudines et facta humana variantur, cum cuilibet virorum non sufficiat fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu et voluntate Dei considerantes, quia iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis, plerunque cause in iudiciis non uniformiter sed sccundum capitum seu animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto, varie et diversimode deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerunque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debent et tenentur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare. De constitucionibus et reo non parente. I. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis presentibus ac futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones, edite nunc in colloquio generali in Vyslicia, non respiciant preterita, sed tantum presencia et futura. Unde si quis ad iudicium citat aliquem pro hereditate pro pecunia obligata, et ipsum ad iudicium evocat, et si tunc reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam, [pecunim aut] 1) hereditatem, pecunia nichilominus reo restituta. 1) W kodeksie wyrazy ujęte w klamry, są podkropkowane na znak, że winny być opuszczone. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 15 KODEKS PUŁAWSKI II. [18] De limitibus hereditatum medio fluvio concurrencium. II. Crebra altercacione inter nostros subditos super limitibus ipsorum di- stinguendis, graves suscitantur questiones, ex quibus augentur expense et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia fluviorum alvei ut plurimum, inter hereditates fluunt et habentur, unde si que ville aut heredi- tares invicem conveniunt aliquo fluvio vel rivo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam teneat ripam illius fluminis ad ipsam protensam; et si idem fluvius omisso primevo alveo suum diverterit meatum seu defluxum per alia loca, non ministerio hominis, sed virtute propria, tunc primevus al- veus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes licite suas faciant piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis semper est ha- bendus. |j [p. 38] De iure militari quoad condicionem belli. III. Ius militare. Quidam ex nostris baronibus nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum nimia (s) strenuitate co- mitantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum et propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut sim- plex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat et (s) ingruente ne- cessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exer- citu fuerint inventi, per succamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debent presentari, equi vero eorum eidem succamerario pro ipsa culpa applicentur. In iudicio victus quid facere debet. IIII. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias de iudicio prius non recedat, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia vel rebellione ducti, de iudicio recedunt condempnati, pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non reportent: postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur, et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper condempnati solvere tencbuntur. [19] KODEKS PUŁAWSKI II. 115 De impignoracionibus. V. Ut in rapinis aut in pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habeatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles impigno- rant, statim pignora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius obser- vare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officialis vel maleficorum iudex alias opprawcza, aut alius qui- cumque pro penis iudicialibus per eos latis, aut aliis excessibus aliquem no- strum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impignora- verint vel iusserint impignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis sub- stanciis quibuscunque sic recepta, non distrahendo vel diminuendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem hyemali, octo diebus illibata per recipientem debent observari, sive iuste impignorati fuerint, sive indebite rapina in eos commissa. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta debita tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de pre- dictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo compro- babit sacramento, cum pena pyacznadzestha restituere tenebuntur. Hoc sta- tutum salubre propter || nostrorum procuratorum rapinam enormem, [p. 39] quam sepius conmittunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales extendimus sive prorogamus. De usu sigilli. VI. Quia filii cum patribus una (persona) iuris sanccione censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo patcrno utan- tur et aliud neque portare neque habere presumant. De expedicione bellica quoad scultetos. VII. Quia (onus), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum, facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spiri- tualium, quam secularium personarum, iuxta ipsorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire teneantur. De clericis, qui debent ire ad bellum. VIII. Cum iure suo nullus debeat fraudari ct quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdcm bonis sub umbra clericali viventes, nobis et nostro 1) regno servicia debite 2) facienda 1) Wyrazy te są w kodeksie dwukrotnie wypisane. Pisarz spostrzegłszy swą omyłkę za­mieszczone niepotrzebnie słowa przekreślił. 2) Cod. miał pierwotnie debite, co następnie poprawiono na debito. 116 KODEKS PUŁAWSKI II. [20] n expedicione subtrahcre consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clcrici rcgni nostri, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tencntes vel nobiscum ad quamlibet expedicionem transire teneantur iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laicis dimittere teneantur et eisdem renunciare. Qui si neutrum facere curaverint, predicta bona quelibet predictorum clericorum decrevimus perpetuis temporibus nostro regno applicanda. De procuracione dominarum citatarum. IX. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cctibus viro- rum omnino sit distincta, et ne in causis vocate, premant se in turmis mas- culorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata, venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit. De constitucione procuratoris. X. Quia cuilibet sua defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status aut con- dicionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem sive prolo- cutorem. De locis et sessionibus iudicum. XI. Quia ex multiplicitate iudicum, || prout experiencia nos edocuit, [p. 40] in causis super eodem facto vario et diverso modo plerunque sentencia pro- ferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere va- rielati predicte, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cu- ius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere tene- antur: declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibus. libet causis magnis, etiam hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vcl subiudex eandem questionem tenebitur nobis referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decernimus pertractare et (s) nisi aliquo impedimento fuerimus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudiei adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum dictis baronibus ad (s) eandem questionem seu causam he reditariam diffiniendi et cognoscendi habeant facultatem. De iudicibus. XII. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, sta- tuimus, quod sccundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et [21] KODEKS PUŁAWSKI II. 117 palatinus Cracoviensis uno suis iudicibus contcntentur, declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices. quilibet in sua castellania, iudicandi ct cognoscendi habeant facultatem. Determinacio horarum in iudicando cum ceteris. XIII. Prava 1) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum seu horarum differencia et distinccione per iudices iudicia celebrantur et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, nam debilior opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus habeatur accessus. Itaque ut certis temporibus sive horis et cum debita animi discrecione iudicia pertractentur: (1) distinccio. Statuimus deinceps, quod iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus proxime sequentibus presidendo duntaxat ad horam prandii alias predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine clamore vel strepitu causarum expedicio habeatur: 2 distinccio eiusdem capituli de vocacione ad iudicium. Statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vel reus vocati ac.cedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem [p. 41] vocandos pronunciabit seu nominabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverunt, prius nominentur et expediantur, et sic deinceps, videlicet qui secundo loco, similiter loco sequenti et cetera, usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligat, sive quovis casu fuerit impedita, et tribus vicibus evocata, se presidentibus non exhibuerit, mox pars adversa, que fuerat presens, de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco infrascripti, nominentur et ad audienciam vocentur, et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus 2dario evocata, si circa extremam horam mcridiei iudice 1) Cod. prima. KODEKS PUŁAWSKI II. [22] quasi surgente, 1) non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices presideant, ad locum, in quo resideant, preterquam ad petendam citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato quavis presumpcione vel temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pyacznadzestha, per iudices puniatur. De castellano Cracoviensi. XIV. Quia plerumque habentes iurisdicionem, vel a casu vel pro libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, et ideo ut quisque suis terminis sit contentus, statu- imus, quod Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis, videlicet in Cra- covia, in Andrzeyow et in Wyslicia sua, debet et tenetur iudicia pertractare; alias tanquam a non suo iudice quicquam factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat firmitatem 2). Idem de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso speci- ficentur. De modo citandi. XV. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices sive officiales nostris subditis evenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, quod per ministeriales sive officiales citacionum, per nos seu quoslibet iudices de- putandos, fore in hunc modum formandam vel faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad domi- num ville, villanis in pace et tranquillitate obmissis, cum pro suo quilibet excessu fuerit citandus, vel ad domum suam seu ad portam domini vel unius kmethonis ville eiusdem accedens, eidem villano literam porrigendo et nichi- lominus in eadem litera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani aut ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volu- mus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet kmethonis seu villani, clamando faciat modo simili citacionem. Qui villani, si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem cita- cionem quomodolibet non graventur nec fatigentur; tamen plerunque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villani inde- bite fatigare. Alias si contra hoc ipsos villanos contigerit citare vel fatigare, decernimus, quod procurans citacionem eandem pena, que dicitur pyaczna- dzcstha puniatur. El eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville [domini|3) fuerint villani communiter vel divisim cul- 1) To zdanie si circa do surgente jest dodatkowo na marginesie dopisane. 2) Cod. facultatem. 3) W kodeksie wyraz ten przekreślony. [23] KODEKS PULAWSKI II. 119 pabiles (et) deliquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare teneatur cum exposicione super scripta. || [p. 42] Dc citacione in curia regali. XVI. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa dis- crecio, contingit plerunque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodo- libet in curia nostra constituti vel in iudicio arestati inopinate seu inventi, ad nostram vel iudicis audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, eisdem moveantur. Ideo parti utrique providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respon- deant et actores suis questionibus non frustrentur neque causis, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus, ad nostram vel nostri iudicis presenciam fuerit modo premisso evocatus, actor seu ipse iudex que- stionem seu causam citato modo debito exponere seu in scriptis tradere teneatur, et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet pro quadra- ginta marcis, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assi- gnetur; alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. De pena ministerialis et quomodo citare debet. XVII. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes, pauperes villanos vel villas religiosorum aut pauperes milites fati- gandi vel vexandi modos exquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum offi- cialium quibuslibet expensis non pertractant nec procurant, ipsi ministeriales ipsos pauperes nobiles seu villanos sine culpa seu causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libito sue volun- tatis assignantes et eisdem statuentes; et sic idem pauperes milites seu vil- lani non valentes redimere aliqualiter vexacionem, sepissime de certa pecunie summa componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare vo- lentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui mini- steriatus et spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali iudicis mandato aliquam citacionem facere non presumant, alias premissam penam et in facie adustionem non immerito poterunt formidare. De penis eorum, qui clamorem faciunt aut strepitum in iudicio. XVIII. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et importunam ipso- rum acclamacionem sentenciam seu victoriam causarum consueverunt repor- tare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel KODEKS PUŁAWSKI II. [24] familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat tali modo. Qui si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pyacznadzestha, nostre camere applicanda puniatur. De his, qui citati nominant potentes ad sui evasionem. XIX. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocentur, nominant |i dominos et [p. 43] quoslibet eorum superiores, quod auctoritate suorum dominorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum tamen, quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod 1) huiusmodi malefactores per ean- dein nominacionem a pena liberabantur, que continet in se errorem intole- rabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico; unde nos atten- dentes, quod peccata suos tenent tantummodo actores, et secundum cano- nicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et dclictis, in nostro iudicio iudicentur et respondere teneantur et convicti debita pena puniantur, non obstante pre- dicta qualibet nominacione; eciam si super hoc privilegiis nostris et nostro- rum predecessorum essent communiti 2), que, quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis qui- buslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati tales, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, nolentes 3) in seex cipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque status et condicionis existant, habeantur pro convictis. De citacionibus, per quem fiant. XX. Possibilitas hoc dictat racionis, quod iudices in excrcendis suis iudiciis habeant suos certos ministeriales seu officiales: qua propter statu- imus, quod penitus nullus iudex per aliquam aliam personam, quam per cer- tum suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones, milites autem superiores per litteras. Excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel curia iudicii recenter denuo committatur, tunc pro huiusmodi cri- mine per quemlibet familiarem contra eos liceat fieri citaciones. De eo, qui citat sine legittimo actore et causa. XXI. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales aut ipsorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes, et ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut aliis rebus ab eisdem extor- quere cupientes, quamvis nichil habeant penitus cause seu questionis adver- sus eos, faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si 1) Cod. contra. 2) Kodeks miał pierwotnie »convicti« , co pisarz później sprostował na »communiti«. 3) Cod. volentes. [25] KODEKS PUŁAWSKI II. 121 quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore, vulgariter prscz pozvoda, taliter citato ipse citans vel procurans citacionem penam pyqcznadzestha solvere teneatur: prohibentes casteilanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non debent facere aliquas citaciones. De citacionibus pro hereditate et de excepcione. XXII. Statuimus insuper, dum aliquis pro hereditate citatur, comparens in iudicio plerunque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Johannes in partibus remotis est constitutus et sit heres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, ut talis Petrus vel Johannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parrochiam, de qua parrochia est hereditas, pro qua eadem questio movebatur seu movetur, per ministerialem tribus vicibus publice proclamando, ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad de- cisionem sive diffinicionem cause licite procedatur. [p. 44] De impignoracionibus pro contumacia. XXIII. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces, modum tamen excedendo, pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua viila pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur et ante- quam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus duntaxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati, contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignorentur. Et idem decernimus pro secunda contumacia esse fa- ciendum et observandum. Si autem tercio dominus cum villanis fuerint con- tumaces, decernimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdet et cadat ab ea per sentenciam iudicantis: declarantes, quod dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis et in hyeme diebus octo observentur; volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici nostro applicentur. Deccrnimus eciam et statuimus, quod si 1) predicto ministeriali deputato ad eandem pignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pignoranda per 1) Wyraz ten dodany został na interlinii. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 16 KODEKS PUŁAWSKI II. [26] dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta predictam limitacionem, vel si ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via recipiantur violenter. dolum et rebellionem eorum puniendo, volumus, quod penam pyacznadzesta idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pyacznadzesta pignora denegata vel violenter ablata, integraliter observare aut assignare teneantur. Quod si idem in denegandis pignoribus predictis et in satisfaccione de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem ad puniendum et impignorandum eosdem pavesceret, volumus et decernimus, quod pena szyedmdzeschanth dicta, nostre camere applicanda puniantur. De numero impignorancium et pena in excessu. XXIIII. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerunque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turmis, non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam pignoratores accedentes, dampnabiliter et plerunque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; qua propter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad impignoracionem faciendam non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittat et quod sine culpa vel sine causa aut non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos, ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat impignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius temeritate propria vel presumpcione impignorare et pocius rapinas conmittere presumat, precipiendo decernimus, quod peccora vel quaslibet alias res racione [p. 45] impignoracionis ablatas et receptas, iudex domino ville et villanis eiusdem, asserentibus, se indebite et contra iusticiam esse impignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneatur, termino eidem domino ville aut villanis inpignoratis ad ostendendam suam innocenciam aut iusticiam assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas impignorancium restringatur, decernimus, quod dum premisso modo sine culpa impignorati patefacerent suam innocenciam, quotquot persone fuerint in numero in dicta impignoracione, iudex et subiudex, qui fuerit in mandato, pro qualibet ipsarum penam pyacznadzestha dictam noverit se incursurum, domino ville impignorate persolvendam. De penis regiis, que dicuntur szyedmyodzestha, et pro quibus culpis infligitur. XXV. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que dicitur syedmdzeszanth, statuimus, quod tantum in quatuor casibus infrascriptis et non in pluribus nostre camere applicetur. Primus casus est [27] KODEKS PUŁAWSKI II. 123 pro inccndio, ubi aliquis de incendio accusatus iuxta formam iuris legittime se non poterit expurgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive spolio publice strate et defecerit in sui purgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio, nostrum parvipendens iudicium, cultellum vel gladium presumpserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus quod predicta pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur. De contumacia actoris. XXVI. Actor procurans reum citari, reo in termino comparente, actore totaliter absente, decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore per se vel suum nuncium comparente, decer- nimus, quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena duorum boum mulctetur. De eo, qui ob contumaciam mittitur ad impossesionandum. XXVII. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, [cum] 1) tamen eadem celeritas in iudicibus (s) et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda, ex eo, quod iudicantem cuncta rimari oportet: ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus non comparuerit iuri contumaciter in termino sibi assignato, et ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decer- natur et diffiniatur ac admittatur in veram eiusdem hereditatis possessionem (mit- tendus) et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendic(ac)ione per iudicis sentenciam reus decernatur et cecidisse pronuncietur. 2) Si autem questio fuerit personalis, puta pro pecunia, debitis aut quibuscunque rebus obligatis, et primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel in termino parere negle- xerit sibi assignato, decernimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum sibi post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res [p. 46] obligate, distracte vel alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis [causa evasionis]3), quam fuerit pecunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua condicione tanquam pro dicta summa pecunie vadium receperit, suffi- cit (s) sibi, quod idem creditor de sua negligencia dcbebit sibi imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudi- 1) Wyraz ten w kodeksie przekreślony. 2) Cod. pronunciantur. 3) Wyrazy w klamrach przekreślone. KODEKS PULAWSKI II. [28] cem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum quicquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatur. De accusationibus de violentia. XXVIII. Preterea ut ultra calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur. quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iura- mcnto se valeat expurgare. De furto; prescriptio accusandi. XXIX. Item si aliqui fuerint eiusdem parrochie seu districtus, quod de furto quarumlibet rerum aliquis alium ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facul- tatem. Si vero anno elapso voluerit eandem movere questionem, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare, ostendens se in facto fore et esse iustum. De probacionibus in comodacione. XXX. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, quod si quis civis aut creditor pannos aut alias res seu merces alicui terrigene ad prestam de- derit seu mutuo concesserit preter literam obligacionis, in qua constaret de debito suo, civis [vero] 1) agens pro debito suo probabit per testes talem con- tractum initum secum et probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans de- bitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. De nobilitatis probacione. XXXI. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum ducunt originem semper, quorum nati progressum de genelogia approbare eorum fideli testi- monio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et cete- ris nobilibus hoc negantibus, asserat se parem, ad probandum sue genologie nobilitatem debet inducere sex nobiles viros seniores, duos de sua stirpe genitos. Et hy duo iurati dicant, quod frater sit eorum et de domo ac stirpe eorum paterna procreatus. Et de secunda et de tercia genelogia etiam per duos testes producendo. De probacionibus vulnerum. XXXII. Accepimus, quod Petrus insequendo Johanncm graviter in pla- tea vulneravit. Quod cum Johannes in iudicium deduxisset, Petrus licet con- 1) Wyraz teu w kodeksie przekreslouy. [29] KODEKS PUŁAWSKI II. 125 fiteatur se Johannem percussisse aut vulnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Johannis, quia ipsum Petrum prius vulneravit, quod ipse Petrus offerebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decernimus ipsius Johannis probacionem fore admittendam super eo, quod dum in platea Petrus ipsum Johannem insequeretur, vulneraverit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Johannem noscitur vulnerasse. Sequitur de probacionibus in furto apum. [p. 47] XXXIII. Item Petrus Johannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes seu mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod se offerebat probaturum. Johannes vero diffitebatur se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, in domum suam propriam se deportasse. Tandem Petrus per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Johannem recipi et in suam domum deportari, intencionem suam posset approbare, Petro respondentc, quod tales testes de visu nullo modo posset habere, nos itaque statuendo decernimus in tali casu iuramentum Johanni imponendum, si alias fucrit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel in domum deportabat. De probacione vulnerum domo violata. XXXIIII. Preterea Petrus deposuit contra Johannem cum querela, quod sibi quatuor inflixisset vulnera. Johannes vero fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Johannis invasisset et in eadem invasione matrem aut sororem vel uxorem seu filiam sibi vulnerasset; quod vulnus licet per ministerialem conspectum vel visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Johannes mox predictum vulnus matri sue illatum per ydoneos alios • testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, se offerebat probaturum, nos in tali casu et simili decernimus eundem Johannem ad producendum testes de calumpnia fore admittendum. De eodem de se. (s) XXXV. Querelam Petrus deposuit de Johanne, quod ipsum vulnerassct Petrum, Johannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulneras set, quod offerebat se legittime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si in contencione et discordia Johannes asserit Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Johannis probaciones sunl admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum fore et esse admittendum. KODEKS PUŁAWSKI II. [30] Si obiicitur testibus excommunicacio, quid faciant. XXXVI. Per experientiam didicimus, quod sentencia excomunicacionis testibus inducendis maliciose plerunque consuevit opponi, ex qua opposicione pullulabat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta exceptio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obiicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficienti fide- iussoria caucione vel iuratoria deposicione cum reverencia aut satisfaccione requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendetur. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo beneficium denegaverit absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad deum censean- tur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc absque aliqua [p. 48] vulneracione cause testimonia eorundem testium per iudicem reciphntur et habeant ipsorum testimonia firmitatem De testibus consanguineis vel affinibus. XXXVII. Cunradus a Dominico domum vendicabat et (ad) probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quo- rum primus testis Jacobus, alter Petrus ipsius compater, videlicet Conradi, et mediator seu compositor amicabilis in eadem causa. Quem ipse Dominicus, cum testes in iudicio secundum consuetudinem nominarentur, neglexit re- vocare, sibi huiusmodi consanguinitatem (opponendo). Demum circa testium iuramentum opponendo predictus Dominicus testimonium dicti Petri prop- ter prefatam consanguineitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinci esse consueverunt, declaramus in tali casu, ut testimonium predicti Petri valeat pro Cunrado. De prescripcionibus trium annorum et trium mensium. XXXVIII. Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, et proinde statuimus et decernimus, quod si aliquis credit vel reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presen- cialiter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concor- die sustineat et paciatur pacifice ipsum possessorem possidere eandem here- ditatem, ita, quod sibi licet presenti, et 1) cuius noticiam seu sufficientiam de 1) Cod. ad. [31] KODEKS PUŁAWSKI II. 127 facili posset habere, infra predictum tempus videlicet trium annorum et trium mensium non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione hereditatis censemus eundem cecidisse. De prescriptionibus in obligacione hereditatis. XXXIX. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decernimus, quod idem obligans vel ipso deficiente aut non existente dicto obligatore quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius presenciam habere potest, vei saltem in parrochia eiusdem hereditatis obligate publice (faciat)ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Sic faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel obligator aut proximior eius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam et liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obiigate senciat se cecidisse. De eodem, de muliere maritata, X anni. XXXX. Si vero sit mulier maritata et 1) aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro hereditate eadem questionem intentare, ita, quod infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem pacifice et quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mulier ab omni iure hereditatis eiusdem etiam se agnoscat cecidisse. De viduarum prescriptione, VI anni. XLI. Si vero fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quatn aliquis possidet, racione dotis vel 2) quomodolibet alio iure ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decernimus, quod tunc ipsi possessori racione prescriptionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum j| et mulier senciat se ab omni iure [p. 49] cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones in eadem hereditate tempore pacis et concordie vendicent sibi locum vel debeant vendicare; tempore autem gvverrarum seu discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tum oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et gwerrarum qualitatem, sicut et captivis per Thataros nullam volumus currere prescripcionem. 1) Cod. ad. 2) Cod. et. KODEKS PUŁAWSKI II. [32] De prcscripcione a vicino in sepibus. XLII. Franciscus deposuit querelam contra Egidium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illns sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Egidius autem rcspondit, quod idem Franciscus in eadem villa die ac nocte fuit et est simul cum ipso Egidio [Franciscus] 1) per duos annos et tacuit, nec umquam amonuit ipsum Egidium unico verbo pro sepibus prenotatis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. De prescripcione in parte dotis nominate per avunculum. XLIII. Franciscus neptem suam Luciam in etate constitutam infantili, orphanam cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam ruvnm recepit. Tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset iunior annis, de XX duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis hereditariis, restantibus ultra predictas viginti marcas, Francisco suo avunculo movet questionem. Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonium per quatuor annos nunquam fuit monitus pro rebus vel pro bonis predictis. Nos itaque talibus volentes casibus providere, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito fuerit seu stetent per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive m lior, de cetcro non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi termino (s) trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. De prescripcione vendite hereditatis. XLIIII. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua ipse Gregorius statim quadraginta marcas exolvit, residuam pecuniam promittens in certis terminis per annos soluturum. Et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam oftert se daturum et soluturum Francisco venditori. Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere et revocare eandem vendicionem, cum per tantum tempus sibi solucio non fuit facta nec subsecuta. Quapropter nos statuimus et declaramus, propter quietam et pacificam possesionem habitam per tres annos et tres menses, vendicionem predictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. 1) Wyraz w kodeksie przekreśłony. [33] KODEKS PUŁAWSKI II. 29 De mutuatis. XLV. Franciscus mutuavit Gregorio viginti mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit. Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit: quatuor annos esse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. De iudicum memoriali. XLVI. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta vulgariter cesthne aut pamyathne, que consueverat iudici presidenti || [p. 50] seu aliquam causam diffinienti applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio, exquisito colore, sub alio nomine, quod dicitur pamyethne, dinoscitur esse innovata, que videtur esse contra predictam solucionem et eam transcendere comprobatur. Unde circa hanc (s) modum imponere volentes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis magnis iudex pretextu solucionis predicte pamyathne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi facultatem habiturus. De sentencia i.n fratribus divisis facta. XLVII. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile pertractare ac causam vivificare: reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, (quod) licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sunt in bonis paternis abinvicem separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in questione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum autem alter ipsorum accedens ad presenciam [questionem] 1) iudicis, allegat se contemptum et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractare, et sic talis ab huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint ab invicem in bonis paternis divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri ipsorum postmodum sit penitus interdicta potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem; sed pro parte hereditaria duntaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quo ad annos legittime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia 1) Wyraz przekrelony. Archiwum Komisyi prawntczej. T. II. 17 KODEKS PUŁAWSKI II. [34] constitucione docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice apponatur citando, ut si quis sit, qui habet vel habere possit aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die assignata veniat et compareat; ius suum ostensurus et defensurus, alias si post talem citacionem et (eo) cuius intererat non comparente, diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet post modum venienti et volenti 1) eandem sentenciam arguere et refutare seu innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentcnciam decernimus perpetuum habere vigorem. De sentencia equi furati, quem vicini prosequi noluerunt. XLVIII. Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagoth cum instancia requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo ipsum insequi adiuvarent; villani vero furem insequi recusarunt, et ita Nagoth predictum furem cum equo amisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagoth condempnandos. De prescripcione in probacione vulnerum. XLIX. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu mutilasset, quod Johannes se fecisse negavit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem digitorum quatuor habuit a Iohanne. De sentencia et re iudicata. 0 naganyenyu. L. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in || causa, [p. 51] quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit, a qua sentencia, [cum] 2) quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit, vulgariter nyenaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa vulgariter nyenagonyona, declaramus transisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam alias pro iudicibus expressam condempnantes. De sentencia fratrum. LI. Falko pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus autem op- posita longi temporis prescripcione ac (s) ipsam prescripcionem, ut debuit, pro- . bavit. Iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium 1) W kodeksie bylo pierwotnie: »per modum veniendi et voleud, ale sam pisarz myłkę swoją sprostował. 2) Wyraz przekreślony. [35] KODEKS PUŁAWSKI II. 131 Falkoni imponendo. Post hoc veniens Nicolaus iunior frater Falconis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem iuniorem predicti Falconis non esse audiendum et sentenciam iudicis transire in rem iudicatam. De molendinatore. LII. Franciscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendinatorem: Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris excessibus coram iudice deputato, dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum frater alter, Falco videlicet, veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et debite iudicasse. De relictis kmethonum. LIII. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui homines seu kmethones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia, nomine vulgariter pusczina, domini eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem consuetudinem reprobantes, statuimus, quod pro bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in bonis, calix pro marca cum media ecclesie dandus parrochiali pro eadem (s) comparetur; reliqua vero bona ad proximos consanguineos vel affines cessante quolibet impedimento devolvantur. De equo accomodato. LIIII. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod sibi licet equum sanum 1) accomodasset ad certam viam tanquam amico, tandem idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit: bona fide eundem equum tanquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi veniret talis lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum, qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter secum componere teneatur. De solucione occisi kmethonis. LV. Licet antiquitus fuerat observatum, quod kmetho kmethonem occidens 2), solutis tribus marcis grossorum a pena homicidii libera(ba)tur, tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam delicti correccionem, unde nos statuimus, quod kmetho occidcns kmethonem, pro pena homicidii castel- 1) Cod. suum. 2) Cod. occidendo. KODEKS PUŁAWSKI II. [36] lanie, in qua homicidium fuerit commissum, vel ei, cui (ius) persuaserit, qua- tuor marcas (persolvat), consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decernimus persolvendas. Qui si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniatur. || [p. 52] De occisoribus pluribus. LVI. Item si plures, puta duo vel tres aut quatuor, de homicidio accusentur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramenta restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare; alias in expurgacione deficientes, puniantur. De morte casuali. LVII. Item quacunque morte casuali vel inopinata contigerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut aliquo modo quovis, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidii immanitatem, decernimus, quod castellania de hoc aliquam non moveat questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, exequantur iuxta iuris formam. De occisione militis. LVIII. Ut violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite sexaginta, pro mutilacione vero membri cuiuslibet triginta, et pro simplici vulnere quindecim marcas solvere teneatur. De matricida. LIX. Laurentius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit. Martinus respondit, quia Laurentius non fuit de legittimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat eum filium vagabunde mulieris. Nos in tali et simili casu decernimus caput matris exolvendum seu obtinendum. De raptoribus. LX. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi, et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet bonis ipsorum, que habent, ipso facto sunt privandi. Et si contigerit huiusmodi fugitivos et divagantes [37] KODEKS PUŁAWSKI II. 133 nostre gracie reconciliari, unde (s) volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. De excessibus ministerialium. LXI. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominabant krwazue, expoliabant. Unde nos, cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere non presumant, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eosdem evocare, donec de eodem homicidio questio fuerit totaliter diffinita. De dampno in segetibus. LXII. Ut quilibet proximum indampnem vigilet caucius observare. Si quis alterius semina iumentis vel quibuscunque peccoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel peccore unam || quartam [p. 53] denariorum, passo vero dampnum is, cuius fuerunt iumenta, solvere teneatur. De foro competenti. LXIII. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam dirigat accionem aut proponat contra eundem, reus ibidero super aliqua questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. De dampnis et pulsione. Zaymy. LXIIII. Ad evitandam autem quamlibet altercacionem decernimus, quod ad proximiorem castellaniam seu curiam castellanie, sive fuerit regalis sive alterius cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem; ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo iumentis sive peccoribus per noctem servatis, in crastino ad proximiorem curiam castellanie predicta iumenta depellere teneatur. De incendariis. LXV. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam (s) incendarii et exustores domorum, horreorum aut quorumvis bonorum voluntarii morte crudeli et turpissima puniantur; quibus etiam inventis, si ad ecclesiam confugiant, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere propter criminis dampnati seviciem. Consueverunt enim tales omnes, manus ut effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel villis Theutunicalibus permanere, ut accionem contra illos propositam eludant per iuris Theutunici KODEKS PUŁAWSKI II. [38] defensionem. Et sie sepius talium malefactorum crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum consilio statuimus, quod accusati de crimine incendii sive exustionis, etiam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere ac sentenciari et puniri pena digna debebuntur, iuxta exigentiam criminis et eius probacionem. De stupracione virginum vel violencia etc. LXVI. Re vera non solum a malo sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege est necessarium abstinere, per quam refrenatur malorum audacia et ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad fetiditatem corpus suum ut plurimum pertrahentes et lascivam vitam deferentes, virgines stuprant 1), mulieres polluunt violenter, et quando impetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut sepius et facilius commissi criminis eludant accionem. Visum extitit nobis nostrisque baronibus in colloquio generali existentibus, quod et nos decernimus perpetuo observandum, ut tales virginum oppressores aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et sentenciari seu puniri iuxta commissi criminis qualitatem. De iure Theutunico et abusu eiusdem. LXVII. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem, qui concessa sibi non utuntur 2) potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra ac nostrorum predecessorum gracia eis tacta et tamen iure Theutunico ommisso secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare; quapropter volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo villa eadem usa fuerit, debebitur iudi [p. 54] care simul et terminare. De agentibus contra privilegiatos. LXVIII. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, et ipse actor iussu iudicis si renuerit iurare (se) nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus autem volumus, si iuraverit se nescivisse reum fuisse privilegiatum. 1) Cod. stuprantur. 2) Cod. utitur. [39] KODEKS PUŁAWSKI II. 135 De recessu kmethonum et casus, in quibus, et cetera. LXIX. Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius desertantur, nulla causa legittima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa in simul ad aliam possint recedere, nisi unus aut duo, preter dommi illius ville, in qua degunt voluntatem, nisi in casibus hys exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut sui kmethonis uxorem, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredentur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres aut quatuor ville eiusdem incole abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant, quo unicuique placebit. De infantibus, si illis impuberibus iniuriatur. LXX. Similiter de infantibus ad duodecim annos non educatis: si tempore infancie pueris per quempiam iniuria fuerit illata aut patre ipsorum mortuo, possunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos impedientes sive iniuriantes, et excepcio prescripcionis opponi eis non poterit, nisi tunc legittima etate in eis completa. Et infra tempus debitum si agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstat eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. De famoso accusato in furto. LXXI. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostra nostrorumque baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio mota fuit et de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, proprii iuramenti protestacione purgari. De eo, qui sine voluntate alterius res accipit LXXII. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via dormivisset, Falko superveniens taliter dormienti gladium recepit et peram, in qua fuerunt tres floreni aut scotti grossorum. Et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen tres scottos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falko vero reus quamvis de pera et gladio confitetur et se eadem restituisse fatetur, tamen predictos tres scottos diffitetur. Unde nos attendentes, quod nullus debet res alienas attractare domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum. De cane mordente. LXXIII. Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu impulsione ipsius Falkonis taliter ipsum lesit et momordit, quod ex illo KODEKS PUŁAWSKI II. [40] morsu ostendebat et asserebat se claudicare. || Falko vero eandem [p. 55] incitacionem seu canis impulsionem diffitebatur; et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos igitur in tali casu declaramus, quod Falko per iuramentum proprium debet se expurgare. De iure iurando pro vulnere. LXXIIII. Querelam Egidius deposuit contra Falkonem, quod dum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vesperis contencio, ipse Falco superveniens candelam suffocavit et extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit vulneratus. Falco licet extinccionem candele confitetur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitetur. Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta candele extinccione nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falkonem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem, [quem] 1) in vulnere duximus condempnandum. Sentencia de pastore. LXXV. Preterea de villanorum pastore Egidius deposuit, quod ovem ad gregem impulsam et custodie pastoris commissam de grege non rehabuit iterato ovem eandem. Pastor vero asserebat se ovem predictam una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem iurare decernimus super eo, quod ovem ad villam reduxisset. De filio familias ludente. LXXVI. Ut noxius ludus taxillorum abiiciatur, per quem ut sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur et absque ipsorum demeritis ad nimiam deducuntur paupertatem, statuimus, ut si aliquis filius utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filiis vel filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus adhuc parentibus sanis, concessio facta non valeat nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellantur. Sic etiam dicimus de omni contractu inito cum filiofamilias, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod, quia non habet alicuius rei dominium vel aliquam possessionis tradicionem. De lusoribus taxillorum. LXXVII. Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocandam iracundiam deductos nover- 1) Wyraz w kodeksie przekreślony. [41] KODEKS PUŁAWSKI II. 137 cante1) ipsis taxillorum ludi fortuna2) super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque (de) hereditatibus cribrare, expoliare et dampnose amovere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora prolabuntur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus abundantes, strenuitati dediti pro defensione regni fortius pervigilent, decernimus, quod deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut conditionis existat, in regno nostro ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pro pecunia parata. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum [evictorem] 3) debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit et improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, pyacznadzestha que dicitur, solvet, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. De rapinis transeuncium ad expedicionem. [p. 56] Capitulum LXXVIII. Expedit republice, ut subditi vivant in quiete et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: quidam pretereuntes ista, veluti legis transgressores, qui cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus etiam plura quam hostibus irrogare non dimittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus faciat stacionem in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, peccoribus et in aliis rebus committant, sed solummodo pabulum recipiant moderate pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Et si quis yelut temerarius huius statuti violator fecerit contrarium, domino illius ville aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum, cum pena pyacsnadzestha ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena cedet nobis in statuti violacione. De divisione filiorum cum patre post mortem matris. LXXIX. Ex communi usu in regno nostro extitit observatum, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre ipsorum tollunt medietatem; 1) Cod. novitatem 2) Cod. fortunam 3) Wyraz w rękopisie przekreślony. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 18 KODEKS PUŁAWSKI II [42] propter quod sepe contingil, filios etate iuvenili eos in parte amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem patri factam, patrem non [nisi] 1) succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione utraque pars sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velut fame sue prodigus, bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. De profugis vel infamibus. LXXX. Sepius contingit, ut quidam de militari prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia commitentes, sunt profugi nostri regni ipsorum spontanea voluntate; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram consueverunt clemenciam implorare, et sic nostre gracie de novo restaurantur: volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis, tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum factam. Et nichilominus tales infames reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterint, in fama et sublimitate poterit vel poterint adequari. Statuimus illum et decernimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus regni nostri, fures et profugos aut prodigos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita, tales non possunt se dicere probos, cum impares probis viris rcputantur. De prescriptione in Iudeorum usura. LXXXI. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecuniarum terminum non imponens, proinde nostra et baronum nostrorum statuit auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus de usura qualibet septimana exigere debent, nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad literas obligacionis mutuant pecunias, sustinuerint infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro debito principali, prestolaverint ultra duos annos, neque ad iudicium provocantes, extunc ipso facto usuram || accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, [p. 57] tantum pro sorte principali et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem literam obligacionis obligantem poterint effectualiter ammonere, nec obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. 1) Wyraz w rękopisie przekreślony. [43] KODEKS PUŁAWSKI II. 139 De arboribus incisis, que pena. LXXXII. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alicuius, domino invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currutn repleverit, pena, que dicitur pyacznadzestha1) [aut szyedmdzeszanth]2) fertonem illi persolvat, in cuius dominio sunt incisa. De penis frumentorum. LXXXIII. Et licet canonica sanctio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur collo torques ipsorum et temporali disciplina impie puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperit, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos rapiencium vel alias res pro se libere tollere, et si tunc quempiam occiderit, impunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius dominio tales exiverunt depopulaciones, in penas nobis pyacznadzestha decernimus incidisse. Et si vulneraverint vel occiderint frumentorum defensorem, solvant vulnera leso 3) vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis. De vituperacione nobilium. LXXXIIII. Cum omnis scurrilitas verborum et turpiloquium homines ad rixas provocans apud virtuosos homines non immerito debent evitari, adque (s) nisi metu pene quandoque aliqui prohibentur a talibus et refrenantur, unde volumus, quod si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens eum filium esse meretricis, et statim non revocat aut (non) negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat sexaginta marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. De vituperacione et revocacione. LXXXV. Idem dicimus, quod si matrem eius meretricem nominaverit et non revocaverit, nec probaverit 4), quod asscruit, in similem penam ipsum 1) Na marginesie kopista zanotował. id est trium marcarum castro 2) Wyraz w rękopisie przekreślony, na marginesie dopisek: »id est Xliii (marcarum) « 3) Cod. lesa. 4) Cod. probabit. KODEKS PUŁAWSKI II. [44] decernimus incidisse aut revocando debet dicere: id quod locutus sum, mentitus sum, ut canis. De penis percucientium. LXXXVI. Ut penarum distinccio et legittima divisio habeatur. Statuimus, quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, fore dandam, De fratricida aut simili. LXXXVII. Et licet lex tam novi quam etiam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat et dampnet, tamen quidam, velut hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra et bona hereditaria habere cupiant, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles regni nostri, fratres aut sorores aut ipsorum 1) consanguineos || [p. 58 ] interimentes, non habentes proles aut habentes, in hereditaria succedere possessione non valebunt, nec ullum successionis accessum obtinebunt; quinymmo sentenciamus ipsos et ipsorum filios et privamus omni legittima talium hereditatum porcione, in quibus bonis seu hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtinebunt successionem. Quos in aggravacionem culpe ipsorum propter immanitatem criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inabiles ad aliquos honores promovendos. De vulneribus nobilium. LXXXVIII. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum in penis modum exigendis volumus observari: si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui illata fuerit talis percussio, pena, que dicitur pyacznadscstha, per inferentem dcbet assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militare, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena sex scottorum per inferentem debet solvi. De plantacionibus relinquendis. LXXXIX. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et extirpentur, etiam si fuerint proprie extirpantis, medietatem earundem plantacionum dimittcre in solo sive in area sub pena sex marcarum 2) id est fertonis sit astrictus. 1) Cod. ipsos. 2) Cod. ma nad wyrazem »marcarum« poprawione tą samą ręką »scolorum.« [451 KODEKS PUŁAWSKI II. 141 De violencia in re. XC. Item si quis violenter mantellum suum vel aliam rem propriam auctoritate propria vicino aut cuicunque. iure non repetendo, receperit, ipsum mantellum vcl aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. De alieni agri seminacione. XCI. Si quis excolens vel seminans agros alicuius violenter occupaverit, semine careat eorundem agrorum cum pena pyacsnadzcstha. De bobus violenter receptis. XCII. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violentia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi violencia et negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotti (s) dampni occasione et iniuriam passo cum pcna pyacznadzcstha et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. De feno. XCIII. Item pro curru feni violenter rccepto tres grossi (s) cum pena pyacznadzcstha eidem iniuriam pacicnti et darnpnum passo ct iudicio XV satisfacere teneatur. Pro cassula grani. XCIIII. Item pro una cassula cuiuscunque grani in die recepta, pena iudicio VI marcarum et dampnum passo XV, si autem tempore nocturno, decernimus esse furtum. Item pro cassula estivalium et hyemalium decernimus unam mensuram racione violencie (s) dum recipitur ad currum, dum in ponderibus, furtum esse declaramus: id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item si famulus dictus gomokk alias golotka vicino domini sui aliquod dampnum intulerit aut iniuriam fecerit, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum homo pauper pro violencia divitem citat, dives pro violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulctandus. De arguente sentenciam castellani; kocz. [p. 59] XCV. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur narzcczcnyc aut naganycnye, pelles emorlinas (s) alias gronostayc, castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustelinas, cuilibet palatino pelles mustelinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, succamerariis per sex marcas, camerariis autem istorum omnium per sex scottos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terrestri pelles vulpinas, aliis vero castellanis, iudici- KODEKS PUŁAWSKI II. [46] bus (s) Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex scottos (s) absque omni contradiccione et antequam ad aliam audienciam admittatur 1), dare et satisfacere teneatur. De lusore non emancipato. XCVI. Filius nondum emancipatus, in paterna constitutus potestate nec a fratribus divisus vel separatus, si globisando vel tasserisando aut quemlibet ludum dampnosum ludendo aut aliquid exercendo perdiderit aliquid, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et declaramus, quod in ipsius partem seu sortem computentur: nichilominus tamen decernentes, quod sive in taxillis sive in scaccis vel in quibuslibet aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos aut alias res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis sit acquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deduccndi et causa solacii et exercicii habendi. De kmethone militem vulnerante. XCVII. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone facta vel factis XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus faciendum; militi vero famoso slachcze LX marce, scartabello XXX marce; militi autem creato de sculteto XV marce pro capite; item militi slachcze pro vulnere X marce, scartabello quinque marce, sculteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. De iocosa vulneracione. XCVIII. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est ipsum B. vulnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens in ludo et solaciando, tanquam amicus cum amico. Nos igitur audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debet se extendere ad aliquam lesionem seu vulneris offensionem, ipsum Andream in tali casu decernimus Bartholdo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. De fideiussoribus. XCIX. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurentium dedit fideiussorem, et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam exolvit ct dedit, ut debebat. Tempore procedente predictus Nicolaus creditor Laurentium fideiussorem prefatum traxit pro predicta pecunia ad iudicium seu ad causam. 1) Cod. admittantur. [47] KODEKS PUŁAWSKI II. 143 Et quia idem fideiussor in iudicio constitutus, asserebat prefatam pccuniam per dictum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, || fp. 60] nos in tali casu decernimus probandam factam fuisse solucionem. De dote et donacione. C. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus super extantibus debeat remanere. Ipsa autem mortua, ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia bona devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel recipere voluerit, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradicione (devolvantur), et cum alia residua suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem. De eodem et assignacione bonorum virginibus. CI. Statuimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos seu donatio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. De expurgacione pro re in via recepta. CII. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scottos violenter; Nicolaus vero respondit, quod indebite eum calumpniaretur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens (se) cum 1) sex testibus de hoc expurgari. Nos in tali casu decernimus cum XII irradiatis testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. De expurgacione rei invente. CIII. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros coluisset proprios, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt tres scotti; Nicolaus vero seminans bursam invenit eandem cum eisdem tribus scottis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus negavit se predictam bursam invenisse nec pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem Nicolao proprio se iuramento expurgare, quod non invenit nec habuit eandem pecuniam. De arbore pomifera succisa. CIIII. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera ex. cisa XII grossi duntaxat passo dampnum exolvantur cum pena pyacznadzestha. 1) Cod. tamen. KODEKS PUŁAWSKI II. [48] Dc falcacione prati. CV. Bartholdus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius defalcavit; Andreas licet sit confessus predictum pratum sc dcfalcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wladarius Bartholdi pro certa pecunia falcandum sibi vemlidisset et pro eodem prato pecuniam idem wladarius recepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos autem considerantes confessionem Andree predicti et mortem ipsius wladarii, in tali casu decernimus eundem Andream probare prati vendicionem et eiusdem empcionem 1). De vladarii expurgacione. CVI2). Preterea contra vladarium aut familiarem suum cum dominus aliquis pro rebus vel pro iniuriis suis habet questionem, || tunc ipse [p. 61] wladarius aut familiaris domini, suo domino (non) deferendo iuramentum, teneatur se cum sex testibus expurgare. De empcione et vendicione scultecie. CVII. Cum officium scultetorum semper existat servile et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur, hoc videntes, ne maiores aut potenciores persone scultecias aliquas preter dominorum voluntatem assumant, idcirco visum est nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessoris, domini vel patroni voluntatem; factam autem empcionem contra hoc statutum, ipsam decernimus irritam et inanem. De prescripcione puerorum in divisione. CVIII. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater ipsa communio, in qua omnes fratres germani existentes, ad rancores seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas ipsi homines ne incidant in periculum vite utriusque, consueverunt ut plurimum, homines vivere et stare in domibus propriis separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos concernit, habita divisione ab invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius divisionis non fuerit deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti domos proprias et bona hereditaria reformare non curantes, domos reformatas et hereditates ad utilitatem deductas, iure pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia pertrahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore a reparacione bonorum se abstrahit et domorum erectione: propter quod, ut a tali torpore et pigricia tales retrahamus et 1) W tym samym wierszu ta sama ręka zamieściła drobniejszem pismem wyraz: »preponere.« 2) Cod. ma CV; odtąd tei wszystkie następne artykuły co do liczby porządkowej o jeden są pomylone. [49] KODEKS PULAWSKI II. 145 excitemus, ut bene laborantes et procurantes aliquod comodum inde reportent: statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres aut amici consanguinei aut remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legittima assignetur vel allegetur, propter quam sibi non obviet prescriptio, a repeticione 1) seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici, prescripcione obiecta legittima, excludentur- De accusacione in furto, quando prescribitur. CLK. Cum furta et latrocinia propter criminis immanitatem et inflic, cionem seu formidinem pene pro delicto commisso apponende, per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis in brevi non potest propalari et sic furta quandoque remanent impunita, et cum contra tales accio proponitur aut opponitur, tunc per excepcionem prescripcionis annualis volunt se tueri: in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusetur, si est secum manens in una villa aut in una parochia audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcionis procedat et habeat locum de furto contra agentem; si autem actor et reus sunt ab invicem distantes, non alia prescripcio vel excepcio agentem de furto repellit, nisi tantum triennalis, et imputent etiam sue pigriciey omnes desides et lenti, quoniam in sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. De puerorum prescriptione contra actorem. CX. Si cuiuscunque pueri impube(re)s ante legittimam || etatem [p. 62 ad iudicia pertrahantur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum] actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis contestacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogetur, et pendente dilacione aliquot anni effluere consueverunt; deinde pueris legittimam attingentibus etatem, si questio ipsis innovatur, excepcionem prescriptionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utantur illorum dierum prescriptione, si qua fuit apud illos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati. De viduarum et maritatarum prescriptione. CXI. Cum realis distinccio personarum habetur, inter quas quedam per. sone sunt libere, ut virorum, alie ut mulierum minus libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis et obligatis, propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescriptio triennalis tantum currat, 1) Wyraz ten przerobił kopista z wyrazu : receptione. Archiwum Komisyi prawniczcj. T. II. 19 KODEKS PUŁAWSKI II. [50] viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. De prescriptione homicidii. CXII. Ut calumniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumpniose 1) viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel expurgacio propter facti vetustatem haberi non potest 2). Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare aliquem> penam pro capite sibi cupiens vendicare et opponere, antequam tres anni elabentur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit prescriptio et obiectus prescriptionis. De processibus iudicum. CXIII. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat odium vendicare vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam. evertere, sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum deum pre oculis habentes, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quicquam faciant partis in gravamen, propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus timore dei postposito, inique 3) sentenciaverit contra aliquem clientulum alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa, in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellet; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per partem impugnatur, non prius vult nec tenetur suam defensare sentenciam, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur et si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pyadznudzestha suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. De non redargucione. CXIIII. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed viri plures iudicant supra dicta. 1) Cod. calumpniasse. 2) Cod. possunt. 3) Cod. utique. [50 KODEKS PUŁAWSKI II. 147 CXV. Adiicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipiatur wstecz, quod ille, si recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel in || crastinum differre teneatur. [p. 63] De pignoribus, ubi pelli debent. CXVI. Item ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt pignora recepta ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis dictam obora in terra Cracoviensi prenotati commorantis (depellere). Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi. Hoc specialiter attendentes declaramus, quod officiales alias szlusebniky non nisi palatini instituere et eosdem iudicare et pro afflicione aut vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem. De reprehensione iudicis. CXVII. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia iudicantem in causa sua inique et perperam processisse vel iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum presiderunt in iudicio eodem, statim probare debebit, quia iuste et legittime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit ipsum iudicem inique, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. Is arguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex pro se iudicialiter obtinebit, si idem iudex1) comprobaverit sentenciam ut premittitur fore iustam. De subiudicis reprehensione. CXVIII. Similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi prius pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem subiudici cedunt, si se iuste conprobaverit iudicasse. Et id quod de iudice premisimus, de castellano etiam censemus senciendum. Si vero iudicibus castellanorum obiiciet aliquis falsitatem sentencie, audiri minime teneatur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se poterint obtinere, si similiter suum ostenderint iudicium fore iustum. De uno principe et moneta. CXIX. Cum sub uno principe eadem gens iure diverso frui non debeat, ne sit tanquam monstrum habens capita diversa, expedit rei publice, ut uno 1) Pisarz pierwotnie napisał: »si autem subiudex i całe to zdanie aż do fore iustam umieścił na początku art. CXVIII. Później jednak błąd swój spostrzegłszy, pierwsze wyrazy po­prawił i za pomoc} stosownych znaków dał do poznania, że ustęp ten należy umieścić jeszcze w art. CXVII. KODEKS PUŁAWSKI II. [52] et equali iudicio tam Cracovienses quam Poloni et cetere terre nostre iudicentur. Et ex quo unus est princeps omnium, una moneta in toto regno nostro debet haberi cum consilio tocius nostre baronie et assensu, que debet esse perpetua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit grata et accepta. De armatura ad rem puplicam. CXX. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur igitur quilibet miles secundum quantitatem et possessionem suorum bonorum et reddituum ad rempublicam certis armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, que et ita 1) de iure militari sunt libera, absque omni vexacione conserventur. De prescriptione hereditatis. CXXI. De cetero statuimus, quod cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipsam aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos impediat, volens ipsam eximere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus, quod ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus prenotatis, || [p. 64] amodo non sit licitum predictam rehabere hereditatem. Hoc etiam volumus intelligi, quod si aliquis debitor diceret: hec hereditas est propinquior mihi, quam tu tenes, quia venditor fuit mihi prius debitus, antequam ipsam comparasti, si talis cuiuscunque condicionis sit Christianus vel Iudeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur. De puerorum responsione in iudicio. CXXII. Cum pater decesserit pueris relictis et ipsis ante annos legittimos non educatis, tutor ipsorum non potest hereditatem ipsorum vendere nec gades limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo perdere, quousque pueri ad annos discrecionis pervenerint et per se regentur; quam si vendiderit vel aliquo modo a pueris alienavcrit, pueri cum ad annos discrecionis pervenerint, hereditatem suam in possessore vice versa lucrabuntur, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit; citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsorum computentur, nisi in casibus infra scriptis: primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam eximere vellet, tunc pueri peccuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legittimos non haberent; item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam incideret et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando annos suos; aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc etiam pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. 1) Cod. edita. [53] KODEKS PUŁAWSKI II. 149 De tutore puerorum. CXXIII. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis aliqui quasi eisdem compacientes, ipsos nomine tutorio in curam recipiunt et tutelam, donec ipsis ad etatem legittimam venientibus a tutore solent exigere racionem de bonis et rebus mobilibus et immobilibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. De filiabus expediendis nuptui. CXXIIII. Statuimus etiam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem, ipso defuncto eadem plura in fratribus repetere non poterit. Si vero patre mortuo filia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et possessiones fuerint multe, eidem centum marce pro dote per fratres assignentur; ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditatas, fiat estimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotis pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter assignata competenti, quibus de hac luce sublatis fratribus questionem movere non poterint; fratres vero uterini cuilibet sorori nupte LX marcas solvere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia per fratres exsolvatur. De eodem distinccio. Fratribus vero uterinis non existentibus, idem volumus de patruelibus esse intelligendum, et patruelibus non existentibus, quilibet de eisdem armis et consanguineitate proximior existat, in bonis hereditariis seu patrimonialibus succedere poterit sororibus dotatis, || ut superius est descriptum. Et fp. 65] interim si sorores non fuerint matrimonialiter copulate, hereditates patrimoniales, quocunque modo vocitentur, predicti fratres possidebunt, quousque eas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando competentem, ut superius est descriptum. Hoc specialiter declarando, quod cum pater in vita sua aliquam nuptui tradiderit, ex hoc debet contentari, quod sibi pater assignaverat, dum adhuc viveret in humanis; hec fratribus pro dote aliquam non poterit movere questionem, sed contentari debet de eo, quod parentes ipsius viventes pro dote, sui compotes existentes, sunt largiti. De raptore virginis. CXXV. Statuimus: quicunque virginem, cuiuscunque status vel condicionis extiterit, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia vero sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans rapi, et si eidem KODEKS PULAWSKI II. [54] raptori post modum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem amittit, ita, quod parentes seu amici eius non tenentur ad dotandum eandem. De violencia distinccio. CXXVI. Quicunque vero virgini seu mulieri aut vidue in campo, silva, domo aut villa opprimendo violenciam fecerit et virgo seu mulier violenciam evadens oppressoris, et si infra triduum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violentiam fore illatam et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius idem oppressor existat, et hoc, si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose et in ea signa non apparuerint, ut dictum est, oppressionis, extunc (is) quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit. Calumpniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis existat, percellatur. De accusationibus in furto. CXXVII. Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus extiterit vel rem furtivam vel ablatam restituerit, is infamis remaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatis nullaque donaria in vestibus aut aliis rebus penitus consequatur. Quod si accusato de furto sed non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio, et si is in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullomodo habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. De occisione indomitorum. CXXVIII. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum fuerit ad dorsum, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi anni sex marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur; ubi vero tercii, quarti vel quinti anni poledrum vulgariter zrsebcaa occiderit, iuxta quod passus dampnum super estimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. De limitibus et pignoracione. CXXIX. Statuimus etiam, quod quicunque habens cum aliquo limites, transgrediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem prius in securi et pallio, 2° in securi, pallio et tunica, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si impignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, || unum pro se obtineat et [p. 66] alium bovem vel equum dimittat super fideiussoriam caucionem et signum in arbore, ubi impignorat, excidere teneatur. Si vero quis in gayo alterius furtive [55] KODEKS PUŁAWSKI II. 151 unam quercum vel duas inciderit, pro qualibet quercu sex scottos, si vero tres inciderit, tres fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres; si tantum propagines exciderit, quatuor scottos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis, seu circa quaslibet aquas decurrentibus; de quercubus vero mericarum, que merica vulgariter dicitur dambrova, duos scottos quilibet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines seu ramos tantum exciderit, solummodo impignorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus succiderit, passo dampnum marcam et iudicio marcam, qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exolvet. De pastore indomitorum. CXXX. Statuimus, quod quicunque habens iumenta indomita, a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere ea teneatur, alias extimacionem dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua sunt depasta, satisfacere cum pena marce ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat. De appulsione de glandibus aut pascuis. CXXXI. Decernimus etiam, quod quicunque scrofas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare debebit, et tercia vice, si invenerit, omnes scrofas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum per medium divisurus. Ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur; et si pars adversa dixerit non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit mactator eorundem porcorum, id proprio firmabit iuramento. Quomodo pellere debes ad glandes. CXXXII. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem, porcos, sues vel scrofas per bona alterius media voluerit ducere seu pellere ad eandem, quod id facere non possit per bona alterius, nisi tantum per viam ad silvam ducentem seu mericam ad eum pertinentem. Et idem dicimus esse per omnia observandum de eo, qui pro suis scrofis vel porcis precio conduxerit ad (s) silvam glandinibus abundantem huiusmodi vel mericam. Is ergo, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem pelli debebunt, ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias colligat seu depascat, ut sic predictus dominus seu conductor merice vel silve predictas scrofas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit pellere ad eandem. KODEKS PUŁAWSKI II. [56] De profugis extra regnurm. CXXXIII. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel nostro capitaneo de aliquo crimine vel maleficio fuerit accusatus (et) ad ostendendum suam innocenciam per nos vel nostrum capitaneum non fuerit admissus, et ob hoc ipsum fugere contingat, et ne huiusmodi fuga ad infamiam reputetur, idem fugiens reverendo in Christo patri domino episcopo Cracoviensi aut palatinis Cracoviensi aut Sandomiriensi protestabitur, quod nos aut capitaneus noster ad expurgandum ipsum admittere nolumus. || Et talis palatinus noster [p. 67] illius terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum profugum servare, infra quod tempus idem palatinus apud nos vel nostros successores eidem profugo querat graciam et favorem, ut ipsum ad iusticiam admittamus. Quod si predicta palatinus non poterit obtinere, quod eundem ad expurgandum suam innocenciam admittere non vellemus, extunc palatinus ad metas terre sue eum conducere tenebitur. Qui a tempore conductus palatini infra annum terre, regno et terrigenis nocumenta inferre non debebit, uxore sua in bonis suis pacifice infra annum predictum dimissa et quiete. Quo anno evoluto, infra quem graciam nostram semper querere debeat, et si ipsam invenire non poterit et prefatus profugus aliqua nocumenta regno vel terrigenis intulerit, propter hoc infamis non debet reputari, nec ipsum per terrigenas captum ad mortem nobis aut nostro capitaneo dare tenebuntur; nec propter hoc indignacionem aut offensam nostram incurrant terrigene supradicti. Si vero maliciose et absque culpa contigerit profugere et iuri parere noluerit et pro. fugiendo nocumenta regno et terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia preter dotalicium uxoris, camere nostre perpetuo applicentur, mobilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si raptus (s) fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter captivitatem eius per amicos debet aliqua indignacio vel inimicicia occulta vel manifesta suboriri; uxor vero sua in dotalicio suo remanebit, prout superius est notatum, vel ipsum vendere liberam habeat facultatem. De kmethonibus fugitivis. CXXXIV. Preterea statuendo declaramus, quod cum a nobis sive a quocunque alio domino nobis subdito kmetho effugerit absque culpa domini sui, idem kmetho fugiens nullum ius acquirat tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si domino suo de mansione sua constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit, extunc post annum repetere voluerit 1) iure suo si (s) sibi hoc facere licebit. Quod si profugus propter austeritatem seu rancorem domini sui redire etiam iure convictus noluerit, extunc decernimus, quod idem fugiens domino suo tres marcas pro pena et censum 1) Cod. valuerit. [571 KODEKS PUŁAWSKI II. 153 annualem ex integro, quem solvebat, solvere tenebitur. Et per hoc a domino suo fugitivus liberabitur antedictus. Hoc tamen in iure terrestri intelligi volumus. Quando vero in iure Theutunico kmetho residebit, idem fugere seu recedere nequeat, nisi hereditate vendita vel loco sui kmethonem eque divitem collocet aut agris in toto extirpatis et seminibus hyemalibus et estivalibus seminatis, domino resignando recedere poterit, quo placebit. De Iudeis dampnatis. Fina1e. Porro cum iudaice pravitatis intencio super hoc versetur, ut Christianos non tantum in fide quantum etiam in diviciarum depressione semper deprimet et evellet, convenit igitur statuere, ut nullus Iudeus amplius alicui Christiano in regno nostro amodo constituto, suas pecunias super literas obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus reservatam. — Amen 1458. Expliciunt statuta illustris Kasimiri regis Polonie per barones et prelatos eiusdem incliti Regni confirmata et in Vislicia approbata. [Scripta per fratrem Mathiam de Pilczyno alias de Pysdri, monachum sancti Benedicti monasterii sancte Crucis de Monte Calvo] 1). Anno Domini miliesimo CCCCLVIII0 sub Rege Kazimiro Vladislaida in Prussia bellante. 1) Wyrazy w nawiasie przekreślone. . IV. Kod. B. IV (Bandtkiego IV; — Bandtkianus IV). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum [p. I] temporum varietatem consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet non sufficiat virium fortitudine pollere, vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus, Dei gracia Rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem, in terris dominio nostro subiectis, plereque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum (seu) animorum diversitatem, super uno et eodem facto vario et diverso modo decidentur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones 1) seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; qua-|| [p. 2] propter ad laudem Dei omnipotentis, beate virginis Marie, tociusque curie celestis, et ad profectum, comodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps, perpetuis temporibus, iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur iudicare, ac eadem statuta districte et firmiter observare. (1) Rubrica de iudicibus. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis, quamvis super eodem facto, vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum, et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracouiensi et alter 2) 1) Cod. questiouis. 2) Cod. aliter. KODEKS BANDTKIEGO IV. [2] in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur; ita, quod nos dum contingerit aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex || et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra [p. 3] de causis iudicare et cognoscere teneantur: declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibuslibet causis, eciam hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint, nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneatur referre, cuius cognicionem in nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decernimus pertractari, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus, per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex vel subiudex una cum dictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (2) De iudicibus palatinorum. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora, || palatinus Sandomiriensis uno, [p. 4] et palatinus Cracoviensis eciam uno, suis iudicibus contententur, declarantes: quod pro capite quorumlibet castellanorum iudices, quilibet duntaxat in sua castellania, iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (3) De iudiciis. Prava consuetudine noscitur esse observatum: quod sine temporum et sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter opprimitur, et ad veritatem parvus vel pocius nullus respectus habetur. Itaque ut certis temporibus sive horis et debita animi discrecione iudicia pertractentur, statuimus, quod deinceps iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem, || in quibuslibet [p. 5] causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad horam 1) meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non potuerint 2) expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione, diebus proxime sequentibus, presidendo duntaxat ad horam prcdictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum, nec maioritatcm vel minoritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo, actor et reus vocati acccdentes, per iudiccs audian- 1) Cod. ad causam. 2) Cod. poterunt. [3] KODEKS BANDTKIEGO IV. 157 tur et expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes || ad [p. 6] presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum, quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii, non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, quod prius qui ad causam provocaverunt, prius nominentur et expedientur, et qui secundo loco provocaverunt, secundario nominentur et expedientur, et sic deirtceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter sive quovis casu impedita et tribus vicibus evocata, se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes, secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur; et nihilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei, iudice quasi surgere [| volente, secundario fp. 7] tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices prcsident, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur vulgariter pentnazece, per iudices puniatur. (4) Rubrica de citacionibus. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones nostris officialibus pervenire consueverant, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, per ministeriales sive officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos, in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito |j baculo ad [p. 8] villam accedere debeat, et dominus ville (si) pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquilitate, ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando, eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam facit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani, et1) ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet villani seu kmethonis, et clamando faciat simili modo citacionem; qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villanos 2) indebite fatigare. || Alias si contra hoc ipsos villanos contingerit [p. 9] citari vel fatigari, decernimus, quod procurans citacionem eandem, pena, que dicitur vulgariter pentnazece, puniatur. Et eodem modo volumus 1) Cod. ut. 2) Cod. villanis. KODEKS BANDTKIEGO IV. [4] fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville, fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione suprascripta. (5) De citacionibus lectum (s). Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contigit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii, quomodolibet in curia nostra constituti vel in iudicio arrestati seu inventi, inopinate ad nostram vel iudicum presenciam seu audienciam evocantur, et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur || eisdem, ideoque utrique parti provi- [p. 10] dere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant, et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus, ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse iudex questionem seu causam citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur, et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, (puta) CXL (s) marcas, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur; alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (6) De citacionibus falsis ministerialium. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram gyrantes, || pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adin- [p. n| veniunt innumeros modos exquisitos, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum, eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites seu villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem, et sic idem pauperes milites, seu villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialatus et spoliacione omnium suorum bonorum, || absque spe- [p. 12] ciali mandato iudicis aliquam citacionem non presumant facere, alias premissam penam et facialcm adustionem non immerito poterint formidare. (7) R(ubrica) de constitucionibus. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inportunam ipsorum audaciam, sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare. [5] KODEKS BANDTKIEGO IV. 159 Unde super hoc providere volentes, statuimus: quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris, ad iudicium venire non presumat; qui si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pentnasece, nostre camere applicanda, puniatur. (8) De constitucionibus r(ubrica). Contigit eciam, quod aliqui, dum pro quibuslibet criminibus et || [p. 13] delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, tamen quia huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod pena in in suos actores tantummodo vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione, eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum || essent communiti, que, quantum ad hoc, ut perniciosa et [p. 14] erronea, cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdiccionem voluerint declinare, nolentes in se accipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (9) De dolo et contumacia. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus, vel ipsi contumaces, modum tamen excedendo, pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod cum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur, et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuimus, || [p. 15] quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tantum culpabilis fuerit, in duobus bobus duntaxat inpignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignoretur. Et idem decernimus pro secunda contumacia faciendum et observandum. Si autem tercio fuerit dominus una cum villanis contumaces, decernimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat, et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme Vero octo diebus absque aliqua destruccione debito modo observentur; 160 KODEKS BANDTKIEGO IV. [6] volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii sive pena || [p. 16] cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Decernimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali deputato per iudicem ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos non permittatur inpignorari iuxta premissam limitacionem, vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa, vel ante villam seu in via violenter recipiantur, dolum et rebellionem eorundem puniendo, volumus, quod penam, que vulgariter dicitur pentnasece, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia 1) pena pentnazece, eadem pignora denegata vel violenter ablata, integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis || pignoribus predictis et in [p. 17] satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem ad puniendum et inpignorandum eosdem, volumus et decernimus, quod pena, que vocatur sedmdzyeszyanth, nostre camere applicanda, puniantur. (10) Rubrica de constitucionibus. Preterea quia per frequentem pauperum inpignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod cathervatim et in turbis,. non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam impignoratores accedentes, dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, || [p. 18] statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad inpignoracionem faciendam non plures quam duos famulos cum ministeriali transmittat, et quod sine culpa vel sine causa vel non condempnatos seu non convictos aut in iudicio non confessos, ipse iudex non presumat nec permittat inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate et presumpcione impignorare et pocius rapinas committere presumpserint, decernimus precipiendo, quod pecora vel quaslibet alias res, racione inpignoracionis ablata et recepta, iudex domino ville inpignorate vel villanis ville eiusdem asserentibus indebite et contra iusticiam se esse inpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione restituere teneatur: termino eidem || domino ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam [p. 19] innocenciam assignato. Et nichilominus ut audacia et temeritas inpignorancium restringatur, decernimus, quod dum premisso modo sine culpa inpignorati patefecerunt suam innocenciam, quodquod persone fuerint in dicta inpignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandando, pro qualibet ipsarum 2) 1) Cod. aliqua. 2) Cod. ipsorum. [7] KODEKS BANDTKIEGO IV. 161 penam, quc vocatur pentnaze", noverit se incursurum, domino ville inpignorate persolvendum. (11) De constitucionibus. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que vulgariter dicitur sedmdeszant, statuimus, quod tantummodo in quatuor causis infra scriptis et non pluribus nostre camere applicetur: primus casus est de incendio, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris minime se poterit || expurgare; secundus casus, ubi aliquis accusatus dc vio- [p. 20] lencia sive spolio publice strate, defecerit in sui expurgacione; tercius casus, ubi aliquis in iudicio iudicium nostrum parvipendens, cultellum vel gladium presumpserit extrahendum; quartus casus, dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem prestare et facere, contempserit, ct de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, quod premissa pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur.1) (12) De eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen 2) eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari. || Ideoque [p. 21] statuimus: quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus, non comparuerit contumaciter in termino sibi assignato, ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis mittendus, et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet iudicacione (s) per iudicis sentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem qucstio fuerit personalis, puta pro debitis vel pro quibuslibet rebus obligatis, (et) primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decernimus, quod concreditor quarumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod || si res obligate, [p. 22J distracte et alienate auctoritate premissa, minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuerit pecunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita, simpliciter et sine aliqua condicione, tanquam pro dicta summa pecunie, recepit sufficientes, sibi et non alii idem creditor de sui negligencia debebit imputare. Sed si condicionem creditor coaposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie 1) Cod. applicentur. 2) Cod. cum. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 21 KODEKS BANDTKIEGO IV. [8] summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum, quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatur. (13) De probacionibus. Preterea ut calumpniis via precludatur, || statuimus: quod si [p. 23] aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare; alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus, et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare. (14) De testibus rubrica. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consuevit opponi, ex qua opposicione pullulabat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus [p. 24] statuendum, quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione, alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem; si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obiciatur sentencia excommunicacionis, volumus, quod (is), cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendo, cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendat. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo, denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem, || [p. 25] quantum ad Deum, censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc et absque aliqua cause vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (15) De prescripcionibus r(ubrica). Cum prescripcio propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, decernimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur, ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti, et cuius presenciam sive sufficienciam de facili possit habere, [9] KODEKS BANDTKIEGO IV. 163 infra predictum tempus, videlicet trium annorum et trium mensium, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione eiusdem hereditatis censemus eundem cecidisse. Si autem aliquis || in [p. 26] obligacione teneat aliquam hereditatem, decernimus, quod idem obligans vel ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet ipsius consanguinitate vel affinitate proximior, coram iudice nostro, si ipsius copiam potest habere, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate, publice faciat ad minus semel in anno protestacionem, vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuerit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestaciortem dictus obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam ac liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos XV annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. Si vero sit mulier maritata, et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra X annos || non curaverit [p. 27] vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus pacis et concordie paciatur possessorem quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua, et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet alio iure ad se pertinere, et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit et passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decernimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum, et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus et declaramus, quod premisse prescripciones 1) tempore pacis et concordie vendicent sibi locum, || tempore autem guerrarum [p. 28] sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et guerrarum qualitatem; sicut et captivis per Tartaros nullam volumus curare (s) prescripcionem. (16) De sentencia et re iudicata. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio, dicta wlgariter trecsczne, que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio, exquisito colore, sub alio nomine, quod dicitur pamyathne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis attamen magnis, || iudex pretextu dicte solucionis pamyathne, [p. 29] 1) Cod. prescripcionis. KODEKS BANDTKIEGO IV. [10] ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem. (17) De sentencia et re iudicata. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit retractare, tamen 1) reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis, mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod licet aliqui fratres vel soror cum fratre sint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, tamen, si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis allegat se contemptum, et ad eandem questionem tanquam illum, cuius || intererat, non vocatum, postulans ex hoc [p. 30] debere eandem sentenciam retractari, et sic huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint abinvicem in bonis paternis divisi et separati, si contingerit, unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem; sed pro parte hereditatis duntaxat, ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si sint quoad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod || in hereditate, pro qua questio agitatur [p, 31] vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, trinum citacionis edictum publice proponatur, citando, quod, si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem, eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super eadem hereditate proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus perpetuum habere vigorem. (18) De hiis, qui ab intestato succedunt. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmethones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia nomine puscsine eorundem consueverunt occupari. || Unde [p. 32] nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis 1) Cod. tantum. [11] KODEKS BANDTKIEGO IV 165 eorundem decedencium, si tamen (s) reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parochiali comparetur, reliqua vero bona ad proxi miores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur. (19) Rubrica de homicidio. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmetho occidens kmethonem, pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, IV marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus, sex marcas decernimus persolvendas. Qui homicida si non fuerit || in solvendo, [p. 33] captus pena capitali puniatur. (20) De homicidio rubrica. Item si plures, puta tres vel quatuor, de homicidio alicuius accusentur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condcmpnetur et puniatur; consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos tcstes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare, alias deficientes in expurgacione puniantur. (21) De homicidio. Item quacunque morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut alio quovis modo, statuimus. quod pro tali homine sic decedente, nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decernimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam jj questionem, sed [p. 34] consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur iuxta iuris formam. Ut violenta audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite XL, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simpiici vulnere XV marcas solvere teneatur. (22) De raptoribus. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi, et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet eorum bonis, que KODEKS BANDTKIEGO IV. [12] habent, ipso facto sint privati; et si contingerit huiusmodi fugitivos [p. 35] et divagantes nostre gracie reconciliari, volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. (23) De excessibus officialium. Consuetudine iniquissima ministerialium observatum extitit, quod, dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawe, expoliabant. Unde cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus 1) de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita. (24) De iniuriis et dampno dato rubrica. Ut quilibet alium indempnem vigilet conservare. Si aliquis alterius semina j; iumentis vel quibuslibet peccoribus maioribus depascat, [p. 36} statuimus, quod pro quolibet iumento vel peccore unam quartam denariorum passo dampnum is, cuius fuerint iumenta vel peccora, solvere teneatur. Ad evitandum autem quamlibet altercacionem 2) decernimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis, sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum, si in propria domo passi dampnum invenirentur, sive peccoribus per noctem servatis, in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur iumenta vel peccora predicta. (25) De constitucionibus. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et [p. 37] negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones, edite nunc in colloquio generali in Wyszlycia, non respiciant preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata, et ipsum ad iudicium evocat, extunc si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (26) De constitucionibus. Crebra altercacione 3) inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis graves questiones suscitantur, ex quibus expense 1) Cod. prohibeut. 2) Cod. alteraciouem. 3) Cod. alteracione. KODEKS BANDTKIEGO IV. 167 augentur et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt atque habentur, fp. 38J unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt, aliquo flumine vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam rippam teneat Lllius fluminis ad ipsam protensam, quod si idem fluvius, obmisso primevo alveo, diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca, non ministerio hominis, sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi antea fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes taciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, tunc etenim decursus fluminis pro terminis semper est habendus. (27) De constitucionibus. Ius militare. Quidam ex nostris nobilibus cum in castris contra hostes positi fue rint, abiecto omni rubore, cum minima strenuitate communi- [p. 39] cantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum, aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum, sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione, aliter volumus, quod, si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, capJ [p. 40] tivus vel captivi nobis debebunt presentari, equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (28) De constitucionibus. Quia victus victori teuetur satisfacere de eviccione, et de iudicio prius non recedere, nisi satisdet, in.quo est condempnatus: quidam inopia vel rebellione ducti, recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satis- faccionem adversario impendentes, propter quod volumus, ut tales inobe- dientes de malicia ipsorum commodum non reportent; postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradantur, et si in capti- vitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quo tenentur, preter debitum furti, quod semper dampnati solvere tenebuntur. | [p. 41] (29) De consuetudine. Ut in rapinis aut in pignoracionibus nostrorum pauperum aliquis modus observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim KODEKS BANDTKIEGO IV [41] spolia dividunt, nullam graciam cum inpignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam, et eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui opprawcaq dicitur, aut alius quicunque pro penis iudicialibus, per eos latis, aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem, inpignoraverint vel iusserint inpignorare, pignora in equis , pecudibus aut [p. 42] in aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem yemali, octo diebus illibata debent per recipientem conservari, sive iuste pignorati fuerint vel indebite rapina per eos commissa extimetur. Et si interim per illum vel illos, quorum sunt pignora, pro commissis penis non fuerit illis, qui inpignoraverunt, satisfactum, vel suam innocenciam non ostenderint, extunc licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo sacramento (probaverit), cum pena pentnazece [p. 43] tenebuntur resarcire. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad vices eorum gerentes extendimus sive prorogamus. (30) De procuracione. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causas vocate 1) premant se in turmis mascu- lorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario in hospicium ad illius domum mittere 2) tenetur, coram quibus accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. || [p. 44] (31) De foro competenti. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Tewthunici contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus accionem vel actorem ibidem super alia questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. 1) Cod. vocare. 2) Cod. mitti. [51] KODEKS BANDTKIEGO IV. 169 (32) De foro competenti. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo incendiarii et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum, morte crudeli et inpiissima puniantur. Quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debeant obtinere propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, ut 1) manus effugiant iusticie, ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel villis Teutunicalibus [p. 45] permanere, ut accionem propositam contra eos eludant vel claudant per iuris Theutunici defensionem. Et sic sepius talium maleficorum 2) crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum basso consilio statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur 3) et in iure Polonico tantum coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri pena digna debebunt, iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (33) De foro competenti. Re vera non solum a malo sed ab omni specie mali, quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes et lascivam vitam gerentes, [p. 46J deum non timentes, nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant, mulieres polluunt violenter, et4) quando impetuntur ab eis auretenti vel irretiti, vel in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decernimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum aut mulierum, si proclamaverunt in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (34) De probacionibus. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos aut alias merces alicui terrigene ad prestanciam dederit, aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum initum | [p. 47] secum et probans iudicialiter obtinebit. Alias (si) reus erit negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. 1) Cod. ne. 2) Cod. maleliciorum. 3) Cod. trahentur. 4) Cod. ut. Archiwum Komisyi prawniczej T. II 22 KODEKS BANDTKIEGO IV. [16] (35) De privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem, qui non utuntur 1) in eo concessa sibi potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico obmisso, tamen secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: stastuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Propter quod volumus, quod, ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari. (36) De excepcionibus Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius deserantur, nulla causa legittima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus [p. 48] huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius, in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani in bonis ipsorum depredentur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville incole abire possint, sed omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit. (37) De excepcionibus. Similiter infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie per quemvispiam iniuria fuerit illata aut patri ipsorum tunc mortuo 2), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defectum etatis, contra ipsos impedientes 3) seu imminentes 4), excepcio [p. 49] prescripcionis opponi non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa, infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (38) De probacionibus. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de genologia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum5) sue genologie no- 1) Cod. utitur. 2) Cod. mortui. 3) Cod. impedientis. 4) Cod. iramineutis. 5) Cod. probam dum. [ 7] KODEKS BANDTKIEGO IV. 171 bilitatem tenetur inducere sex nobiles viros, de sua stirpe genitos, qui iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus. (39) De prescripcione 1). Cum omnis dissensionis et discordic sit mater communio, in qua eciam |! fratres aut germani existentes, ad rancores seu lites non [p. 50] modicas sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi (ne) in periculum incidant vite utriusque, consueverunt, ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius (non sit) deducta; sed quia sepe contingit 2), quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti, domos proprias ac bona hereditaria informare non curantes, domos informatas et hereditates ad utilitatem deductas, iure pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore, a reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione: propter quod, ut a torpore et pigricia tales retrahamus et excitemus, et [p. 51] bene laborantes et procurantes aliquod commodum inde reportent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei vel remoti, sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione seu divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitime excludentur. (40) De prescripcione 3). Cum furta et latrocinia propter sevitatem 4) criminis et infliccionem seu formidacionem pene pro delicto commisso opponende, per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis in brevi non potest propalari, et sic quandoque furta remanent impunita, unde 5) cum contra eos accio proponitur, !j por excepcionem prescripcionis annualis volunt se [p. 52] tueri: in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut lalrocinio in iudicio accusatur, si est mancns secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si 6) 1) Cod. proscripcione. 2) Cod. contigit. 3) Cod. proscripcionc. 4) Cod. levitatem. 5) Cod. ut. 6) Cod. sin. KODEKS BANDTKIEGO IV. [18] autem abinvicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem pro furto repellit, nisi tantum triennalis 1), et inputent sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. (41) De prescripcionibus. 2) Si cuiuscunque pueri inpuberes ante legittimam etatem ad iudicia trahuntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis litiscontcstacio 3) eadem j usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, [p. 53] et dilacione pendente aliquod (s) anni effiuere consueverunt, quibuslibet 4) tunc pueris legittimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerant, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua sit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati. (42) De prescripcionibus.5) Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere, ut virorum, aliarum autem, ut mulierum, minus libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis tantum [p. 54] currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur, mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. (43) De prescripcionibus. 6) Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine ho- micidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi 7) non potest, undc statuimus, ut si quis de crimine homicidii wlt agere aut accusare, cupiens penam ca- pitis sibi vendicare et opponere, antequam tres anni elabantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat; alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus. [p. 55] 1) Cod. triennis. 2) Cod proscripcionibus. 3) Cod. liciscon cum. 4) Cod. quamlibet. 5) Cod. proscripcionibus. 6) Cod. proscripcionibus. 7) Cod. habere. [19] KODEKS BANDTKIEGO IV. 173 (44) De iureiurando. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui alia (s) questio furti nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur 1), phas sibi sit, propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, per proprii iuramenti protestacionem a tali accusacione se purgare. (45) De sentencia et re iudicata. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nichil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam everterc, sed gestent stateram in manibus equo libramine lances apprehendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra [p. 56J eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes quidquam faciant partis in gravamen 2): propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore postposito, inique 3) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat; ct quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex a quo, cuius sentencia per partcm impugnatur, non prius vult nec tenetur suam sentenciam defensare, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine 4) sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pentnazece suffusus rubore, suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. (46) De lusoribus taxillorum et de filio familias (in) paterna po- testate constitu(to). , [p. 57] Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus: ut si alicuius filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludcntis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, extantibus parentibus adhuc sanis, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellentur. 1) Cod. accusentur. 2) Cod. gravamine. 3) Cod. utique. 4) Cod. merdurine. KODEKS BANDTKIEGO IV. [20] Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. (47) De lusoribus taxillorum. Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem ire deductos, novercante [p. 58] ipsis taxillorum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare, exspoliare et dampnose ammonere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum ad vicia deteriora labuntur, proptcr que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; ad hoc malum vitandum et quod nostri nobiles, rebus habundantes, strenuitati 1) dediti, pro defensione regni forcius invigilent, decernimus. ut deinceps nullus terrigena noster, civis, alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod si quispiam contra h o c statutum vencrit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu ad satisfaccionem victus victori tenebitur,j nec fide- [p. 59] iussor datus ipsi vincenti poterit de debito amoneri. Si quis vero spernens hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum (verbis) turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, pcntnazece que dicitur, solvat; et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (48) De raptoribus. Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: quidam preterientes ista, veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes infinita bona (s) dampna pauperibus eciam plura quam hostibus errogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic j| periculo de remedio ooortuno providere, sta- [p. 60] tuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progrcssio, nullus stacionem faciat in villa sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committat, sed solum pabulum moderate tamen recipiat pro suis equis, et staciones faciant de lignis in silvis, gagiis, aut rubetis incisis et receptis, ut2) ex hoc edificia villarum intacta consistant. Si quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius ville aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat iuxta suum 1) Cod. strenuitate. 2) Cod. et. [21] KODEKS BANDTKIEGO IV. 175 sacramentum super ablatis prestitum, cum pena, (que) pentnazece dicitur, ad hoc apposita 1), et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedet. (49) De dote.et donacione. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre, bonorum || omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem; prop- [p. 61] ter quod contingit sepe, filios etate iuvenili eos 2) in parte amittere bona levata a patre, et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente, filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velut fame sue prodigus, bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. (50) De infamibus et furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum; et sic occasionem habentes, plura mala committere j non formidant, pro quibus incidunt [p. 62] in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur: volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta sentencie diffinicionem per iudicem deputatum, non obstante qualibet diuturnitate. Et infamem talem reputamus, neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterunt adequari. Similiter illum dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita: tales non possunt dicere se probos, cum inpares probis viris reputentur. (51) De usura. Cum in || usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni [p. 63] pecuniarum terminum non imponens, proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei, fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habent, nisi tantum 1) Cod. opposita. 2) Cod. eis. KODEKS BANDTKIEGO IV. [22] unam quartam, cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteram 1) obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt infra duos annos suum debitorem, pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos ammittere debent, tantum de principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis poterint obligantem effectualiter amonere, aut obligans 2) stare, tenere vel observare ipsis tenetur suam obligacionem vel promissum. [p. 64] (52) De penis. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrautes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alienis, domino invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercubus vel aliis lignaminibus currum repleverint, penam, que dicitur szeszcz grzywyen, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (53) De penis. Kt licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in colla ipsorum et temporali disciplina impii puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino [p. 65] frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res libere pro se tollere, et si quempiam tunc occiderit, inpunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis penthnadzyeszczya decernimus incidisse. Kt si vulnerarent aut occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso, vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (54) De penis. Quoniam omnis scurilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos debent non inmerito evitari, (at)que non aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit,, [p. 66] pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. 1) Cod. iusticiam. 2) Cod. obligatis. [23] KODEKS BANDTKIEGO IV. 17 (55) De penis. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominavit et non revocavit, nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus incidisse; revocando autem debet dicere: id quod dixi, sum mentitus sicut canis. (56) De penis. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observari: si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur penthnadzyeszcsye, per inferentem debebit assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena szesczgrzywyen, per percucientem debet solvi. (57) De divisione penarum. Ut penarum distinccio et legittima divisio habeatur. Quod si [p. 67] kmetho vulneratur cum sanguinis effusione, aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (58) De penis. Et licet lex tam novi, quam veteris testamenti, fratricidium et alia seva crimina graviter puniat seu dampnet, tamen cum (s) quidam velut hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere concupierunt, inde dampnis affligantur, et puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles nostri regni fratres, sorores aut proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum obtinebunt; quinymo [ sentenciamus ipsos et ipsorum filios [p. 68] privamus omni legitima talium hereditatum porcione; in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtinent successionem. Quos in aggravacionem culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (59) De empcione et vendicione. Cum officium scultetorum semper servile existat, et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneatur, indecens est, ut maiores aut Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 23 KODEKS BANDTKIEGO IV. [24] potenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam, preter illius ville aut possessionis domini vel patroni voluntatem; factam autem empcionem aut contractum contra hoc statutum, ipsam decernimus irritam et inanem. Finis adest operis, mercedem posco laboris. V. Kod. Jag. (Jagiellonski; — Iagellonicus). Statuta domini Regis Kazimiri. [p. 413] Hic dominus Rex reprobat sensus illorum, qui antiquitus absque firmi tudine libri iuris temere erroneeque, inefficaciter et inconstanter iudicaverunt causam vel causas, quilibet secundum caput suum, non unanimiter et uniformiter, sed diversis racionibus, animis et sensibus in non modicum animarum eorum detrimentum. Cum autem scriptura dicat: »recte iudicate filii hominum et nolite iudicare, ut non iudicemini, dominus ergo Rex felicis memorie, ne de cetero tales iudices non previdentes futura in omnia, tanquam cecus in foveam incaute incidant: quod si cecus cecum ducit in foveam ductor etc. et ne eciam peramplius tales iudices insidiando pauperi, rapiendo et attrahendo eum essent in manicis ferreis, ut taciant iudicium efficax et conscriplum, tanquam bonus et fidelis pastor gregi suo bene, effective et constanter, divina ad hoc sibi influente, inspirante et inflante gracia, et ob iusticiam, veritatem et profectum omnium Polonie regnicolarum hunc librum iuris salubrem fecit, edidit, statuit, disposuit, ordinavit et conscripsit perpetuo duraturum. Hic dominus Rex reprobat sensus illorum, qui antiquitus (s). | Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem, consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet virorum non sufficiat fortitudine pollere vel armorum pulcritudine (esse) ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu et voluntate Dei considerantes, quod KODEKS JAGIELLONSKI. [2] iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis, plerumque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum animorum diversitatem, quam- vis super uno et eodem facto, varie et diversimode deciduntur et diffiniuntur equa varietate questiones sive cause, plerumque multiplices questiones rema- nent quodammodo immortaliter. Quapropter ad laudem Dei omnipotentis et beate Marie virginis tociusque curie regni celestis, et ad profectum, como- dum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod 1) indeinceps temporibus perpetuis iuxta infrascripta dumptaxat statuta, omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneant(ur) iudicare et eadem statuta || distincte et firmiter observare. [p. 414] (1) De observatione temporum et hereditate obligata. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis presentibus et futuris, volumus, ut omnes nostre constituciones edite nunc in colloquio generali in Wyslicza, non respiciant preterita sed tantum presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, extunc si reus in termino non comparebit, actor lucrabitur predictam hereditatem, pecunia reo nichilominus exsoluta. (2) De graniciebus fluvio mediante capitulum. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus et hereditatibus ipsorum distingwendis graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio interdum supponuntur discordantes. (Et quia) alvei 2) fiuviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis ad ipsam protensam, quod si idem fluvius obmisso primevo alveo divert(er)it meatum sive defluxum suum per alia loca non ministerio hominis, sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuerit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus. Et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes gades, faciant licite suas piscatorias. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, tunc etenim decursus fluminis pro terminis non (s) est habendus. 1) Cod. pro. 2) Cod. aliqui. [3] KODEKS JAGIELLOŃSKI. 181 (3) De unitate nobilium expedicionali sub vexillis et constancia ac obeJiencia debita c(apitulum). Ius militale. Quidam ex nostris nobilibus, cum (in) castris contra hostes fuerint positi, abiecto omni rubore cum minima 1) strenuitate committentes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut 2) machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent3) ac *) defensionem, quam ceteri ipsorum fratres sub certis vexillis locati secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo, in sua statuicione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus, sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. || Aliter volumus, quod si tales amplius [p. 415] in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivi debent nobis presentari; equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) De condemnatis et fugitivis capitulum. Ouia victus victori tenetur satisfacere de damnacione et culpa et de iudicio prius non recedere, nisi satisfecerit, in quo est condempnatus: quidam inopia vel rebellione ducti, recedunt de iudicio condemnati, pro debito seu culpa nullam satisfaccionem adversario impendentes: propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non reportent, postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradantur; et si in captivitate manentes efifugerint de potestate ipsorum, sint liberi et soluti ipso facto; et de omni debito vel culpa tenentur satisfacere (s), et si ita effugegerint, sint liberi preter debitum furti, quod semper damnati solvere tenebuntur. (5) De inpingnoracione 5) et indebita rapina capitulum. Ut in rapinis aut inpingneracionibus nostrorum pauperum aliquis modus observetur. Consuerunt avari iudices et eorum officiales, | ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos pauperes aut nobiles inpingnerant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum inpingnerato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam observare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales aut maleficorum iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque 1) Cod. nimia. 2) Cod. autem. 3) Cod. evitant. 4) Cod. ad. 5) Cod. inpigmeracione. KODEKS JAGIELLOŃSKI. [4] pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpingneraverit vel auserit inpingnerare, pingnera in equis aut pecudibus aut in aliis substanciis sic recepta, non distrahendo nec dividendo, si fuerit 1) in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem in yemali tempore, octo diebus illiberata debent per recipientem observari, sive iuste inpingnerati fuerint vel indebita rapina in eos fuerit commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignera, pro commissis penis non fuerit illis, qui inpigneraverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderunt, licitum sit inpignerantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora diviserint |] vel dissipaverint aut eciam alienaverint unum animal de [p. 416] predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis perditi 2), quod suo sacramento probaverit, cum pena pancznadzeszcza tenebuntur restituere. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices et vices eorum gerentes extendimus sive erogamus. (6) De proprio sigillo paterno capitulum. Quia filii cum patribus iurisdicione una persona censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumptaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presumant etc. (7) De iure scoltetorum expedicionali capitulum. Quia onus presertim quod omnes tangit inter plures divisum3) facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes scolteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultates ad expedicionem quamlibet transire teneantur. (8) De iure clericorum expedicionali capitulum. Cum nullus iure suo debeat defraudari (et) quia plerique clcrici nostri regni bona paternalia tenentes, de | eisdem bonis sub umbra clericali debita nobis servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod iidem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes, nobiscum personaliter teneantur transire ad quaslibet expediciones 4) iuxta bonorum predictorum facultates, vel eadem bona proximis fratribus suis laicis teneantur dimittere et renunciare eisdem; 1) Cod. sint. 2) Cod. perditum. 3) Cod. divisim. 4) Cod. extenciones. [5] KODEKS JAGIELLOŃSKI. 183 qui si neutrum facere non curaveri(n)t, predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis temporibus applicanda. (9) De speciali loco iudicii mulierum a viris. Capitulum. Ut dominarum habitacio actibus (s) virorum propter fragilitatem sexus omnino sit distincta, et ne in causas vocate premant se in turmis 1) masculorum, sanxivit (s) nostra auctoritas de presenti, ut si domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio suum officialem cum eius adversario ad hospicium illius mittere teneatur 2), quo coram accionem seu defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. (10) De prolocutore habendo. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo cuiuslibet sit status et condicionis, potest || et debet habere suum advocatum, procuratorem seu [p. 417] prolocutorem. (11) De certo loco iudicum et quomodo cognoscant et referant causas coram domino rege. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, et hoc in causis quamvis super eodem facto varie et diversimode plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum terminum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contingit aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur 3), in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur: declarantes (potestatem) eorundem 4) iudicum 5), quod deinceps in quibuslibet causis, eciam hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possunt nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, cuius cognicionem in nostra et nostrorum baronum presencia voluimus et decrevimus pertractari; nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc cum sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis, iudex vel subiudex una cum predictis baronibus de eadem causa sive questione hereditaria cognoscendi | et diffiniendi habeant facultatem. 1) Cod. terminis. 2) Cod. tenetur. 3) Cod. morabuntur. 4) Cod. earundem. 5) Cod. iudicium. 184 KODEKS JAGIELLOŃSKI. [6] (12) De certo numero iudicum. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus. quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno, item palatinus Cracoviensis eciam uno suis iudicibus sit contentus: declarantes, quod quilibet castellanorum iudices in sua castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (13) De debito tempore iudicii. Prava consuetudine constat et noscitur esse observatum, quod sine temporum et sine horarum differencia et distinccione (per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique) non aliter veniebant ad causas pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvi penditur, debilior faciliter opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus respectus habetur. Itaque ut certis temporibus sive horis et debita animi discrecione iudicia pertractentur, statuimus, quod iudices deinceps diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint cxpediri, volumus, (quod) absque alicuius cause vulneracione diebus proxime sequentibus presidendo dumptaxat ad horam nonam predictam, || [p. 418] omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum sed secundum ordinem litigancium, tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur (et) expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes ad presenciam iudicum taliter duximus describendum: quod notarius seu scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem evocandos (nominabit), ita, quod prius qui ad causam provocaverunt, (prius nominentur, et qui secundo loco provocaverunt), secundo nominentur et expediantur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera pars partium ne. gligenter sive quovis casu impedita et tribus vicibus evocata se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de 1) audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur; et nichilominus pars, que fuerit absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei iudice quasi surgere volente, secundo modo tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc | condemnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt preter- 1) Cod. se. [7] KODEKS JAGIELLONSKI. 185 quam ad petendam 1) citacionem de speciali iudicum ipsorum licencia et mandato quamvis presumptive et temerarie intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pancznadzecza, per iudices puniatur. (14) De citacione per ministerialem exercenda et de modo cita- cionis. Quia ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones per nostros iudices et officiales provenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus voler.tes obviare, statuimus, per ministeriales sive officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos, in hunc modum formandam vel faciendam 2) fore citacionem, quod ipse ministerialis seu officialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet, et si dominus ville pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquilitate, ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando eundem citare tenetur, exponendo nichilominus, de cuius mandato iudicis et ad instanciam cuius et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, ut eodem modo tangendo || portam cuiuslibet villani seu [p. 419] kmethonis et clamando faciat similimodo citacionem; qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si contra hoc statutum villanos ipsos contigerit citari vel fatigari, decrevimus, quod procurans eandem citacionem, pena, que vocatur pancznadzescza, puniatur; et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint (villani) communiter vel divisim culpabiles et delinquentes ita, quod ad portas tangendo quemlibet ipsorum citare tenetur cessante qualibet oppressione suprascripta. (15) De citacione inopinate arestatorum in curia vel in iudicio regali. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contigit plerumque, quod aliqui familiares vel alii quomodolibet in curia nostra constituti vel in iudicio arestati seu inventi inopinate, ad nostram presenciam vel iudicium seu audienciam evocantur (et) questiones, de quibus minime cogitaverunt, moveantur eisdem: ideoque utrique3) parti 4) providere volentes, (quod) dicto modo citati cunV bona deliberacione et discrecione pro- 1) Cod. petandam. 2) Cod. finiendam. 3) Cod. utraque. 4) Cod. parte. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. KODEKS JAGlELLONSKI. [8] positis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel in iudicio fuerit inventus (et) ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor sive ipse citans questionem seu causam citato debito modo exponere vel in scriptis tradere tenetur ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est. Si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet XL marcis, citacionis terminus vel trium septimanarum per iudicem eidem assignetur, alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum huiusmodi terminus prorogetur. (16) De nequicia ministerialium. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes, pauperes milites et villas religiosorum fatigandi, vexandi adinveniendos modos exquisitos consueverunt, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium pro quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, iidem ministeriales ipsos pauperes milites sive villanos religiosorum sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasionem citacionis et vexacionis faciendo, terminos pro libito sue voluntatis || assignantes et statuentes eisdem. Et sic [p. 420] iidem pauperes milites seu villani non valentes aliter redimere vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt (cum) eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps tales ministeriales sub pena privacionis sue ministerialitatis et spoliacione omnium suorum bonorum, absque speciali mandato iudicis plus aliquam citacionem non presumant facere; alias premissam (penam) et specialem (s) et facialem adustionem non inmerito poterint formidare. (17) De strepitu in iudicio causato. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consangwineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inoportunam eorum audaciam sentenciam sive victoriam et causam (s) consueverunt reportare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consangwinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium nisi vocatus venire non presumat. Qui si facere presumpserit, pena, que vocatur pancznadzescza, nostre camere applicanda puniatur. (18) De excusantibus se per alios capitulum. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales seu officiales; quapropter statuimus, quod nullus J iudex penitus per aliquam personam, quam per suum officialem seu ministerialem faciat, expediat suas citaciones, excepto hoc, si aliquod crimen in [9] KODEKS JAGIELLONSKI. 187 iudicio vel in curia iudicii recenter et de novo committatur, tunc pro huiusmodi criminibus seu crimine per quemlibet familiarem liceat 1) fieri citaciones. (19) De indebita vexacione citatoria. Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum officiales vel notarii 2) aut eorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause vel questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; idcirco statuimus, quod si aliquis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore, vulgariter dicendo przcs powoda, taliter ipse citans vel procurans citacionem, penam, que vocatur pancznadzescza, solvere teneatur: prohibentes castellanos et quoslibet iudices seu subiudices, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non darent aliquas citaciones. (20) De publica proclamacione pro hereditate in loco eminenciori racione absentacionis capitulum. Item cum aliquis pro hereditate citatur et comparens || in [p. 421] iudicio plerumque maliciose opponit, quodque Iohannes vel Petrus in partibus remotis est constitutus et sit coheres eiusdem hereditatis, quamvis nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non respondere pro hereditate. Quapropter statuimus, quod talis 3) Iohannes vel Petrus quomodolibet in iudicio nominatus, de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parrochiam, de qua parrochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tribus vicibus proclamando, ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debet citari; quo non comparente, extunc ipsius contumacia seu absencia non obstante, ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (21) De contumacia et inpingneracione et rebellione pingnerato- rum capitulum. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces modum tamen excedendo 4), pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod, (cum) aliqua villa pingneratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, triginta vel plus recipiebantur et antequam ad locum debitum repellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et sumebantur. Ideo statuimus, quod pro prima 1) Cod. liceant. 2) Cod noti. 3) Cod. tales. 4) Cod. exercendo. 188 KODEKS JAGIELLOŃSKI. [10] contumacia | punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tantum culpabilis fuerit, in duobus bobus dumptaxat pingneretur; si tantum kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantum in uno boue inpingneretur. Et idem decrevimus pro secunda contumacia faciendum et observandum. Si autem tercio fuerint dominus una cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod dicti boues pignerati per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme octo diebus absque aliqua contradicione seu destruccione observentur; volentes et decernentes, quod dicti boues pigneratici, sive pena cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus et statuimus, quod (si) predicto mini. steriali deputato per iudicem ad eandem inpigneracionem cum familia (non) permittatur pignerari iuxta premissam limitacionem, vel si ipsa pingnera habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via recipiantur violenter, dolum et rebellionem eorum puniendo volumus, quod penam, que vulgariter dicitur pancznadzcscza, iidem rebelles nobis et iudici solvere teneantur eadem pingnera . .. 1) 1) Końca niniejszego artykułu brak. VI. VII. Kod Os. III. (Ossolińskich IIIci; — Ossolinianus III.) 1) Kod D. III. (Działyńskich IIIci; — Dzialinscianus III.) In nomine sancte Trinitatis et individue unitatis. Amen. [3] Incipit regestrum statutorum serrenissimi domini Kazimiri regis Polonie etc. (1) Constitucio respicit futura et non preterita etc. Cum omnes etc. Constitucio non respicit preterita, sed presencia et futura. Reus non parens iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pecunia nichilominus restituta. (2) De graniciebus hereditatum dividente riwlo etc. Crebra altricacione etc. | Hereditates invicem convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius obmisso suo meatu primo, divertit per alium locum fluxum suum, primus meatus pro graniciebus est habendus. (3) Quilibet in bello se statuat sub certo vexillo etc. Ius militale etc. Quilibet in expedicione nobilis sive simplex se sub vexillo per ipsum electo et certo colocare et ordinare tenetur etc. 1) Kodeks Os. III. jest uszkodzony; brakuje w nim mianowicie 41 pierwszych artykułów tekstu, a nadto, jak się to z rękopisu D. III okazuje, także regestru czyli tak zwanej sumy. Ponieważ kodeks D. III. jest kopią kodeksu Os. III., przeto tak regestr czyli sumę jak i pierwszych 41 artykułów podajemy wedle kodeksu D. III., zaś dalszy tekst od art. 42 poczynając aż do końca wyłącznie już z rękopisu Os. III. zaznaczając z kodeksu D. III. już tylko odmianki tekstu. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [2] (4) De convictis recedentibus de iudicio non facta solucione aut cau- cione fideiusoria etc. Quia victus etc. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vel satisfaciat, alias adversario ligatus tradatur. [4] Qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus, preter iurtum. (5) De pigneribus estivvo tempore per duas, hyemali per unam septi- manas non distrahendis etc. Ut in rapinis etc. Quilibet iudex pignora racione penarum recepta, in estivvo tempore duabus septimanis et yemali tempore octo diebus tenetur illibata 1) conservare, alias valorem pignoris dampnum passo cum pena XV persolvet, quod sub iuramento comprobabit. (6) Filii vivente patre utantur paterno sigillo et aliud portare non presumant. Quia filii etc. Filii vivente patre sigillo proprio non utantur etc. (7) Sculteti tam spirituales | quam seculares ad bellum procedant. Q u i a o m n e s (s) etc. Sculteti tam spiritualium quam secularium personarum ad expedicionem ire teneantur etc. (8) Clerici bona paternalia possidentes, ad bellum procedant. Cum nullus etc. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire, (vel) possessiones proximo dimittere tenentur, alias rex ipsorum bona obtinebit etc. (9) Domina aut virgo cittans vel citata, in hospicio potest constituere procuratorem. Ut dominarum. Domina aut virgo cittans vel citata, coram offi- ciali 2) procuratori, cui placebit,| causam potcst legare etc. [5] (10) Quilibet homo potest habere procuratorem sue cause etc. Quia quilibet etc. ad iudicium cittans vel cittatus, potest habere suum advocatum etc. (11) De numero iudicum et officio ipsorum etc. Quia ex multiplicitate iudicum. Unus generalis iudex in qualibet terra haberi debet, qui in curia regis et(iam) iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex comorabitur; hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia 3) regis vel ad minus sex baronum etc. (12) De iudicibus palatinorum etc. Item palatini etc. Quilibet in suo palatinatu uno | iudice debet contentari. 1) Cod. illate. 2) Cod. officialia. 3) Cod. principia. [3] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 191 (13) De tempore iudicii exercendi ante meridiem etc. Prawa consuetudine etc. Iudicia exerceri non debent, nisi mane et usque ad horam nonam, et que prima die non poterint expediri, in crastinum prorogentur. (14) Et scriptor causarum sub privacione sui officii litigantes secundum ordinem (per) ministerialem vocando nominabit, et pars tercia vice per ministe- rialem proclamata, si absens fuerit iudice surgere volente, ob contumacionem condempnet(ur). Item partes ad locum audiencie accedere non presumant, nisi ad petendum cittacionem vel de speciali 1) mandato iudicum sive licen- cia, alias pyatnadzyesczia punia(n)tur. (15) De Ioco iudiciorum castellanorum etc. IIII0. [6] Quia plerumque etc. Iudices in certis locis ac ipsis deputatis iudi- care debent, alias tanquam a non suo iudice, quidquid fuerit factum vel iudicatum, nullam habeat firmitatem. (16). De cittacionibus et modo cittandi, et quod kmetho pro culpa domini non debet cittari et e converso. Quoniam ex modo cittacionis 2) etc. Ministerialis cum littera cittatoria, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad cittandum venerit, pro culpa kmethonis ipsum dominum inquietare non presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, alias XV pena puniatur etc. (17) De citacionibus curie alias nadworny rok XVI. Preterea etc. Cittati inopinate in curia regis vel iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere nisi deliberate non tenentur; sed per iudicem, si pro maiori causa, videlicet XL marcarum, terminus trium septimanarum ei(s)dem asignetur, si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (18) Dum cittat ministerialis absque mandato iudicis XVII. Flebili querela etc. Ministerialis sub pena officii et spoliacione bo- norum et faciei adustione 3) absque mandato iudicis milites contra (s) villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumat. (19) Propter causam consangwinei strepitum non fac in iudicio. j [7] Plerumque et cetera. Propter causam consanguinei 4) vel familiaris dominus cum clamore vel violenti strepitu ad iudicium veniens, pena XV puniatur. 1) Cod. spirituali. 2) Cod. cittacio di nis. 3) Cod. almstione. 4) Cod. gromei. 192 OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [4| (20) Quilibet pro suo delicto luet, quamvis dominum suum nominave- rit, quod de suo mandato fecit. XIX etc. C o n t i n g i t etc. Cittatus pro furto coram regia mayestate respondebit, mandato domini et superioris sui non obstante, cum perpetrata facta tenent tantummodo suos actores, et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi Iocum etc. (21) Sine actore legitimo nullus aliquem cittet etc. | Statuimus preterea quicumque etc. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore, XV solvere teneatur. (22) Iudex non per alium, nisi per ministerialem faciat citacionem. XXII. Possibilitas racionis etc. Nullus debet cittari, nisi per ministe- rialem; nisi pro crimine recenti, in curia vel iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum cittari poterit absque pena. (23) De cittatis pro hereditate, dicentibus, coheredem eiusdem heredi- tatis non esse in terra. XXIII. Item statuimus etc. Aliquis cittatus pro hereditate, in iudicio opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis partibus, ob quot (s) [8J dicit, se non teneri respondere. Iudex precipere debct per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentem 1) tribus vicibus proclamare, certum locum et terminum absenti assignando, quo non (parcnte), ad diffinicionem cause licite procedatur etc. (24) De modo puniendi pro contumacia. Experiencia nos edocuit etc. Pro contumacia domini punienda, ministerialis in duobus bobus eundem inpignoret, kmethones vero, quotque (s) sunt contumaces, quemlibet in uno bove inpignerare poterit, et idem de secunda contumacia est observandum; pro tercia autem contumacia contumax causam amittat. Et repercuciens pignora supradicta penam | pyatnadayesczie solvere tenetur, nichilominus pignera denegata et violenter ablata cum secunda pena XV restituere tenetur, sub pena, que debet nostre camere applicari. (27) Casus, pro quibus pena syedmdzyeszsyant exigitur. Preterea pena etc. In quatuor casibus pena XVII (s) debet camere regie applicari: primus incendii, secundus violencia strate publice, tercius iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus, cum per rcbellionem de iudicio recesserit, actori caucione fideiussoria non prestita. 1) Cod. ammonentem. [5] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 193 (26) Pignora debent dari ad caucionem fideiussoriam postulanti etc. XXVI. Preterea, quia per frequentem etc. Ad pignoracionem [9] faciendam iudex non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittere presumat. Quod si contrafecerit iudex, ablata domino ville ad fideiusoriam restituat caucionem, termino eidem ad ostendendam suam innocenciam assignato. Qui si innocenciam suam expurgabit, iudex pignorare demandans, a qualibet persona XV domino ville noverit se incursurum. (27) De actore et reo non comparentibus. XXVII. Actor procurat etc. Contumacia actoris cum sit maior, causam amittit; rei 1) vero duorum bovum pena est mulcenda etc. (28) De non comparentibus (in) iudicio ter contumaciter et de rebus obligatis distrahendis. 2) XXVIII. | Licet in pluribus casibus etc. Pro hereditaria questione reus primo et secundo atque tercio citatus, non comparens, actor mittitur in possessionem et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse; pro debito vero et rebus obligatis, reus premisso modo citatus, causam amittit et actor eadem distrahendi et alienandi habebit facultatem. Et si quid ultra debitum excreverit, actor reo restituat viceversa etc. (29) De violencia citans probet per testes, alias reus proprio se ex- purgabit iuramento et cittans pro furto vicinum sue parochie, infra unum annum citet, alias obstabit prescripcio, XXIX. [10] Preterea 3) etc. Accusatus de violencia, per actorem per testes convincitur, alias reus proprio iuramento poterit expurgari. (30) XXX. Civis mutuans pannos ad prestam terigene, per testes probet. Finem litibus etc. Civis pannos aut merces terrigene ad prestam acomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit; alias reus per proprium iuramentum ab impeticione agentis absolvetur. (31) De ostensione nobilitatis inculpate etc. Nobilita(ti)s stirps etc. Nobilitatem probare volens, sex testes ducere debet, duos de sua genelogia et quatuor ab awis et matre. (32) XXXII. De wlneribus et contencionis inicio. Accepimus, quia Petrus etc. Qui ex inicio alterius | wlnerat vitam defendendo, hoc si poterit, probabit; alias wlneratus proprio iuramento wlnera obtinebit etc. 1) Cod. reus. 2) Cod. distrandis. 3) W brzuszku litery P wpisana cyfra XXIX. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 25 194 KOD. OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [6] (33) De mellificiis seu apibus nocturno tempore furtive ablatis XXXIII. Item Petrus etc. Acusatus de furto apum vel mellificiorum et negans, si bone fame alias fuerit, per proprium iuramentum poterit se expurgare. (34) De wlneribus et invasione domus violenta et negacione ministe- rialis conspectorum wlnerum. Preterea Petrus etc. Invadens domum manu armata alterius et wlne- rans matrem, sororem, uxorem vel filips heredis, licet per ministerialem approbare non poterit, nichilominus per alios testes approbabit, et vim fa- ciens J wlnera sua, si que contingent, omnino deperdet. [n] (35) De wlneribus et sui ipsius lesione. Querelam Petrus etc. Iohannes asserit Petrum se ipsum in contencione wlnerasse, ibi Iohannis probaciones sunt admittende. Si autem extra contencionem Petrus fuerit wlneratus, tunc Petri iuramentum est admittendum. (36) De teste excomunicato producendo. Per1) experienciam etc. Producendi testes, si obicitur testibus excomunicacio, si poterit alios habere, nominabit; si vero alios non poterit habere, excomunica(n)ti sufficientem fideiussoriam imponere debet 2), ut testes ad subveniendum veritati, ne opprimatur 3), absolvet. Quod si denegaverit 4), testes | predicti ad testimonium admittantur etc. (37) De teste consangwineo capitulum XXXVII. Conradus domum etc. Patruus autem (s) compater alias amicabilis compositor existens, ad iuramentum admitti debet, si in nominacione testium consangwineitas ipsis (s) obiecta non fuerit. (38) De prescripcione hereditatis triennali. Cum prescripcio etc. Paciens autem tres annos et tres menses tempore pacis et concordie aliquam hereditatem pacifice et quiete possidere, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se cecidisse etc. (39) Prescripcio obligacionis etc. Si autem etc. Obligatam 5) hereditatem proximior infra quindecim [12] annos redimere poterit, si circa parrochiam aut in colloquio generali hoc (pro)testabitur aliquociens per annum6), quod predicta hereditas in tanta pecunia est obligata. 1) W brzuszku litery P. cyfra XXXVI. 2) Cod. debent. 3) Cod. opprimantur. 4) Cod deuegaverint. 5) Cod. obligatur. 6) Cod. amicum. [7] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIALYŃSKICH IIIci. 195 (40) XL. De prescripcione maritate mulieris decennali. Si vero mulier etc. Mulier maritata habens ius quomodolibet vel racione dotis ad quamlibet hereditatem, infra decem annos questionem inchoare tenetur pro eadem; negligens hoc ab omni iure cecidisse se cognoscat. (41) Vidue sex anni currant in prescripcionem. Si vidua etc. Vidua infra sex annos similiter, si voluerit, questionem inchoabit, et hoc tempore pacis et concordie locum obtinebit; alias non. (42) De sepibus et eorum | prescripcione. Franciscus deposuit etc. Paciens sepes facere vicinum, infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans et non provocans ad causam, prescripcio eidem duorum annorum obstabit. (43) XLIII. Franciscus neptem etc. Tutor orphanam tradens marito et eidem partem pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres menses cum viro non provocaverit, deinceps tutori questionem movere non poterit. (44) De prescripcione hereditatis vendite. Franciscus vendidit etc. Vendens hereditatem et per tres annos et tres menscs emptorem (non) provocans, hereditatem , perdit, licet [13] per emptorem sibi non fuerit satisfactum. (45) De prescripcione tritrici (s) mutuati quatuor annorum. Franciscus Gregorio mutuavit etc Mutuans alicui triticum, qua- tuor annis tacens, silencium obtinebit pro eodem. (46) XLVI. Licet pro redimenda etc. Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pamyatne debet contentari; in minoribus causis duobus erossis eciam contentetur tantummodo. (47) De sentencia non retractanda; dum unus decernitur frater, alter frater non infringet, nisi pro porcione ipsum contingente etc. Quamvis negocia etc. Fratres divisi | existentes, si aliquis causam amittit iudice sentenciam proferente, alter eandem sentenciam non poterit refringere. (48) De kmethonibus furem insequi nolentibus XLVII. Nagod etc. Vicini tencntur insequi furem ipsorum consodalis, alias damnum pacienti persolwant. (49) De prescripcione wlnerum etc. XLVIII. Petrus conquestus etc. Wlneratus infra annum proprio iuramento wlnera obtinebit; post annum mettercius tenebitur wlnera approbare. 196 KOD. OSSOLINSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [8] (50) De inordinata citacione pro sentencia iniusta. XLVIII. Petrus agebat etc. Asserens se iniuste fuisse condempnatum, statim iudicem debet provocare alias naganycz; quod si non fecerit, sen- [14] tencia transibit in rem iudicatam. (51) Dum unus frater decernitur, alter 1) non reffricat aut innowat. Falco pro hereditate agebat etc. Senior frater prescripcionem negligens, iunior ipsam non poterit suscitare etc. (52) Duo aut tres habentes unum molendinatorem, quilibet ipsorum potest iudicare pro suis excessibus et culpis etc. Franciscus, Falco cum communi molendinatore aut servitore, unus frater (potest) se pro iniuria coram electo iudice iudicare, licet fratres contnr dicent etc. (53) De derelictis alias pnsczyna kmethonum. Abusiva conswetudine etc. Derelicta sive pusczyna kmethonum dominus 2) non debet pro se recipere, sed ad proximiores dewolvantur, qui calicem pro derelictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera media marca debent comparare. (54) De equo sano concesso et claudicante (s). etc. Nicolaus deposuit etc. Accomodans equum sanum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas servare debebit. Oui si convaluerit, eundem restituat; alias pro ipso amicabiliter componat etc (55) Pro homine kmethone occiso, decem marce solvantur etc. Licet antiquitus etc. Kmetho kmethonem occidens, ei, cui ius 3) perswaserit, quatuor marcas racione pene proximioribus aut(em) sex racione homicidii exolvere sit astrictus. (56) Dum plures de homicidio accusantur, unus tantum per [15] iuramentum actoris condemnetur. LV. Item si duo etc. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actor unum 4) debet condempnare et punire, reliqui per testes se poterint expurgare. (57) LVI. De morte causali (s) hominis alicuius. Item quacunque morte etc. Qui causaliter moritur, pro ipso questio capitis non debet intemptari; ubi dubium est de homicidio, proximiores, dum poterint, causam prosequentur. 1) Cod. aliter. 2) Cod. domus. 3) Cod. ei, si. 4) Cod. veri. [9] KOD. OSSOLINSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 197 (58) Pro capite militis sexaginta marce solvi debent. LVII. Ut violenta etc. Miles occidens militem LX marcas exolvat, pro mutilacione membri | triginta, et pro simplici wlnere decem marcas expagabit etc. (59) De latronibus et furta committentibus, extra terram divagantibus. Ut nonnulli etc. Divagantibus et proscriptis, bona aliena rapicnti- bus et damna in terra facientibus, bonis ipsorum priventur (s). (60) De capite mulieris vagabunde. Laurencius conqueritur etc. Interficiens matrem alicuius, iliegitimitate(m) eidem obicere 1) non potest, sed ad solvendum caput debet condempnare. (61) De precio ministerialis conspicientis occisum in via. Conswetudine nequissima etc. Ministerialis 2) occisum in via spoliare non debet, sed de grosso debet contentari, donec de homicidio [16] questio sit diffinita. (62) Depascens peccoribus aut iumentis semina, pro quolibet iumento aut peccore unam quartam denariorum (solvat). Ut quilibet proximum suum indampnem etc. Depascentes semina alterius, pro quolibet iumento vel peccore unam quartam tene(n)tur solvere. (63) De peccoribus pellendis ad curiam regalem. Ad evitandum 3) autem quamlibet altercacionem, de- crevimus etc. Passus dampnum a dcpasccnte frumentorum, iumenta vel peccora per noctem reservans, ad proximiorem curiam castellanie dopellere tenetur. (64) Actor forum rei debet sequi. LXIII. | Cum actor etc. Agens iure Theotonico contra reum, eodem iurc respondere non tenetur; sed si reus voluerit, coram iudice competcnti contra ipsum agitabit. (65) De incendariis non habentibus ius Theotonicum sed Poloni- cum. LXIIII. Ex lege imperiali etc. De crimine incendii accusati, iure civitatis aut ville non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. 1) Cod. obiecto. 2) Cod. ministeriales. 3) Cod. emitendum. 198 KOD. OSSOLINSKICH IIIci i DZIALYŃSKICH IIIci. [10] (66) Oppressores virginum aut mulierum iure Polonico iudicentur. LXVI. Revera etc. Oppressores virginum aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure || Polonico coram iudice competenti tenebunt(tur) res- [17J pondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (67) Qui non utitur suo privilegio, amiltit potestatem in eo sibi concessam. Cum secundum patrum etc. Ille amittit privilegii auctoritatem, qui non utitur si inconcessa (s) auctoritate sibi in eodem. (68) De amissione sexagene in ponendo coram iure privilegio. LXVIII. Statuimus Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudicium pro" vocans, sexagenam amittit; sed si iuraverit, se nescivisse reum privilegium (habuisse), erit liber a solucione. (69) Casus pro quibus licet omnibus | kmethonibus de villa simul (sur- gere). LXIX. Cum ex separacione etc. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi unus, preter domini ville voluntatem, nisi quatuor casibus hic exceptis 1). (70) LXX. De prescripcione puerorum, nondum etatem habencium. Si mulier etc. Pueri non habentes etatcm, contra iniuriantes agitare poterint, cum ad annos pervenerint, et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi post annos fuerint negligentes. (71) Cui nunquam culpa pro furto fuerit oblata, pro primo iuramento se expurgabit etc. LXXI. [18] Ut viri famosi etc. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet de furto aut latrocinio (accusatus), proprio iuramento poterit se excusare. (72) De pera, gladio et tribus scotis receptis homini dormienti. LXXI. Egidius deposuit etc. Sine voluntate recipiens res alicuius, si par- tem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento comprobabit. (73) De morsu canis. LXXIII. Item Egidius etc. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod incitacione eiusdem vicini lesuram habuerit, wlnera obtinebit; alias vicinus per iuramentum poterit se expurgare. (74) De extinccione cande(le) in contencione. LXXIIII. | Querelam deposuit etc. Prestans occasionem, wlnerato debet in wlnere condempnari. 2) Cod. acceptis. [11] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 199 (75) De ove per pastorem ad villam non reducta. LXXV. Preterea etc. Si pastor inculpatur pro aliquo peccude, quod deper- deret ad villam non ducens, iurabit, quod ipsum ad villam reduxisset. (76) LXXVII. De ludo taxillorum. Ut noxius etc. Parentes non tenentur pro ipsorum filio ad peccunie deluse satisfaccionem. (77) Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. (78) Ludus taxillorum ad prestanciam. LXXVIII. Ad precludendum etc. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec per ipsum poterit [19] ammoneri; quod si fecerit, pena XV puniatur. (79) Ad bellum euntes non in villa sed in campo habeant staciones. Expedit etc. Ad expedicionem per terras nostras euntes, non in villa, sed in campo statuant staciones, rapinasque non faciant, pabulo tamen pro suis equis moderato excepto; alias damnum illato (s) resarciat cum pena XV et cum pena in violacione statuti etc. (80) LXXX. Ex communi etc. Filii post mortem matris non petant a patre por" cionem, antequam ad secundas nupcias convolabit 1), nisi hereditates dissiparet etc. | (81) De profugis et latrocinia commitentibus. Sepius contingit etc. Profugi vel furta committentes, licet gracie regie restaurentur, nichilominus (pro) commissis 2) tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. (82) De usuris Iudeorum medio grosso a marca. LXXXII. Cum in usurarum etc. Iudei pro debito principali et usura ad iudi- cium non provocantes infra duos annos, usuram accrescentem amittere de- be(n)t et tantum de principali sorte et de usura infra predictum tempus sint contenti etc. [20] (83) De quercubus seu lignis incisis in gayo alicuius. Q u i d a m etc. Incidens quercum alienum, penam illi sex marcas solwat, in cuius dominio est incisus. (84) De recepcione in nocte frumentorum alienorum. LXXXIIII. Et licet. In nocte recipiens frumenta alterius, si per defensorem wlneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensator. Si vero wlneraverit 1) Cod. convalebit. 2) Tu w kodeksie nastspują wyrazy »nec post hoc« podkropkowane i przekreslone. 200 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [12] vel occiderit frumentorum defensorem, leso wlnera vel pueris caput solvere sit astrictus. (85) De turpiloquio filium meretricis aliquem asserendo, pena LX marce. Quoniam 1) omnis etc. Si nobilis inproperaverit | ipsum filium meretricis asserendo, et non revocat neque negat, LX marcas veluti ipsum occidisset, incursurum (s). (86) Pro eodem. Idem dicimus de matre alicuius, ipsam meretricem asserendo, LX ta marce solvantur. Idem dicimus etc. Revocando debet dicere, id, quod locutus sum, mentitus sum uti canis. (87) Pro percussionibus et wlneribus. LXXXVII. In percussionibus etc. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sangwinis effusionem, pena XV debet per inferentem assignari. (88) De divissione penarum pro wlneribus kmethonis. LXXXVIII. Ut penarum etc. Pro wlneribus kmethonis aut enormi percus- [21] sione, due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debet assignari. (89) De occisione fratris et consangwinei etc. Et licet etc. Fratricidium committens aut proximum occidens, in hereditate succedere ipsius non debet. (90) Recedente kmethone medietas plantacionum in area remaneat. Statuimus etc. Kmetho plantans vel pomorium, medietatem in terra, cum recedit, dimittere teneatur sub pena XV, non potest evadere. (91) Quilibet aliquam rem, sit propriam, violenter aput aliquem non recipiat, sed iure etc. | Item si aliquis etc. Recipiens quilibet rem alterius violenter, cum pena XV restituere teneatur. (92) De violenta seminacione aliorum agrorum. Aliquis etc. Seminans agros alterius semine carere debet cum pena XV. (93) De bobus violenter receptis et pena ipsius. Cum alicuius etc. Recipiens boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV dampnum passo et totidem iudicio exsolvere tenetur. (94) De feno recepto violenter. Item pro curru feni etc. pena XV et tres grossi et pro [22] coppa cuiuscunque grani iudicio sex marcas et dampnum passo XV. 1) Cod. Svuoniam, [13] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 201 (95) De frumentis acceptis violenter. Item pro una coppa etc. Iudicio sex marce et dampnum passo XV; si temporc nocturno, est furtum. (96) De estivalibus in die vel in nocte receptis. Item pro coppa estivalium etc. Recepta ad currum violenciam denotat, recepta vero in ponderibus, furtum esse dicitur. (97) Pro famulo inpossessionato dominus tenetur faccre satis. Item famulus etc. Golomanka alicui dampnum inferens, dominus satisfacere pro eodem teneatur etc. | (98) De paupere divitem pro violencia citante etc. Item pauper etc. Pauper citans divitem pro violencia, dives per testes ipsum evadet etc. (99) De citacionibus castellanorum pro iniusta 1) sentcncia et penis ipsorum etc. Cum aliquis etc. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis pelles ermellinas et pelliceas mustellinas, et ibi de aliis vide. (100) Pro filio ludente ludos dampnosos pater non solvet nec super ipsius porcionem cadet ludentis. Filius etc. Si globizando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit in ipsius partem computabit(ur), cum ad divisionem venerit [23] cum fratribus etc. (101) Pene pro plagis militi a kmethone factis etc. M i 1 i t i etc. Kmetho wlnerans militem decem marce (s) cum pena XV exolvet et sic de aliis. (102) De prato falcato et empcione eiusdem. Bartholdus etc. Inculpatus pro prato per Andream, quod ipsum falcastrasset, Andrea confitente et petente se admitli ad probandum, quod emit pratum predictum etc. (103) De wlnere in ludo solvendo. Item Bartholdus etc. Confitens se in ludo wlnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus etc. (104) De solucione fideiussoris absque principali debitore etc. Nicolaus etc. Fideiussor asserens, per principalem debitorem debi- tum esse persolutum, ad probandum admittitur. 1) Cod. iniusticia. Archiwura Komisyi prawniczej T. II. 202 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [14] (105) Quomodo vidua se debet habere cum pueris. Statuimus etc. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem re- manebit. (106) De dote et aliis bonis hereditariis. Item statuimus etc. Assignacio dotis in parata pecunia et in presencia amicorum videlicet. (107) De violenta 1) recepcione in via publica 2) etc. Martinus conqueritur etc. Violator strate publice XII testibus bonis tenetur se expurgare. (108) De re amissa per alium inventa et non restituta etc. Item Martinus etc. Incutpatus pro invencione alicuius rei, proprio iuramento se expurgare debet. (109) De arbore pomifera succisa. Statuimus etc. Succidens arborem pomiferam aut fructiferam XII grossos cum pena XV solvat. (110) De expurgacione wladarii vel familiaris contra suum dominum. Preterea etc. Wladarius aut familiaris, si per dominum | inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. (111) Nullus miles emat scolteciam absque voluntate domini ville etc. Cum officium etc. Sculteciam nullus potest emere preter domini ville voluntatem. (112) De divisione fratrum et diuturnitate eiusdem triennali. Cum omnis dissensionis etc. Divisio facta coram amicis ligat, licet (ad) noticiam principis non fuerit deducta, si per tres (annos et tres) menses pacifice perdurabit. (113) De prescripcione furti aut latrocinii 3) triennali etc. Amen. [25] Cum furta etc. Si aliquis de furto aut latrocinio pcr vicinum eius- dem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agentem procedit; si autem sunt distantes, non alia (nisi) triennali prescripcione evadere poterit accusatus. (114) De prescripcione puerorum etatem non habencium. Si cuiuscunque pueri etc. Pueri induciati super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem predictorum annorum actori obicere non possunt etc. 1) Cod. violencia. 2) Cod. publicata. 3) Cod. latrocinio. [15] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 203 (115) De communi prescripcione virorum, mulierum et viduarum. Cum realis etc. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utentur, prout et ibidem est descriptum. (116) De prescripcione commissi homicidii. Ut calumpniis etc. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat cxcepcio (prescripcionis) triennalis. (117) Iudex, in cuius iurisdicione rex constituetur, tenetur in curia regali commorari, causas iudicans. Cum in causarum etc. Cum parilitas 1) in penis haberi debet, conswetum est, ut redarguens sentenciam iudicis, pro pellibus mardurinis [26] tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam approbaverit 2) fore iustam; si vero vincatur, tres marcas cum pena XV fusus rubore restituat viceversa. (118) De terrestri(bu)s notariis et ministerialibus 3). Statuimus etc. Notarii a producente testes grossum unum, ubi vero terminum assignaverunt 4) peremptorium, medium grossum tantum et cetera. (119) Rex, capitaneus vel iudex nullum absentem condempnet. Item statuimus etc. De causis criminalibus in absencia accusantis seu actoris, cuius interesset, nos vel nostri successores et capitanei nostri cognoscere non debemus nec aliquem hominem condempnare non convictum iudicio vel confessum etc. (120) De eo, qut in iudicio cultellum vel gladium extraxerit. Preterea etc. Si quis aliquem in iudicio wlneraverit, in gracia regis consistat; si autem cultellum vel gladium evagtnaverit, pena syedmnadzeze puniatur. (121) Qui coram rege, archiepiscopo aut capitaneo gladium extraxerit. Insuper statuimus etc. Si quis coram rege cultellum evaginave- rit et wlnus non dederit, in gtacia regis existat; et si wlneraverit, [27] sine gracia puniatur. Et idem (de) iudicio capitanei; si vero coram archiepiscopo hoc idem contingerit, pena XVII (s) puniatur. (122) De his, qui habent potestatem dandi ministerialem ad citandum. Decrevimus etc. Capitaneus, iudex, subiudex et officialis habent facultatem dandi ministcrialem ad citandum. Qui si citatus parere non curaverit vel contempserit, pro quolibet termino, videlicet primo et secundo, octo scotos solvcre teneatur j et in tercio termino si non comparuerit, cau- 1) CoJ. paralitas. 2) CoJ. approbavit. 3) CoJ. ministerialis. 4) CoJ. termini assignavit. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH III ci. [16] sam perdet et ab accione cadet. Si vero actor in primo termino non comparuerit nec per nuncium, causam amittet cum pena septem marcarum etc. (123) De citacionibus curie nadworni. Perpetuo etc. Citati in iudicio vel alibi inopinate 1) inventi, respondere non tenentur etc. (124) Prescripcio hereditatum venditarum et obligatarum etc. Preterea statuimus etc. Emens hereditatem existens in possessione per tres menses et tres annos, et aliquis 2) tenens triginta annos in [28] obligacione hereditatem, prescribunt et perpetuo ipsas hereditates habere debent. (125) Prescripciones rerum furtive aut violenter ablatarum etc. Statuimus etc. Quod passus damna per furtum vel spolium in pec- coribus, peccudibus et aliis iumentis, infra annum tantummodo ad iudicium, sed et in iumentis et equis infra duos annos (s). (126) In presencia regis aut colloquii generalis iudex non redarguitur pro sentencia. Insuper statuimus etc. Quod iudices non possunt redargui ncc reprehendi, | et hoc intelligendum est in colloquio generali etc. (127) De expurgacione iudicis citati pro iniusta sentencia. Statuimus etc. Si quis redarguit sentenciam iudicis, iudex pcr suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor approbarc, pcr sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius noscitur csse iudex etc. (128) Pena subiudicis, cum citatur, et aliis (s). Similiter etc. Redarguens sentenciam subiudicis, pclles wlpinas vel tres fertones assignare (debet), qui eidem cedant etc. Et quod de [29] iudice premissum est, de castellano similiter intelligendum est etc. (129) De fideiusoribus. Preterea etc. Fideiussor quilibet illo negante, pro quo fidciussum fuit, si debitum fuerit viginti marcas, solus, si quinquaginta, metsccundus, in maiori vero quantitate, mettercius evadere debct etc. (130) Item statuimus etc. Nullus fideiussor pro illo, pro quo fide- iussit. (in) iudea equum vel bovem obliget; alias si obligaverit, ad restaura- cionem damnorum principalis processus voluntate (s) 3). 1) Cod. propinate. 2) Cod. aliqnos. 3) Ustęp ten pomylony brzmi w tekscie: »ad restauracionem damnorum principalis persona minime teneatur, nisi id de persone principalis processeril voluntate « [17] KOD. OSSOLINSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 205 (131) De intercessione, o zachod etc. Statuimus etc. Citatus aliquis ad iudicium pro quibuscumque causis, ponens evictorem 1), et si evincit eum, amplius respondere non debet. (132) De donacionibus firmiter observandis et absque privilegiis. Hec statuta etc. Donaciones omnes, super quibus privilegia conceduntur, perpetuam recipiant firmitatem etc. (133) Barones ad metas ad bellum serviant, extra non. Declaramus etc. Nobiles terre Polonie ad expedicionem in armis, sicut melius possunt, servire tenentur 2), sed extra metas regni non [30] tenentur, nisi ipsis competens satisfaccio impendatur. (134) De quantitate dotis et dotandis puellabus. Statuimus etc. Filia aut cuius (s) per patrem nuptui tradita et dote sibi assignata eodem defuncto 3), a patre plura repetere non poterit. Si autem 4) patre defuncto, filie remanserint innupte, si fuerint filie palatini et possessiones multe, eidem centum marce pro dote per fratres assignantur; ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore. Et idem sen(ten)ciamus de filiabus nobilium inferiorum. | (135) De pueris etatem non habentibus et potestate tutoris etc. Cum pater etc. Si pater inter filios post obitum sue coniugis fecerit divisionem, et per nos vel capitaneum nostrum (s), patre mortuo filii illam rescindere possunt. (136) Tutor non de aliis, nisi de censibus et iumentis indomitis puc- ris tenetur facere racionem. Multociens etc. Tutores tenentur facerc pueris ad legitimam etatem venicntibus racioncm, dumptaxat in censibus et iumentis indomitis etc. (137) De penis pro occisis canibus (s) et mutilacione membrorum etc. " [31] Quamvis etc. Occidens militem triginta marcas parentibus, pueris vel amicis, mutilans aut (s) in pede, manu etc et de kmethone occiso et wlnerato et aliis vidc etc. 1) Cod. et victorem. 2) Cod. tenetur. 3) Cod. assignate, eadem defuncta. 4) Cod. aut. 206 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [18] (138) De raptore virginis sine voluntate. Virgo consenciens raptori perdit dotem; et oppressore virginum etc. Item quicumque etc. Opprimens virginem aut quamcunque mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum existit, et consenciens se rapi, dotem amittit. (139) Accusatus tribus vicibus pro spolio et furto et convictus | iudi- cio, infamis permaneat etc. Statuendo etc. Aliquis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio (convictus), ille sit infamis. (140) (De furto piscinarum, fluviorum et aliarum rerum). Propterea etc. Si quis in alterius villa furtum feccrit in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno vel frumento, in campis, damnum passo persolvat, et unam marcam grossorum penam solvere teneatur. (141) De usuris Iudeorum. Usuram etc. Iudci per septimanam non plus nisi unum grossum de marca capiant. (142) Famulus iuvet dominum in contencione etc. [32] Item statuimus etc. Scrvus dcfendens dominum, (si) wlnerat aliquem, non incurrat indignacionem wlncrati vel amicorum eius. (143) De iumento occiso vel poledro etc. Statuimus etc. Pro iumento indomito et poledro interfecto tres marce solvantur, et plagis etc. (144) De pignoribus silvarum et gaiorum. Statuimus etc. Silvam vel mcricam habcns a se distantem, scrophas ad ipsas pellere non potest, nisi via etc. (145) De iumentis indomitis pascendis et scrophis ad glandines pel- lendis etc. | Statuimus etc. Conservans iumenta indomita, a festo sancti Iacobi usque ad festum sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur; alias dampnum solvat. Idem de scrophis pascentibus in glandinibus alterius silve et ipsarum impigncracione vide. (146) Ubi curie regales sunt remote, pignora recepta possunt dari adari (s) ad curiam castellani aut palatini. Et ministeriales nullus alter, nisi palatinus instituat. Item etc. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini [33] licite pelli possunt, ubi curic regales sunt remotc. Officiales palatinus instituat et de penis eorundem instituat. [19] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 207 (147) De pellendis scrophis ad silvam a se distantem per silwns alienas. Statuimus etc. Silwam vel mericam habens a se distantem, scrophas ad ipsam pellere non potest, nisi via etc. (148) Pater pro crimine filii non consencicndo non punitur, nec frater pro crimine fratris etc. Cum dicit scriptura etc. Pater non debet pati pro delicto filii nec frater pro delicto alterius fratris, | et hoc si non fuerint coadiutores delicti perpetrati. (149) De occiso in domo propria violenter et invasione domus et pena XVII. (s). Statuimus etc. Si quis militem occiderit, penam XVII (s) solvere teneatur, et quilibet occisoris coadiutor etc. (150) De potestate palatini cum profugo, non admisso eo ad iustifi- candum, et treugis eidem dandis. Statuimus etc. Profugo episcopus vel palatinus treugas duorum mensium dare poterit, si postulat innocenciam expurgare. Et uxor sua in dotalicio remaneat etc. (151) De kmethone profugo. [34J Preterea kmetho profugus, et si eum dominus infra annum non repe- tierit 1) et post annum eum invenerit et eum iure acquiesierit, kmetho censum illius cum pena trium marcarum persolwat. (152) Culpe, propter quas licitum est kmethonibus fugere a domino. Culpe vero etc. Kmetho potest recedere de villa domini sui (in) ca- sibus infrascriptis subsequentibus: quando dominus ob suum delictum excomunicatur; quando dominus opprimit filiam sui kmethonis; quando ob culpam domini kmethones impignerantur. (153) Uno iure in omnibus regnis debent iudicare terris (s) etc. | Cum etc. In omnibus terris uno iure iudicentur. (154) Aliquorum 2) castellanorum iudicia non debent fieri. Cum etc. Iudicia castellanorum aliquorum non debent fore. (155) Quilibet in armis ad expedicionem servire debet. Sed quia etc. Omnis miles tenetur ad bellum iuxta suorum bonorum facultatem servire. 3) 1) Cod. receperit. 2) Cod. aliorum. 3) Cod. serviant. 208 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [20] De moneta in regno. Ex iure etc. (s). (156) De moneta in rcgno. Item etc. Universus (s) una moncta in regno fore debet. (157) Pro culpa domini kmetho non inpignoretur etc. || [35] Ex iure etc. Ob penam militis aut caucionem fideiussoriam kmetho non debct inpignerari. (158) De fideiussore non eliberato per debitorem principalem. Quia etc. Fideiussor propter non solucionem non statim debet inpignerari nec debitori aliqua damna facere, et hoc si est debitum parwm. (159) Iudei super literas obligacionis pecunias non mutuate. Porro etc. Iudei super litteras obligacionis pecunias prestare non debent, sed super pignera etc. (160) Unus quisque sua re utatur et vi nulli recipiatur. Item etc. Euntes de bello alicui vi non recipiant neque vendere volcntes compellent. (161) Pergentes ad bellum moderatum equis recipiant pabulum in via. Verum eciam etc. Transeuntes ad (ex)pedicionem in suis terris non plus preter ipsorum et equorum moderatum victum et pabulum recipiant. (162) De expurgacione nobilitatis increpate. Statuimus etc. Aliquis inculpatus, quia non haberet ius militale, idem duos seniores sue genologie, alios duos altcrius genologie et [36] duos tercie genologie (producat). (163) De fratribus et sororibus per eos dotandis etc. Item etc. Fratres tradent sorores maritis post mortem patris; fratribus vero germanis carentibus, fratres patrueles 1) ipsis infra annum possessiones solvant etc. (164) De termino non existente in terra, et termino gravis dcbiti, capitulum. Cum in gravi etc. Grave debitum non potest solvi in tempore brevi. Vide capitulum 2). 1) Cod patruelos. 2) W kodeksie następują dalej regesla artykutow stalutu warckiejJO. In nomine domini amen. Cum scriptura testante, omnis etas ab [p. 43] adolescer.cia sit pronior 1) ad malum et omnis creatura consistat sub vicio, naturaque humana facilius labitur ad delicta, sic eciam, quod vicia imitetur, quamvis domino disponente sibi subditi deberent fore pudici, modesti, iusti et pacifici, effren(a)ta tamen cupiditas nisi iusticia 2) conatus subverteret, tunc perfectio, concordia et pax inter homines deperirent 3). Summum bonum in hac vita est iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc conditur statutum seu 4) constitucio, | ut humana conherceatur audacia et inter inprobos innocencia securitate letetur. Constitucio statutorum etc. Non debet reprehensibile neque mirum iudicari, si secundum temporum varietatem conswetudines et facta humana varientur, cum cuilibet virorum non sufficiat fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et scienciis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus Dei gracia rex Polonie, unacum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis || plereque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum ani- [p. 44] morum varietatem, quamvis super 5) uno et eodem facto varie et diversimode deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; unde ad laudem omnipotentis Dei eiusque matris beate Marie et tocius curie celestis, ad honorem comodumque et utilitatem nostrorum subditorum decrevimus 1) Cod. prompcior. 2) Cod. iuste. 3) Cod. depererient. 4) Cod. se. 5) Cod. sub. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 27 210 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. |22] predictorum iudiciorum seu causarum excidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumptaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et teneantur | iudicare ac eadem statuta districte et firmiter observare. (1) Constitucio respicit futura et non preterita. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones edite nunc in colloquio generali in Vyslicia, non respiciant preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et tunc si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) De graniciebus hereditatum dividentes (s) riwlo. [p. 45] Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus et hereditatibus ipsorum distingwendis, graves altercaciones suscitantur, ex quibus expense augentur 1) et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut 2) plurimum, inter hereditates profiuunt et habent(ur), unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo fluvio et rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis ad ipsam protensam; quod si idem fluvius obmisso primewo alweo diverterit suum meatum sive defluxum per | alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus [decursus] 3) alveus, ubi antea fuit decursus aque, pro veris limitibus semper est reputandus et firmiter tenendus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes faciant libere suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur; tunc enim decursus fluminis seu fluvii pro termino et limitibus est semper habendus. (3) Quilibet in bello se statuat sub certo vexillo. Ius militale. — Quidam ex nostris baronibus nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum minima 4) strenui- [p. 46] tate communi(cantes), sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, in hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum cum certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. 1) Cod. agentur. 2) Cod. et. 3) Wyraz zaklamrowany przekreślony. 4) Cod. nimia. [23] KOD. OSSOLINSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 211 Kt quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, quod quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere tutum (s) locum pro sui vexilli defensione. Alias volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per succamerarium, sub quo degunt, captivati | vel captivi nobis 1) debebunt presentari; equi vero eorum eidem succamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) De convictis recedentibus de iudicio, non facta solucione aut caucione fideiussoria IIII. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et de iudicio prius non recedere, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus: quidam autem rebellione ducti 2) recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes: propter quod volumus, ut tales inobedientes de ipsorum malicia nullum reportent [quod volumus] 3) comodum; postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur. et si (in) captivitate j manentes effugerint 4), a potestate [p. 47] ipsorum sint liberi et soluti ipso facto, preter debitum furti 5) aut preter furtum. (5) De pignoribus estivo tempore per duas, yemali per unam septimanam non distrahendis etc. Ut 6) in rapinis aut inpigneracionibus nostrorum pauperum militum aliquis modus observetur. — Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignerant, statim spolia dividunt, nullam cum impignerato graciam facientes. Ad succidendam 7) igitur hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius servare | nolentes et prohibentes 8) statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officialis vel [malefactor] 9) iudex [palatinus] 10), qui oprawcza dicitur, aut aliquis quicumque [dicitur] 11) pro penis iudicialibus per eos latis aut excessibus aliis aliquem terrigenam nostrum, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impigneraverint aut impignorare iusserint, 1) Cod. vobis vobis. 2) Cod. ductu. 3) Wyrazy przekreślone. 4) Cod. efligerint. 5) Cod. furtu. 6) Cod. et. 7) Cod. succedendum. 8) Cod. volentes et prohibentur. 9) Wyraz przekreilony. 10) Wyraz przekreilony. 11) Wyraz przekreslony. 212 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [24] pignera in equis, peccudibus aut aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit 1) m estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem hyemali tempore octo diebus illibata debent per recipientem conservari, sive iuste impignerati fuerint vel indebite rapina in eos commissa. Et si extunc per illum 2) !j vel illos, quorum vel cuius sunt pignora, pro [p. 48] (com)missis penis non fuerit illis, qui impigneraverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit 3) pignerantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo valorem iuxta animalis deperditi, quod suo firmabit iuramento, tenebuntur cum pena XV resarcire 4). Et hoc statutum salubre propter iudicum 5) et ofificialium rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad certos iudices extendimus sive prorogamus etc. | (6) Filii vivente patre utentur paterno sigillo et aliud portare non presumant VI. Quia filii cum patribus iurisficcione 6) una persona censentur, statuimus, ut viventibus patribus filii dunptaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presunpmant. (7) Sculteti tam spiritualium quam secularium ad bellum proce- dant7) VII. Quia onus, presertim 8) quod omnes tangit 9), inter plures divisum faci- lius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta eorum facultates ad quam- libet expedicionem nobiscum transire teneantur etc.10). [p. 49] (8) Clerici bona paternalia possidentes ad bellum procedant VIII. Cum nullus iure suo debeat defraudari et quia plerique clerici in regno nostro bona paternalia tenentes, de eisdem bonis sub umbra clericali, debita nobis et regno nostro servicia in facienda 11) expedicione subtrahere 1) Cod. fuerint. 2) Cod. illam. 3) Cod. fit. 4) Cod. desarcire. 5) Cod. iudicium. 6) Cod. iurisfaccione. 7) Cod. prodeant. 8) Cod. presertum. 9) Cod. tangat. 10) W tem miejscu u dołu wypisane jcst Secundus est, znaczy drugi zeszyt. 11) Cod. faciencia. [25] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 213 consueverunt, idcoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, bona paternalia predicta tenentes, vel nobiscum transire aut pergere personaliter vcl eadem bona paternalia proximis fratribus laicis dimittere et renunciare teneantur; qui si neutrum facere curaverint, predicta quelibet bona predictorum clericorum decernimus regno nostro tempori(bu)s perpetuis applicanda. (9) Domina aut virgo citans vel citata potest in hospicio con- stituere procuratorem. Ut dominarum habitacio propter frngilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne ad causas vocate, premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si que virgo citans vel citata aut domina venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens officialem suum cum eius domine adversario ad hospicium ipsius mittere teneatur, coram quo accionem sue cause sive defensionem advocato aut suo procuratori 1), cui placebit, in totum delegabit. (10) Quilibet homo potest habere procuratorem sue cause. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudicio regni nostri quilibet homo, cuiuscunque status sit et condicionis, potest et debet habere suum procuratorem, advocatum aut prolocutorem 2). (11) De numero iudicum et officio ipsorum etc. Quia ex multiplicitate iudicum , prout nos experiencia docuit, [p. 50] in causis quamvis super uno et eodem facto vario et diversimodo 3) plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum 4) statuere numerum iudicum et occurrere predicle varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi alter in Sandomiriensi 5) terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit aliquando 6) terrarum earundem limites visitare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur, declarantes eorundem iudicum potestatem, quod deinceps in quibuslibet causis cciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum fuerit questio hereditaria, iudex et subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, 1) Cod. procuraturi. 2) Cod. prelocatum. 3) Cod. divisimodo. 4) Cod. circum. 5) Cod. in Cracoviensem alter in Sandomiriensem. 6) Cod. aliquam. 214 KOD OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [26] cuius cognicionetn in nostra et baronum nostrorum presencia | volumus et decrevimus pertractari, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici et subiudici adiungendis, ipse iudex et subiudex una cum dictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant plenam facultatem. (12) De iudicibus palatinorum XII. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Cracoviensis uno et Sandomiriensis uno eciam iudicibus suis contententur, declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices eciam cognoscendi habeant plenam facultatem. (13) De tempore iudicii exercendi ante meridiem. Prava conswetudine noscitur, esse observatum, quod sine tempo- [p. 51] rum et sine horarum differencia et distinccione (per) iudices iudicia exercebantur, et itaque pleri(que) non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandia repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior facilius opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus respectus habetur. Itaque, ut certis temporibus et horis cum debita discrecione iudicia pertractentur, statuimus, quod deinceps iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive meridiem causis debent presidere et eas pertractare; et si primo die terminorurn ad causam hora meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause wlneracione diebus proxime | sequentibus presidendo dumptaxat ad horam nonam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infra scriptum expediantur. (14) De ordine vocandorum ad iudicium. Et ut facilius et sine strepitu iudicia et causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices president, non secundum merita personarum, nec secundum maioritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantum modo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. De ordine autem vocandi ipsos ad presenciam iudicum litigantes taliter duximus describendum: quod scriptor sub pena privacionis sui officii non aliter 1), quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, quod quis ad [p. 52] causam prius (provocaverit, prius) nominetur et expediatur, et qui secundario provocaverit, secundo loco nominetur similiter et expediatur, et sic usque ad extremos procedatur. Et si altera parcium neglexerit, sive quovis casu 1) Cod. alter. [27] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYNSKICH IIIci. 215 impcdita et tribus vicibus evocata, se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evoce(n)tur; et nichilominus pars, que fuerit absens et tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali licencia iudicum 1) et mandato, quavis 2) presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur XV, per iudices puniatur. (15) De loco iudiciorum castellanorum XIIII. Quia plerumque habentes iurisdiccionem vel a casu vel pro libito sue voluntatis consueverant ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus dumptaxat in tribus Iocis, videlicet in Crakovia, in Andrzeow et in Vyslycza debet et tenetur sua iudicia pertractare; alias tanquam a non iudice, quidquid fuerit factum vel iudicatum, nullam habeat facultatem (s) firmitatem. (16) De citacionibus et modo citandi, et quod kmetho pro culpa domini non debet citari et econverso XV. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppres- [p. 53] siones per nostros iudices et officiales provenire consueverunt, et idoo huiusmodi gravaminibus et oppressionibus obviare volentes, statuimus per ministeriales seu officiales nostros sive quoslibet iudices deputandos in hunc modum faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad viilam accedere debet, et dominus ville cum pro aliquo suo processu fuerit citandus 3), obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquilitate, ad portam curie eiusdem domini ville baculo tangendo et clamando eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et dominus fuerint culpabiles simul, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet villani [si non fuerit] 4) vel kmethonis, clamando faciat simili modo citacionem; qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per 5) eandem citacionem quomodolibet non graventur neque fatigentur, cum6) plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt 1) Cod. iudicium. 2) Cod. quamvis. 3) Cod. citandum. 4) Wyrazy przekreslone. 5) Cod. preter. 6) Cod. tamen. 2 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZAŁYŃSKICH IIIci. [28] villanos fatigare indebite. Alias si contra ipsos villanos contigerit huiusmodi inferre fatigamen, decernimus, quod procurans huiusmodi citacionem, pena, que dicitur XV, puniatur; et hoc rr.odo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville villani fuerint communiter vel divisim culpabiles vel delinquentes, ita, quod tangendo portam, quemlibet j; ipsorum ci- [p. 54] tare tenetur, cessante qualibet oppressione suprascripta. (17) De citacionibus curie alias nadworny rok. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet in curia nostra constituti vel in iudicio arestati seu inventi inopinate 1), ad nostram vel iudicum 2) presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem. Ideoque utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati inopinate cum bona deliberacione et discrecione super propositis 3) respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia premisso modo inventus et citatus fuerit ad nostram vel iudicum 4) presenciam, quod tunc citato vel evocato | actor supcr ipsa questione scriptum tradat vel exponat ad respondendum eidem 5) questioni, ut alias premissum est. Si fuerit questio hereditaria vel pro magna summa peccunie, scilicet quadraginta marcarum, communis terminus videlicet trium septimanarum eidem per iudicem assignetur; alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (18) Dum citat ministerialis absque mandato iudicis XVII. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes, pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, ipsi ministeriales ipsos pauperes milites vel villanos sine culpa||et sine causa absque iudicis precepto citant occasione vexa [p. 55] cionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis asignantes eisdem et statuentes. Et sic idem pauperes et villani milites (s) non valentes aliter redimere vexacionem, sepissime de certa peccuniarum summa componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministerialis sub pena adustionis faciei et privacione sui officii et eciam spoliacione omnium bonorum suorum, absque speciali iudicis mandato ali- 1) Cod. inopinative. 2) Cod. iudiciura. 3) Cod. prepositis. 4) Cod. iudicium. 5) Cod. eedem. [29] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 217 quam citacionem facere non presumat 1); alias premissam penam et faciei adustionem non immerito poterit formidare ctc. (19) Propter causam consangwinei shepitum non fac in iudicio XX. Plerumque que (s) fit, quod propter causas consangwineorum vel familiarium suorum aliqui ad iudicia venientes, per strepitum et importunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consweverunt reportare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consangwinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat. Quod si contrafacere presumpserit, pena, que vocatur XV, nostre camerc applicanda 2) puniatur. (20) Quilibet pro suo delicto luet, quamvis dominum suum nomi- naverit, quod de suo mandato fecit. Contigit eciam, quod dum aliqui pro aliquibus delictis et criminibus ad nostram evocantur audienciam, nominant dominos et quoslibet ipsorum 3) supcriores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi || crimina et delicta commiserunt. Verum [p. 56] quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores 4) per eandem nominacionem a pena liberabantur, tamen, quia huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem, ex eo, quod directe contrariatur precepto divino; unde nos attendentes, quod peccata suos tenent actores, et secundum canonicam equitatem nominacio in. delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione; eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hoc ut perniciosa et erronea cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questio nibus citati et in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, volentes alii per se excipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque status sint et condicionis, habeantur pro convictis. (21) Sine actore legittimo nullus aliquem citet XX. Preterea presidentes quandoque 5) et ipsorum officiales vel notarii aut familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes vel pro 1) Cod. presumant. 2) Cod. applicande. 3) Cod. suorum. 4) Cod. benefactores. 5) Cod quicumque. Archiwum Komisyi prawniczej T. II 28 218 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [30] vexacione redimenda aliquid in peccunia vel in aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nihil habeant cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et ordinant ac procurant diversas 1) citaciones; idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citare || procuraverit aliquem [p. 57] sine actore legitimo wlgariter prses povodq, taliter citans vel procurans talem citacionem penam XV solvere citato tenetur; prohibentes 2) quibusdam castellanis et iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones. « (22) Iudex non per alium nisi per ministerialem faciat cita- ciones XXI. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales seu officiales; quapropter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam alteram personam, quam per suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, quod si aliquod crimen in curia iudicii vel in iudicio recenter et de novo committatur, | tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat fieri citaciones. (23) De citatis pro hereditate dicentibus, coheredem eiusdem hereditatis non esse in terra. Item dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod Petrus vel Iohannes in remotis partibus est constitutus et (sit) coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte nihil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, quod taliter Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parpchia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem tribus vicibus nominetur (s) publice proclamando ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum (| et terminum debebit fp. 58] citari; quo non comparente, extunc ipsius contumacia sive absencia non obstante, ad decisionem seu diffinicionem diffinitam (s) procedatur. (24) De modo puniendi pro contumacia XXIII. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacia, vel ipsi contumaces modum excedendo puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pigneratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur, et antequam ad locum debitum repellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem 1) Cod. diversus. 2) Cod. prohibens. [31] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 219 dividebant(ur) et consumebantur. Ideo statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias est premissum, cum dominus ville tantum | est culpabilis, in duobus bobus dumtaxat impigneretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo (in) uno bove impigneretur. Et idem dicimus pro secunda contumacia observandum et faciendum. Si autem tercio fuerit dominus unacum villanis contumax, [causam pro qua] 1) decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod predicti boves pignerati in estate duabus septimanis, in hyeme vero 2) octo diebus absque aliqua distraccione debito modo per ipsos iudices observentur. (25) Iudici et regi boves contumacie tantummodo cedunt. Volentes et decernentes, | quod dicti boves pignerati sive 3) [p. 59] pena contumacie cuiuslibet tantummodo nobis et iudici applicentur. (26) Dum repercuciantur pignera. Decernimus eciam, quod si predicto ministeriali sic deputato per iudicem ad eandem pigneracionem, cum familia ipsius iudicis, villa pigneranda per dominum ville et villanos non admittatur pignerari et iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignera habita et per eosdem dominum et villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur vel repercuciantur, dolum et rebellionem eorum puniendo, volumus, quod penam, que dicitur XV, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia XV eadem pignera denegata vel violenter ablata | integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis pigneribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi 4) et rebelles, ita, (quod) iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem ad pignerandum et puniendum eosdem, volumus et decernimus, quod pena XVII (s) nostre camere applicanda punientur. (27) Casus, pro quibus pena semdmdzyeszyant debet regi (appli- cari) XXIIII. Preterea pena XVII (s), que conswevit nostro fisco seu camere applicari, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infra scriptis et non pluribus nostre camere applicetur: primus casus, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris non poterit se expurgare; secundus, dum aliquis parvi- 1) Wyrazy w klamry ujęte są w kodeksie podkropkowane na znak, ze przez omyłkę zostały wypisane. 2) Cod. vere. 3) Cod. sine. 4) Cod. doloso. 220 KOD OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [32] pendens nostrum iudicium, gladium vel cultellum presumpserit extrahendum; tercius casus, || dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus [p. 60] satisfacere vel sufficientem fideiussorie caucionem dare et facere contemps(er)it, et de iudicio per suam rebellionem discesserit, predicta caucione non prestita; quartus, dum aliquis accusatus de violencia sive de spolio publice strate et defecerit in sui expurgacione. Volumus, quod prefata pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur. (28) Pignera debent dari ad caucionem fideiussoriam postulanti. Preterea quia per frequentem pauperum impigneracionem plerumque pauperes plurima dampna et obpressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turmis, non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam impigneratores accedentes, damnabiliter | et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter (super) hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad impigneracionem faciendam non plures, quam duos famulos cum ministeriali transmittat et quod sine causa vel sine culpa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iudex non presumat nec permittat impignerare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate et presumpcione impignerare vel pocius rapinas committere presumpserint, decernimus precipiendo, quod peccora vel quaslibet alias res racione impigneracionis ablata vel recepta, iudex domino ville impignerate vel villanis eiusdem j| asserentibus indebite et contra iusticiam se esse impigneratos, [p. 61] remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignera integraliter et ex toto super caucionem fideiussoriam restituere teneatur, termino eidem domino ville vel vill(an)is impigneratis ad ostendendum suam innocenciam assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas impignerancium restringatur, decernimus, quod dum premisso modo sine culpa inpigncrati suam patcfecerint 1) innocenciam quotquot 2) persone fuerint in dicta pignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro qualibet ipsarum 3) penam, que vocatur XV, noverit se incursurum, domino impignerate 4) ville persolvendam. (29) De actore et reo non comparentibus XXVII. Actor procurat ad causam reum citari reo in termino comparente, actore vero totaliter se absentante, decrevimus, ob conjtumaciam actoris, 1) Cod. profecerint. 2) Cod. quod quot. 3) Cod. villa. 4) Cod. impignerato. [33] KOD. OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 221 que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus non curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel nuntium comparente, dccrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus 1) pena duorum bovum mulc(t)etur. (30) De non comparentibus ter in termino contumaciter et de rebus obligatis distrahendis. XXVII. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen eadem celeritas in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est vestringenda, ex eo, quod iudicantem opportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questio(ne) est (s) primo, secundo et tercio citatus non comparuerit contumaciter in termino sibi assignato, et ob contumaciam eiusdem citati actor in termino tercio per iudicem | defp. 62] cernatur et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis mittendus et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicacione 2) per iudicis sentenciam ipse reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem fuerit questio personalis, puta pro debitis vel quibuslibet rebus aliis obligatis (et) primo, secundo et tercio termino citatus contempserit aut neglexerit parere in termino sibi assignato, decrevimus, quod creditor 3) quarumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat 4) facultatem, ita tamen, quod si res obligate, distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris invenientur et existant tempore alienacionis, quam fuerit peccunia | tradita, et ipse creditor pro summa peccunie per ipsum credita, simpliciter et sine aliqua condicione 5) tanquam pro dicta summa peccunie recepit sufficientes 6), sibi et non alii idem creditor de negligencia debebit imputare 7); sed si condicionem creditor opposuerit circa res obligatas (maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas) alienaverit, debitor per iudicem decernatur 8) credite peccunie (summam adimplere; si vero pro maiori summa) res alienaverit obligatas, residuum. quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatur. 1) Cod. reo. 2) Cod. vendicione. 3) Cod. coucorditer. 4) Cod. habeant. 5) Cod. condiccione 6) Cod. sufficienter. 7) Cod. importare. 8) Cod. decernator. 222 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [34] (31) Pro violencia citans probet per testes, alias se proprio expurgabit iuramento; et citans pro furto vicinum sue parochie, infra unum annum citet, alias obstabit prescripcio. XXVIII. Preterea ut calumniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame pro quibuslibet violenciis in iudicium evocatur, actor [p. 63] teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si fuerint aliqui unius parochie sive districtus, et de furto aliquarum rerum aliquis in iudicium voluerit alium evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evo candi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem movere voluerit, quod tunc asserit, racionabiliter per idoneos testes tenebitur comprobare. (32) Civis mutuans pannos ad prestam terrigene, per testes pro- bet. C(apitulum) XXIX. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, quod si aliquis civis vel creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestam dederit aut mutuo concesserit preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes | talem contractum (initum) secum, et probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (33) De ostensione nobilitatis inculpate. Capitulum XXX. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quorum progressum 1) nati de genologia approbare eorum fideli testimonio consweverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genelogie nobilitatem tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurando dicant, quod ipse est frater eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus. (34) De vulneribus et inicio contencionis. Accepimus, quod Petrus insequendo || Iohannem graviter in [p. 64] plathea wlneravit. Quod cum Iohannes ad iudicium deduxisset, Petrus licet confiteretur, se Iohannem wlnerasse, tamen asserebat 2), se hoc ex inicio ipsius Iohannis fecisse, qui ipsum Petrum prius wlneravit, quod ipse Petrus offerebat se probaturum. Nos itaque in ta!i casu decrevimus ipsius Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod in platea (Petrus), dum ipsum Iohannem insequeretur, wlneravit, cum dictus Petrus non vitam 1) Cod. progressu. 2) Cod. offerebat. [35] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 223 defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam, ulciscendo, Iohannnem noscitur wlnerasse. (35) Item Petrus traxit Iohannem de mellificiis seu apibus, noc- turno tempore furtive ablatis. XXXI. Item Petrus traxit Iohannem ad iudicium asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno | et furtive ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur se hoc fecisse et dicebat, se proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum deportasse. Tandem pluries 1) per iudicem interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi 2) et ad domum suam deportari, intencionem suam posse(t) probare; Petro respondente, quod tales testes de visu nullo modo posset habere: nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum Iohanni imponendum, alias si fuerit bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportabat. (36) De wlneribus et invasio(ne) domus violenta et negacione ministerialis conspectorum wlnerum. [p. 65] Preterea Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor wlnera intulisset; Iohannes vero fatetur hoc fecisse ex eo, quod armata manu domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione matrem vel sororem aut uxorem vel filiam sibi wlnerasset; quod wlnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisset, obtulit se probaturum, tamen idem ministerialis per iudicem interrogatus, negavit se predictum wlnus conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis 3) idem Iohannes mox predictum wlnus matri sue illatum, per alios testes idoneos, qui predictum wlnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos itaque in tali casu et simili decrevimus, eundem Iohannem ad producendum predictos testes fore admittendum etc. (37) De wlneribus et sui ipsius lesione XXXIII. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum wlnerasset; Iohannes vero constanter asserebat, Petrum se ipsum wlnerasse, quod se offerebat legittime probaturum. Nos autem in tali casu duximus designandum, quod si in contencione et discordia Iohannes asserit Petrum se ipsum wlnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit wlneratus, tunc, ut est moris, Petri iuramentum dicimus admittendum. 1) Cod. plures. 2) Cod. recipiet. 3) Cod. ministeriales. 224 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZlAŁYŃSKICH IIIci [36] (38) De teste excommunicato producendo XXXIIII. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose 1) plerumque conswevit opponi, ex qua opposicione oppressio pululabat (veritatis). Unde circa eandem excepcionem || sic [p. 66] duximus statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excomunicacionis, producens testes eosdem absque cause sue wlneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem; si autem non poterit alios testes nominare vel habere preter eos, quibus obicitur sentencia excomunicacionis, volumus, quod cuius fuerit sentencia excomunicacionis, debito modo, scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel (satis) faciendo, cum omni reverencia requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum 2) tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendat. Quod si excomunicator predicto modo petitus pro testimonio perhibendo 3) denegaverit beneficium | absolucionis, quantum ad Deum censea(n)tur absoluti cum huiusmodi protestacione veniam postulando absolucionis (s), volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause wlneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur, et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (39) De teste consangwineo XXXV. Conradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Conradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis (fuit) Iacobus, ipsius Conradi patruus, mediator seu amicabilis compositor alias in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes secundum conswetudinem nominarentur, neglexit revocare pro huiusmodi consangwineitate; demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter dictam consangwineitatem || constanter [p. 67] asseruit non valere et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consangwinei (esse consuewerunt), declaramus in tali casu predicti Iacobi patrui testimonium valere pro Conrado. (40) De prescripcione 4) hereditatis triennali XXXVI. Cum prescripcio propter segniciem seu pigriciam dominorum sit instituta, statuimus et decernimus, quod si aliquis credit et reputat, se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, si infra tres annos et tres menses 1) Cod. maliciosa. 2) Cod. prohibendum. 3) Cod. prohibendo. 4) Cod. proscripcione. [37] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 225 tempore pacis et concordie sustineat et paciatur ipsum possessorem possidere hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi licet presenti et cuius presenciam sive sufficienciam habuit, non moveat questionem aliquam, extunc ab omni iure et vendicacione 1) hereditatis censemus eum cecidisse. j (41) Prescripcio obligacionis XXXVII. Si autem in obligacione aliquis teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod idem obligans vel ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet proximitate vel affinitate proximior, coram iudice nostro, si ipsius presenciam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestacionem, tunc dictus obligans vel eius proximiores, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam habeant facultatem. Si vero non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse etc. (42) De prescripcione maritate mulieris decennali 2). [f. 1] Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare 3) et paciatur possessorem eandem hereditatem possidere pacifice, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse. (43) Vidue sex anni currant in prescripcionem XXXIX 4). Si autem vidua fuerit et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet alio iure ad se pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustineat et passa fuerit eundem possessorem ipsam 5) hereditatem quiete possidere, decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit adquisitum, et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. 1) Cod. vendicione. 2) Odtąd podajemy text według Cod. Os. III. Z poprzedniego artykułu w rękopisie Os. III. dochowały się jedynie następujące ostatnie wyrazy: »(iu)re hereditatis sic obligate senciat se cecidisse.« 3) Cod. D. III. attemptare. 4) Liczby porządkowe rzymskie przy rubrykach znajdują się tylko w Cod. D. III. 5) Cod. D. III. ipsius. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 29 226 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZlAŁYŃSKICH IIIci. [38 ] (44) Tempore pacis habent locum prescripciones, alias non 1) XL. Volumus et decrevimus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie sibi vendicent locum, tempore autem guerrarum sive discordiarum nullatenus locum debeant sibi vendicare, sed 2) tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta guerrarum et discordiarum qualitatem, sicut et captivis per Thartharos nullam volumus currere prescripcionem. (45) De sepibus et eorum prescripcione inter vicinos 3) XLII. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa est et fuit insimul die et nocte cum eo per duos annos et tacuit nec ammonuit unquam ipsum pro sepibus predictis unico verbo. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciem ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (46) De prescripcione Lucie cum Francisco awnculo triennali XLIII. Franciscus neptem suam Luciam constitutam in etate infantili, orphanam, cum bonis valentibus centum marcas, tenendam et servandam in suam curam recepit; tempore vero procedente ipsam, dum aduc esset iuvenis minor 4) annis, de viginti duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas viginti marcas Francisco avvnculo suo movet questionem; Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit ammonitus pro bonis vel rebus predictis. Nos itaque talibus casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod dicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuit 5) minor annis sive maior, de cetero non poterit neque agere debebit 6) pro quibuscunque bonis aut rebus residuis, obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (47) De prescripcione hereditatis vendite XLIIII. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius statim quadraginta marcas exolvit, residuam pecuniam in cer- 1) Dwóch ostatnich wyrazów brak w Cod. D III. 2) Ustęp rozpoczynający się od tego słowa stanowi w Cod. D. III. osobny artykuł opa­ trzony rubryką: »Captivi per Tartaros non habent prescripcionem. 3) Dwóch tych ostatnich wyrazów niema w Cod. D III. 4) Cod. D. III. ma zamiast iuvenis minor — iunior. 5) Cod. Os. III. fiat. 6) Wyrazu tego niema w Cod. Os. III. [39l KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 227 tis terminis promittens se soluturum. Et sic idem Gregorius per quatuor [f. I 0] annos pacifiee et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offert se daturum Francisco venditori. Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere 1) eandem vendicionem, cum per tantum tempus non sibi totrdis solucio fuit facta 2). Quapropter nos declaramus et statuimus, propter 3) quietam et pacificam possessionem habitam per tres annos et tres menses, predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (48) De prescripcione tritici mutuati quatuor annorum. Franciscus Gregorio mutuavit triginta mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit. Gregorius vero 4) quesivit ab ipso Francisco, quando 5) sibi predictum triticum mutuasset. Franciscus respondit quatuor annos iam elapsos 6). Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum (49) De memoriali exigendo duorum grossorum 7) XLVI. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta wlgariter trzynadzescza 8), que consueverat iudici presidenti 9) seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine dicto pamyathne dinoscitur esse innovata 10), que videtur transcendere eandem solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decrevimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis actamen magnis, iudex pretextu dicte solucionis pamyathne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantum 11) duos grossos exigendi habeat facultatem. (50) De sentencia non retractanda, dum unus frater decernitur, alter frater non infringet, nisi pro porcione ipsum contingente XLVII. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit retractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita 1) Cod. D. IIL restringere. 2) W Cod. D. III ustęp ten brzmi: »non fuit sibi totaliter solucio facta.« 3) Cod. D. III. per. 4) Słowa tego brak w Cod. D. III. 5) Cod. D. III. quomodo. 6) Cod. D. III. elapsos iam. 7) Dwdch ostatnich słów brak w Cod. D. III. 8) Cod D. III. trinadsitscza. 9) Cod. D. III. sentencias. 10) Cod. D. III. invocata. 11) Cod. D. III. termino. 228 KOD. OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [40] negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod aliqui fratres, vel soror cum fratre, licet in bonis paternis abinvicem separati sint et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, post modum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se contemptum et ad eandem questionem, tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari, et sic 1) huiusmodi sentencia per talem postulacionem et peticionem consueverat retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint abinvicem patrimonio 2) divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam reportare sentenciam, alteri eorum postmodum penitus interdicta sit potestas arguendi scu infrigendi eandem sentenciam. Sed pro parte duntaxat ipsum contingente seu concernente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si sint quo ad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur aut ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus H (iuxta cita [f. 2] cio)nis edictum publice proponatur 3) citando: quod si sit aliquis, qui habet (vel pos)sit habere4) aliquod ius in dicta hereditate, vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet (inter)sit, die protunc assignato veniat et compareat ius suum ostensurus et (def)ensurus. Alias si post talem citacionem, eo, cuius intererat, non comparente 5), diffinitiva sentencia super eadem hereditate 6) proferarur, quam postmodum cuilibet venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum habere vigorem. (51) De kmethonibus furem insequi nolentibus. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum instancia requisivit et peciit suos vicinos, ut per vestigia eundem furem, pro equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent. Villani vero insequi furem 7) recusabant, et ita Nagod predictum equum ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum predicto Nagod condempnandos. 1) Cod. D. III. hic. 2) Cod. D. III. primo modo. 3) W Cod. D. III. ustęp ten brzmi: »termini edictum publice proponat.« 4) Cod. D. III. habere possit. 5) Cod. D. III. comparentes. 6) Cod. D. III. eaudem hereditatem. 7) Cod D. III. furem insequi. [41] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 229 (52) De prescripcione wlnerum XLIX. Petrus conquestus est, quod Iohannes ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, quod Iohannes se fecisse negavit; et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem petebat habere, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod dictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne. (53) De inordinata citacione pro sentencia iniusta. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso promulgavit, iniustam et iniquam contra ipsum sentenciam protulit 1), a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit wlgariter nyenaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice nyenaganyona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condemnantes, alias pro iudicibus expressam. (54) Dum unus frater decernitur, alter non refricat aut innovat 2). Falko pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus autem opposita longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit. Iudex vero predictum Henricum 3) absolvit ab eadem questione, silencium Falconi imponendo. Post hoc veniens iunior frater Nicolaus eiusdem Falconis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem iuniorem dicti Falconis non esse audiendum, et sentenciam iudicis dicimus transivisse in rem iudicatam. (55) Duo aut tres habentes unum molendinatorem quilibet ipso- rnm potest ipsum iudicare pro suis excessibus et culpis 4) LV. Francjscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendinatorem, Henricus tercius frater pro quibusdam molendinatoris excessibus coram iudice dato vel electo debito rnodo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falco alter frater veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condemnasset. Nos itaque attendentes, lj quod iicet cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus [f. 2°} predictum Henricum iuste et bene iudicasse. (56) De relictis alias puscsyna kmetonum LIIII. Abusiva consuetudine noscitur esse 5) observatum, quod cum aliqui kmetones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et 1) Cod. D. III. protulit sentenciam. 2) Dwóch ostatnich wyrazów brak w Cod. Os. III. 3) Słowa tego brak w Cod. D. III. 4) W Cod. Os. III. niema ostatuich dwdch wyrazdw. 5) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 230 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [42] immobilia, wlgariter pusczina 1) consueverunt occupari 2). Unde nos huiusmodi abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum 3) reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parochiali comparetur; reliqua vero bona ad proximos consanguineos cessante cuiuslibet 4) impedimento devolvantur. (57) De equo sano concesso et claudicante restituto. LV. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum sibi sanum ad certam viam. tamquam amico, commodasset, tamen 5) idem Mathias eundcm equum sibi restituit claudicantem; Mathias vero respondit bona fide eundem equum tanquam proprium se equitasse et servasse, nec scit, unde sibi eveniret 6) eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Mathiam fore observandum; qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (58) Pro homine kmetone occiso decem marce solvantur. Licet antiquitus fuerit 7) observatum, quod kmeto alium kmetonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur;8) tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmeto occidendo 9) kmetonem pro pena homicidii castellano, cui homicidium commissum fuerit, vel ei 10), cui ius persuaserit, quatuor marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decrevimus persolvendas. Qui homicida 11), si non fuerit in solvendo et 12) captus fuerit,13) pena capitali puniatur. 1) Cod. D. III. puscyną. 2) Cod. D. III. et Os. III occupare. 3) Cod. D. III. tamen. 4) Cod. Os. III. cuilibet 5) Cod. D. III. tandem. 6) Cod. D. III. veniret. 7) Cod. D. III. sint. 8) Cod. D. III. liberabantur. 9) Cod. D. III. occidens l0) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. III. homicidia. 12) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 13) W Cod I). III. wyrazu tego niema. [43] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZlAŁYŃSKICH IIIci. 231 (59) Dum plures de homicidio accusantur, unus tantum 1) per iura- mentum actoris condemnetur. LVII. Item si plures, puta tres vel quatuor de homicidio alicuius accusentur,2) licet per iuramentum accusatoris antiquitus pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio 3) condemnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et idoneos testes de homicidio et wlneribus se teneantur expurgare, alias deficientes in expurgacione puniantur. (60) De morte casuali alicuius hominis. LVIII. Item quacunque4) morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac vita migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut alio 5) quovismodo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decrevi mus, quod castellania de hoc non moveat questionem aliquam, sed consan- guinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prose- quantur iuxta furis formam. || [f. 3] (61) Pro capite militis sexaginta marce solvi debent. LIX. Ut violenta audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi occiderit militem, pro capite sexaginta, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simplici wlnere X marcas solvere teneatur.6) (62) De capite vagabunde mulieris filio solvendo. LXI 7). Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit. Marti- nus respondit, quia8) Laurencius non fuit de legitimo thoro, sive matrimonio procreatus, ex eo, quod eum 9) asserebat filium mulieris vagabunde. Nos autem in tali casu et simili, dicimus caput matris exsolvendum seu obtinendum. "(63) De latronibus et furta committentibus, extra terram divagantibus. LX. Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem victum 10) longi temporis brevi hora consumentes, assumunt sibi ex(tra) propria occasione(m) loca divagandi 11) et 1) Cod. D. III. tamen. 2) Cod. D. III. accusautur. 3) Pisarz w Cod. Os. III. po tyra wyrazie zamieścił accusetur, ale wyraz teu przekreślił. 4) Cod. D. III. quia cuiuslibet. 5) Cod. D. III. aliis. 6) Cod. D. III. lenetur. 7) Ten i następujący artykuł znajdują, się, w Cod. D. III. w odwrotnym porządku aniżeli w Cod. Os. III. 8) Cod. D. III. quod. 9) Cod. D. III. ipsum. 10) Cod. D. IU. vitam. 11) Cod. D. III. divagando. 232 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [44] taliter divagantes 1), aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem pene formidine retrahamus, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet 2) eorum bonis, que habent, ipso facto sint privati. Et si contingat huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari 3), volumus nichilominus, ut inter suos pares ut infames habeantur. (64) De precio ministerialis conspicientis occisum in via. LXII. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit 4) observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawne, expoliabant. Unde cum afflicto non sit addenda 5) affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus de cetero quoslibet occisos spoliare, seu exuere, sed tantum 6) unico grosso contententur, quem decrevimus eisdem pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procurat evocare eos 7), donec de eodem homicidio questio fuerit diffinita, fore persolvendum. (65) Depascens pecoribus aut iumentis semina, pro quolibet iu- mento aut pecore unam quartam denariorum solvat. LVIII. Ut quilibet proximum suum indempnem vigilet conservare 8). Si aliquis semina iumentis vel quibuslibet pecoribus maioribus depascat, statuimus, (quod) pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo damnum, is, cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur. (66) De pecoribus pellendis ad regalem curiam. Ad evitandum autem quamlibet altercacionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus damnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum in propria domo damnum passus iumentis vel pecoribus per noctem servatis, in crastino ad proximiorem castellanie curiam predicta iumenta seu pecora depellere teneatur. (67) Actor forum rei debet sequi. LX. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam proponit accionem seu dirigit, reus 1) Cod. Os. III. divagantibus. — Trzech ostatnich wyrazów brak w Cod. IX III. 2) Cod. D. III. quilibet. 3) Cod. Os. III. reconciliare. 4) Cod. D. III. extit. 5) Cod. D. III. addanda. 6) Cod. D III. tautummodo. 7) Cod. D III. eos evoeare. 8) Pisarz Cod. Os. III najpierw napisał »observare« ale później nad ob zamieścił »con«. [45] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 233 ibidem super alia questione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litem seu causam coram iudice competenti, cum 1) voluerit, agi- tabit. [f. 30] (68) De incendariis non habentibus ius Theutonicum, sed Po- lonicum. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam incendarii et exustores 2) domorum, horeorum, aut quorumvis bonorum, morte crudeli et inpiissima puniantur, quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debeant obtinere, propter damnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, ut manus effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum 3) in civitatibus et villis Theutunicalibus permanere, ut accionem propositam contra eos eludant 4) per iuris Theutunici defensionem. Et sic sepius talium maleficorum crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum basso consilio, statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam 5) inventi in civitatibus et villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico tamen coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (69) Oppressores virginum aut mulierum iure Polonico iudicentur. Re vera non solum a malo sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat 6). Sane quidam7) ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes et lascivam vitam gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant8) et mulieres polluunt violenter; et quando impetuntur 9) ab eis in recenti, iure Teutonico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum extitit nostris nobilibus 10) in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum, aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. 1) Cod. D. III. cui; Cod. Os. III. cuius. 2) Cod. D. III. executores. 3) Cod. D. III. primum. 4) Cod. D. III. deludant. 5) Cod. D. III. et. 6) Cod. D. III. existat. 7) Cod. D. III. quidem. 8) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 9) Cod. D. III. ira petuntur. I0) Dwóch tych wyrazów brak w Cod. D. III Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 30 234 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [46] (70) Qui non utitur suo privilegio, ammittit potestatem in eo sibi concessam. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem, qui non utuntur1) in eo concessa sibi potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis, ex nostra aut 2) predecessorum nostrorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico obmisso, tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si plures3) in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Propter quod volumus, quod, ubi crimen est comissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuerit, debebit iudicari seu terminari. (71) De ammissione sexagene in ponendo coram iure privilegio. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam grossorum, si actor 4) citans renuerit iussu iudicis iurare 5), reum nescivisse privilegiatum fuisse et privilegium habuisse, tenebitur 6) restituere idem actor eandem sexagenam reo; secus autem esse volumus, si iuraverit se 7) nescivisse reum fuisse 8) privilegiatum. (72) Casus, pro quibus licet omnibus kmetonibus simul surgere de villa. LXV. [f. 4] Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius 9) desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmetones aut incole de una villa simul possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius ville in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hiis infra scriptis: quando dominus opprimat uxorem aut filiam sui kmetonis; item cum pro 10) excessu 11) sive culpa domini ville kmetones bonis depredentur 12); item cum 13) excommunicantur kmetones 1) Cod. Os. III. utitur. 2) Cod. D. III. autem. 3) Wyrazu tego niema w Cod. Os. III. 4) Cod. D. III. autem. 5) Cod. D. III. iurari. 6) Cod. D. m. tenetur. 7) Cod. D. m. esse. 8) Cod. D. III. esse. 9) Cod. D. III. sepius iniuria desertantur. 10) Cod. Os. III. primo. 11) Cod. D. III. cessu. 12) Cod. D. III. depredantur. 13) Cod D. III. dum. [47] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 235 per annum ob culpam sui domini.1) In hiis nedum duo vel 2) tres aut quatuor villani casibus simul abire possunt, sed et omnes habitantes ibidem recedant, quo placet, (73) De prescripcione puerorum nondum etatem habencium. Similiter 3) infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie per quemvispiam iniuria 4) fuerit illata, [aut patri ipsorum, tunc mortuo5)]6), possunt illatam violenciam, pro qua agere non valebant propter defectum etatis, contra ipsos impedientes aut iniuriantes, agitare.7) Et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi tunc legittima etate in eis completa, infra tempus debitum agere ncgligerent pro iniuriis eis olim illatis, tunc obstabit eis excepcio 8) prescripcionis propter negligenciam allegatam. (74) Cui nunquam culpa pro furto fuerit oblata, pro prima9) iura- mento proprio se expurgabit. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum 10) voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio mota fuit aut latrocinii, (accusetur), propter suam bonam presumpcionem habitam apud vicinos licebit illi proprio iuramento suo 11) a tali accusacione se expurgare. (75) De pera, gladio et tribus scotis receptis homini dormienti. LXVIII. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum. Et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen tres scotos sibi 12) non restituit, ipsos pro sc usurpando. Falco vero quamvis de gladio et pera 13) confiteretur et se eadem offert 14) restituere, tamen de pre- ) W Cod. D. III. przy wymienionych w tym artykule przvpadkach znajdują się słowami wypisane liczby porządkowe: primus, secundus, tercius. 2) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. III i Os. III. Si mulier. 4) Cod. D. III. ipsis. 5) Cod. Os. III. mortui. 6) Zamiast ustępu objętego w klamrach w Cod. D III. czytamy: videlicet patre ipsorum mortuo.« 7) Wyraz ten w Cod. D. III. znajduje się bezposrednio po slowach: illatara violenciam. 8) Cod D. III prescripcio. 9) Cod. D. III primo. 10) Cod. D. III. baronorum. 11) Cod. D. III. suo iuramento. 12) Wyrazu tego brak w Cod. D. III. 13) Cod. D. III. de pera et gladio. 14) Cod. D. UI. offert se. KOD. OSSOLIŃSKICH III ci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [48] dictis tribus scotis diffitebatur. Unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attractare, domino invito nec rogato 1), predictum Egidium decrevimus in tali casu fore ad iuramentum admittendum. (76) De morsu canis. LXIX. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu impulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare. Falco autem 2) eandem incitacionem, seu impulsionem canis diffitebatur 3), Et quia Egidius actor non poterat hoc *) probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debeat se 5) expurgare. (77) De extinctione candele in contencione. LXX. Querelam deposuit Egidius contra Fakonem, quod, dum 6) vespere in domo ipsius facta fuisset contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest 7), per quem in illa contencione fuerit wlneratus. Falco vero, licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium || wlnerasse diffitebatur. Nos vero a pre- [f. 40] dicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem sit wlneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo wlneri prestitit occasionem, in 8) wlnere duximus condemnandum. (78) De ove per pastorem ad villam non reducta. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gregem impulsam et custodie pastoris commissam, de grege non rebabuit iterato ovem eandem. Pastor vero se asserebat 9) eandem ovem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in tali casu et simili pastorem eundem decrevimus 10) iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (79) De ludo taxillorum. LXXII. Ut noxius ludus taxillorum abiiciatur, per quem sepius iusti patrcs filiorum excessu de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum 1) Dwóch tych wyrazów brak w Cod. Os. III. 2) Cod. D. III. vero. 3) Cod. D. III. diflidebatur 4) Cod. D. III. hoc non poterat. 5) Cod. D. III. se debet. 6) Cod. D. III. cum. 7) Cod. D III. et nescire potest. 8) Cod. D. III vel. 9) Cod. D. III. asserebat se. 10) Cod. D. III. crevimus. [49] KOD. OSSOLIŃSKICII IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci 237 ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si aliquis 1) filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit 2) alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie deluse solucionem.3) (80) De Iudeis mutuantibus pecunias. LXXIII. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecunias tali filio, existentibus parentibus aduc sanis, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis ipsi parentes compellantur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter hoc quod non habet dominium alicuius rei vel aliquam possessionis tradicionem. (81) Ludus taxillorum ad prestanciam. LXXIIII. Ad precludendam *) lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante 5) ipsis6) taxillorum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam de pecuniis, equis et quandoque de hereditatibus cribrare, spoliare et damnose ammovere; qui sic delusi, ad inopiam 7) deducti; ut 8) plurimum ad vicia deteriora labuntur, propter que ulcio iudicialis, iuxta ipsorum demerita, a nobis consuevit in talibus 9) exerceri; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati dediti, pro dcfensione regni invigilent forcius: decrevimus, ut nullus10) deinceps tevrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantummodo pecunia pro parata. Quod si quis contra hoc statutum temerarie venerit, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit pro debito ammoneri. Si quis igitur 11) superveniehs post hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel vituperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam. que dicitur pyacznadzescza l2) 1) Cod. D. III. quis. 2) Cod. Os. III. desuerit. 3) Cod. D III. satisfaccionem. 4) Cod. D. III. precludendum. 5) Cod. Os. III. 11011 cante. 6) Cod. Os. III. ipsius. 7) Cod. D. III. omnem inopiam. 8) Cod. Os. III. et. 9) W Cod. Os. III. dwdch tych wyrazdw brak. 10) Cod. Os. III. aliquis. 11) Cod. D. III. vero. 12) Cod. D. III. XV. 238 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [50] solvat, et nostro iudicio aliam nihilominus penam similem pro inobediencia assignabit. (82) Ad bellum euntes non in villa, sed in campo habeant staciones 1). Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant, et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: quidam pretereuntes ista, veluti legis transgressores, cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, velut hostes se moventes, infinita damna pauperibus eciam plura quam hostibus irrogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes igitur huic periculo de remedio opportuno providere 2), statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit 3) progressio, nullus faciat in villa, sed in campo stacionem, nec rapinas in equis, || pecudibus, pecoribus [f. 5] aut in aliis rebus committat, sed solum pabulum moderate tantum recipiat 4) pro suis equis, et staciones faciat in gays, silvis aut rubetis incisis et receptis, ut 5) per hoc edificia villarum intacta existant. Si quis veluti 6) temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino ville illius aut cui damnum est illatum, resarciat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum, cum pena pyacznadzescsa 7), ad hoc apposita 8); et nihilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedere debebit. (83) Pater non tenetur dare pueris porcionem, donec 2-am uxo- rem duxerit 9). Ex cotnmuni usu in regno nostro 10) observatur, quod moriente matre, bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem; propter quod sepe contingit filios etate iuvenili in parte bona levata a patre ammittere, et amodo propter ingratitudinem 11) patri factam, patrem non nisi succurrere filiis ad inopiam vergentibus est necesse; et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum ex linea paterna obveniencium 1) W Cod. D. III. pisarz wypisał najpierw zwykłym atramentem: »Ad bellum euntes non etc.« a później jeszcze raz minią całą rubrykę. 2) Cod. D. III. providere oportuno. 3) Cod. D. III. sit. 4) W Cod. Os. III. wyrazu tego niema. 5) Cod. D. III. et. 6) Cod. D. III. velud. 7) Cod. D. III. XV. 8) Cod. D. III. opposita. 9) Cod. D. III. duxerit uxorem. l0) Cod. Os III. nostro regno. 11) Cod. Os. III. ingratudinem. [51] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 239 a patre aiiquam porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit 1), nisi tunc, velut fame sue prodigus, bona et 2) hereditates illas omnes communes indebite dissiparet. (84) De profugis et latrocinia committentibus. LXXVII. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu et 3) latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea ipsorum voluntate; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis: tamen de commissis furtis ac ceteris malis actibus 4) penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie denuo restaurantur: volumus, quod licet nostra ira sit eis 5) dimissa et pena, nichilominus pro furtis et dampnis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatam. Et nichilominus infamem talem pronunciamus, nec aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt 6), in fama et sublimitate honoris poterint adequari. Statuimus illum et dicimus 7) infamem, qui occulte insidiando habitatoribus regni nostri, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita, tales non poterint se dicere probos, cum impares viris probis reputentur. (85) De usura 8) Iudeorum medio grosso a marca. LXXVIII. Cum in usururum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecuniarum terminum non imponens, proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere debeant 9), nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteras obligacionis mutuant pecunias, sustinuerint infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, et tantum de principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obliga- 1) Cod. D. III. convalebit. 2) Cod. Os. III. ad. 3) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. III. actibus malis. 5) W Cod. D. III. pisarz po tym wyrazie raz jeszcze zamieścił: »sit.« 6) Cod. D. III. extiterint. 7) Cod. D. III. statuimus et dicimus illum. 8) Cod. D. III. usuris. 9) Cod D. III. debent. 240 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [52] cionis (poterint obligantem) effectualiter ammonere, nec obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. (86) De quercibus seu lignis incisis in gayo alieno 1). [f. 5 0] Quidam de ipsorum audacia multum presumentes 2), intrantes silvam vel gayum3) alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi pretendentes. Statuimus, ut si quis quercum inciderit in bonis alterius, domino invito, valentem 4) ad axem, aut5) de minoribus quercubus, vel aliis lignis currum repleverit, penam que dicitur szesczgrzywyen 6) solvat illi, in cuius dominio sunt incisa. (87) De recepcione in nocte alienorum frumentorum 7) et penis 8). LXXX. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques 9) in colla ipsorum et temporali disciplina impii 10) puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius 11) militis, prelati, civis familiares 12), aut alterius hominis simplicis, frumenta de nocte kmetonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res libere pro se tollere, et si quempiam occiderit 13) tunc, impunite volumus ipsum pertransire. Dominum 14) vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis pyandzesczna 15) decrevimus incidisse. Aut si wlneraverit aut occiderit 16) frumentorum defensorem, solvat wlnera leso vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis. (88) De turpiloquio, filium meretricis aliquem asserendo, pena LX marce. Quoniam omnis scurilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes, apud virtuosos debet non immerito I7) evitari, a qua non aliter, 1) Cod. D. III. alicuius. 2) Cod. D. III. presumens. 3) Cod. Os. III. gyum. 4) Cod. D. III. Toleutem. 5) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 6) Cod. D. III. syedmgadwyen 7) Cod. D. III. frumentorum alienorum. 8) W Cod. D. III. dwóch tych wyrazów brak. 9) Cod. D. III. torques addatur. 10) Cod. D. III. i Cod. Os. III. impie. 11) Cod. D. III. aliquus. 12) Cod. D III. i Os. III. familians. I3) Cod. D. III. Et quempiam occidere 14) Cod. D. III. dum. 15) Cod. D. IIL XV. 16) Cod. D. III. occideret. 17) Cod. D. III. non immerito debet. [53] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 241 nisi metu pene quandoque aliqui 1) prohibentur, unde volumus, ut 2) si quis linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum talem esse3), prout ipsum asseruit, pro vituperio ipsius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti 4) ipsum occidisset. (89) Pro eodem matri eciam sexaginta marcas. LXXXII. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominavit et non revocavit neque probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus 5) incidisse, aut revocando debet dicere: id, quod sum locutus, mentitus sum 6), sicut canis. (90) De 7) percussionibus et wlneribus. LXXXIII. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum in penis exigendis istum modum volumus observari 8): si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est 9) talis percussio, pena, que dicitur pyancznadzescza 10), per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur 11), qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali wlnere, kmetoni vero pena sex scotorum per percucientem debet solvi. (91) De divisione penarum. LXXXIIII. Ut penarum distinccio et 12) legitima divisio habeatur. Quod si kmeto wlneratur cum sanguinis effusione aut percutitur 13) enormiter, de omnibus penis pro wlneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes Ieso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (92) De occisione 14) fratris et consanguinei. LXXXIIIII (s). Et licet lex tam veteris, quam novi testamenti 15) fratricidium et alia seva crimina || graviter puniat sive damnat, tamen quidam velut [f. 6] 1) Cod. D. III. alicui. 2) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. III. esse talem. 4) Cod. D. III. velud. 5) Cod. D, III. decrevimus ipsum. 6) Cod. D. III, sum mentitus. 7) Cod. D. III. pro. 8) Cod. D. III, observare. 9) Cod. D. III. est illata 10) Cod. D. III, XV. 11) Cod. D, III. inferat. 12) Cod. D. III. vel. 13) Cod. D. III. partitur 14) Cod. D. III, occisore. 15) Cod. D. III. lex novi et veteris testamenti. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 31 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [54] hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam 1) minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere cupierunt, inde damnis affligantur et puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles nostri regni fratres, sorores aut proprios consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum obtinebunt; quin immo sentenciamus omnes et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione; in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtineant successionem. Quos in aggravacionem culpe ipsorum propter immanitatem 2) criminis 3) ob hoc omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (93) Recedente kmetone medietas plantacionum in area re- maneat. LXXXVI. Statuimus et decrevimus, quod si alique plantaciones inserte iam 4) et radicate evelli debeant et extirpari, eciam si sint proprie alicuius, extunc in solo seu in area medietatem earundem relinquere5) quisque teneatur sub pena sex marcarum. (94) Quilibet quamlibet6) rem, sit propriam, violenter apud ali- quem non recipiat7), sed iure acquirat 8). LXXXVII. Item si aliquis suum violenter 9) mantellum, vel quamlibet aliam 10) rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. (95) De violenta seminacione alienorum agrorum. LXXXVIII. Aliquis excolens et 11) seminans agros alterius violenter, semine eorundem 12) careat cum pena pyacznadzescza 13). 1) Dwóch tych wyrazów w Cod. D. III. niema. 2) Cod. D. III. inhumanitatem. 3) Wyrazu tego w Cod. D. III. niema, 4) Cod. D. III. iam inserte. 5) Cod. D. III. requirere. 6) Cod. D. III. aliquam. 7) Cod. D. III. recipiet. 8) W Cod. D. III. tego wyrazu niema. 9) Cod. D. III. violenter suum. 10) Cod. D. III. aliquam zamiust quamlibet aliam. 11) Cod. D. III. vel. 12) Cod. Os. III. earundem. 13) Cod. D. III XV. [55] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 243 (96) De bobus violenter receptis et pena ipsorum 1). LXXXIX. Cum alicui 2) quatuor boves violenter fuerint recepti3) et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et labore, pro qualibet septimana quatuor scotos damnum et iniuriam passo cum pena pyacznadzescza 4) et iudicio alia pro pena XV satisfacere teneatur. (97) De feno recepto violenter. LXXXX. Item pro curru 5) feni violenter recepto, tres grossos 6) cum pena XV eidem 7) iniuriam et damnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. (98) De frumentis acceptis violenter. XCI. Item pro una 8) copa cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marce et damnum passo XV exolvantur. Si autem tempore nocturno recipiatur, decrevimus esse furtum 9). (99) De estivalibus in die vel nocte receptis. XCII. Item pro copa estivalium vel hiemalium decrevimus, unam mensuram dum recipitur ad currum violenter (s), dum autem in ponderibus recipitur, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. (100) De famulo impossessionato; dominus tenetur satisfacere quicquid fecerit 10). Item famulus, qui dicitur golomanka 11), si vicino domini sui fecit alicui l2) aliquod damnum, dominus pro ipso satisfacere teneatur l3). [f. 6°] (101) De paupere divitem pro violencia citante 14). XCIIII. Item cum pauper homo pro violencia divitem 15) citat, dives de violencia 16) 1) Cod. D. III. ipsius. 2) Cod. D. III. aliquibus vel alicui. 3) Cod. D. III. fuerint quatuor boves recepti 4) Cod. D. III. XV. 5) Cod. Os. III. curro. 6) Cod. D. III. scotos. 7) Cod. D. III. eisdem. 8) W Cod. Os. III. pisarz w tera miejscu zamiescił jeszcze mylnie wyraz: «pena«. 9) Cod. D. III. furtum etc. 10) W Cod. D. III. dwóch tych wyrazów brak. 11) Cod. D. III. golomathka 12) W Cod. D. III. dwóch tych wyrazow brak. 13) Cod. D. III. tenetur. 14) Cod. Os. III. citantem. 15) Cod. D. III. divitem pro violencia. 16) W Cod. D. III. czterech ostatnich wyrazdw niema. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [56] per testes tenetur et habet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem 1) debita pena est mulcendus 2). (102) De citacionibus castellanorum pro iniusta sentencia et penis ipsorum. XCV. Cum aliquis arguit, seu provocat sentenciam 3) castellani Cracoviensis, quod dicitur narzecze vel nagany, pelles ermelinas, castellano Sandomiriensi aut Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas 4), iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas 5), subiudicibus pelles wlpinas, succamerariis per sex marcas, camerariis istorum omnium per sex scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, notario terrestri pelles wlpinas; aliis castellaniis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex marcas absque omni contradiccione et antequam ad audienciam admitteretur 6), dare et satisfacere teneatur 7). (103) Pro filio ludente ludos damnosos pater non solvet nec 8) fratres, sed super ipsius porcionem cadet ludentis. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus aut separatus, si globisando aut tasserisando vel quemlibet alium ludum damnosum ludendo aut exercendo, aliquid perdiderit, talia omnia et singula per ipsum perdita 9), volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur 10): nichilominus decernentes, quod sive in taxillis, sive scaccis vel alea, aut in aliquibus ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res lucratas 11), seu in huiusmodi ludis adquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum 12) ius ex predictis ludis sit adquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos 13) habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi. 1) Cod. D. III. quantitatem. 2) Cod. D. III. mulctandus. 3) Cod. D. III. sentenciam provocat seu arguit. 4) W Cod. Os. III. czterech tych wyrazów niema. 5) Cod. D. III. murdurinas. 6) Cod. D. III. admittatur. 7) Cod. Os. III. teneantur. 8) Cod. D. III. neque. 9) Cod. D. III. deperdita. 10) Cod. D. III. computetur. 11) Cod. P. III. lucratus. 12) Cod. D. III. dum. 13) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. fS7] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 245 (104) Pene1) pro plagis militum a kmetone factis. XCVII. Militi pro una plaga vel pluribus a kmetone factis, XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit in 2) baculo cruenta, sicut pro wlnere gladii 3) declaramus satisfaciendum 4). Militi vero famoso slachcze 5) LX 6) marcas, scartabello XXX marcas, militi creato de sculteto vel kmetone XV marcas pro capite; item militi slachcze 7) pro wlnere X marcas; scartabello V marcas, sculteto vel kmetoni factis militibus, tres marcas pro wlneribus statuimus pcrsolvendas. (105) De prato falcato et emtione eiusdem. XCVIII. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit 8); Andreas licet sit confessus predictum pratum se falcasse 9), tamen adiecit, quod idem 10) pratum wladarius Bartoldi pro certa pecunia falcandum 11) sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wladarius 12) ab ipso 13) recepisset, quem mortuum esse asserebat. Nos autem attendentes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius wladarii, in tali casu 14) decrevimus 15) eundem Andream probare 16) prati emtionem et vendicionem 17). (106) De wlnere in ludo solvendo. Item Bartoldus contra Andream deposuit, quod ipsum wlnerasset;|| [f. 7] Andreas confessus est ipsum B.18) wlnerasse, dicens, quod 19) hoc fecit nolens 20) in ludo, solaciando, tamquam socius et amicus cum amico. Nos, audita ipsius Andree confessione, attendentes quod ludus non debeat se ) Cod. D. III. pena. 2) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 3) Cod. D. III. gladiali. 4) Cod. D. III. satisfaccionem impendendam. 3) Cod. D. III. szlachczye. 6) Cod. D. III. septuagiuta. 7) Cod. D. III. slachczye. 8) Cod. D. III. falcastravit. 9) Cod. D III. falcastrasse. 10) Cod. D. III. illud. 11) Cod D. III. falcastrandum. 12) Cod. D. III. idem wladarius pecuniam. 13) Cod. D. III. eo. 14) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 15) Cod. D. III. decernimus. 16) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 17) Cod. D. III. prati solucionem et empcionem. 18) Cod. D. III. Bartholdum. 19) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 20) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 246 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIALYNSKICH IIIci. [58] extendere ad aliquam lesionem seu offensionem 1), ipsum Andream in tali casu decrevimus Bartoldo ad satisfaccionem wlneris condemnandum. (107) De solucione fideiussoris absque principali debitore. C. Nicolaus Mathie mutuavit 2) decem marcas, pro quibus Laurencium dedit sibi3) fideiussorem, et post aliquot dies idem Mathias debitor Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debebat. Tempore vero procedente 4) predictus Nicolaus creditor in 5) Laurencium fideiussorem pro dicta pecunia traxit ad causam; et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat, prefatam pecuniam per prefatum Mathiam, principalem debitorem fuisse persolutam, nos decrevimus in tali casu probandam fuisse solucionem. (108) Quomodo vidua se habere debet 6) cum pueris. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet paraffernalia 7) in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextantibus debet remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel recipere voluerit, decrevimus, quod tantummodo ad pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium 8), in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, ct cum residua alia suorum bonorum parte maritum recipiat iuxta suam voluntatem. (109) De dote et aliis 9) bonis hereditariis. CII. Item statuimus: dum alique domicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria corarn regia maiestate debeant assignari. (110) De violenta recepcione in via publica. CIII. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica recepit sibi de pera octo scotos violenter; Nicolaus vero rcspondit, quod indebite ipsum calumniaretur 10), nec eandem pecuniam amisissot, nec sibi recepta 1) Cod. D. III. offensam. 2) Cod. D. III. mutuavit Mathie 3) Cod. D. III. sibi dedit. 4) Cod. D III. precedeute. 5) Wyraz ten zbyteczny zupełnie znajduje sie tylko w Cod. Os. 111. 6) Cod. D III. debet se habere. 7) Cod. D. III. paffarnalia 8) Cod. D. III. paternalium 9) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 10) Cod. D. III. calumniaret. [59] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 247 fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu decrevimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. (111) De re amissa per alium inventa et non restituta. CV. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum 1) agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt octo scoti; Nicolaus vero superveniens, invenit bursam eandem cum predictis octo scotis et eos 2) monitus restituere non curavit; Nicolaus autem negat se predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos autem in tali casu indiximus3) eidem Nicolao per proprium iuramentum 4) se expurgare, quod non invenerit nec habuerit pecuniam predictam. (112) De arbore pomifera succisa.5) CVI. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa duodecim grossi 6) duntaxat damnum passo 7) exsolvantur 8) cum pena pyacz- nadsescza passo damnum persolvenda. 9) || [f. 7°] (113) De expurgacione wladarii vel familiaris contra suum10) dominum. Preterea cum dominus contra wladarium vel alium familiarem suum, aliquibus pro rebus vel iniuriis suis habet questiones 11), tunc ipse wladarius aut familiaris, domino suo non differendo 12) iuramentum, tenetur se cum sex testibus expurgare. (114) Nullus miles emat sculteciam absque voluntate domini ville. CVIII. Cum officium scultetorum semper servile existat et 13) ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneatur, indecens 14) est, ut maiores et po- 1) W Cod. D. III. dwóch tych wyrazów niema. 2) Cod. Os. III. eo est. 3) Cod. D, III. induximus. 4) Cod. D. III. eundem Nicolaum proprio iuramento. 5) Cod. D. III. succisa pomifera. 6) Cod. D. III. grossos. 7) Cod. D III. passo damnum. 8) Cod. U. III. i Os. III. exsolvatur. 9) W Cod. D. III. ostatnich szeiciu wyrazów niema. 10) W Cod. D III. wyrazu tego niema. 11) Cod. Os. III. questionis. 12) Cod. D. III. deferendo. 13) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 14) Cod. D. III. indicens. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [60] tenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum villarum domini assignentur 1). Idcirco 2) visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius illustris emat aut aquirat sibi in aliqua villa Sculteciam preter illius ville domini vel possessoris aut patroni voiuntatem; factam autem contra hoc statutum ipsam empcionem decrevimus 3) fore irritam et inanem. (115) De divisione fratrum et diuturnitate eiusdem triennali. CIX. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes ad rancores seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi incidunt in periculum vite utriusque: consueverunt itaque homines vivere et stare, ut plurimum, in propriis domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad presenciam principis id ipsum non fuerit deductum4); sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione domus reparantur et procurantur, ceteris hoc ipsum vita dissoluta non curantibus, et sic domos et hereditates ad utilitates deductas iure ipsi dissoluti pro se vendicant5) optinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes; ct sic quilibet paterfamilias tactus 6) hoc timore a reparacione bonorum se retrahit 7) et a domorum erectione: propter hoc, ut tales dissolutos 8) a pigricia ipsorum retrahamus, et ut9) bene laborantes aliquod comodum inde reportent, statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici, consanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint et divisi, et in hac separacione seu divisione steterint per tres annos et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviat prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per prescriptionem obiectam legitimam excludentur. (116) De prescriptione furti aut latrocinii triennali. CX. Cum furta et latrocinia propter infliccionem 10) pene pro delicto commiso per maleficos interdum, ut plurimum occultantur, ita, quod 11) noticia criminis 1) Cod. D. III. assignetur. 2) Cod. D. III. idcirca. 3) Cod. Os. III. decerniraus. 4) Cod. D. III. dedictum. 5) Cod. D. III. vendicat. 6) Cod. D. III. tractus. 7) Cod. D. III. trahit. 8) Cod. D. III. dissoluto. 9) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. l0) Cod. D. III. inflixionem. 11) Cod. D. III. itaque. [61] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 249 in brevi non potest propalari 1) et sic quandoque furta remanent impunita, et cum contra eos accio proponitur per excepcionem prescripcionis annualis volunt se tueri: in 2) detestacionem itaque criminis, decrevimus, ut si quis de furto aut latrocinio accusetur in iudicio, si est actor secum manens in una villa aut in parochia3), ubi secum audit divina, tunc obieccio prescripcionis annualis procedit et habet locum contra actorem de furto. Si autem actor et reus sint 4) distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem repellit, nisi triennalis, et imputare poterint sue pigricie omnes desides et lenti, cum in sui damni recuperacione minime curauerint 5) vigilare. [f. 8] (117) De prescripcione puerorum etatem non habencium. Si cuiusque pueri impuberes ante legitimam etatem ad iudicia trahantur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari 6) nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litiscontestacio usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente aliquot anni effluere consueverunt; quibus pueris Iegitimam etatem attingentibus, si questio ipsis eadem innovatur, excepcionem prescripcionis idem pueri de se agentibus illorum annorum, quibus induciati7) fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si que 8) sit apud illos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium pro eadem causa evocati 9). (118) De communi prescripcione virorum, mulierum et viduarum. Cum realis dislinccio personarum habeatur10), inter quas quedam persone sunt libere, ut virorum, aliarum autem, ut mulicrum, minus libere agcre11) possunt in 12) iudicio, super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive 13) obligatis, propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis tantummodo duret, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui 1) Cod. Os. III. propellari. 2) Cod. D. III. et. 3) VV Cod. Os. III. zuajdują się w tem miejscu jeszcze wyrazy: aut villa 4) Cod. D. III. suut. 5) Cod. D. III. curaverunt; Cod. Os. III. curaverit. 6) Cod. Os III contestare. 7) Cod. D. III. indicati; Cod. Os. III. induciati. 8) Cod. Os. III. qua. 9) Cod. D. III. evocari. 10) W Cod. D. III. wyrazu tego niema 11) Cod. D. III. agere libere. 12) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 13) Cod D. III. seu Archiwum Komisyi prawniczej X. XI. 32 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [62] ipsius liberam potestatem propter maritum, X 1) anni currant in prescripcionem. (119) De prescripcione commissi homicidii. CIII. Ut calumniis malorum hominum omnis via precludatur, consueverunt etenim 2) multum litigiosi calumniose viros innocentes de crimine homicidii ante multos annos commissi, querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi non poterit. Unde statuimus: si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et obtinere, antequam tres anni elabentur3) a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio 4) prescripcionis obiecta. (120) Iudex, in cuius iurisdiccione rex constituetur, tenetur in curia regali commorari, causas iudicans. CIIII. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor prevalere, aut premium iusticiam evertere 5), sed gestent 6) stateram in 7) manibus equo libramine, ferre iustam cuilibet sentenciam 8), lances appendentes. Et ob hoc dum vultus noster ab his personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex offert se iusticiam ad reddendum proniorem 9) et abstinebunt a calumniis litigantes: proinde statuimus, quod dum nostre maiestati terram Gneznensem vel Posnaniensem continget intrare, iudex statim, in cuius iurisdictione constituemur, ad nostram curiam intrare tenetur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis eciam hereditariis, tamen 10) in presencia nostri vel preter nos vel de nostro 11) speciali mandato, alioquin nobis extra terram existentibus, termini pro hereditatibus generales, prout actenus observatum extitit, teneantur 12). (121) De precio terrestris notarii et ministerialis 13). CV. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribent 14), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, de grosso 1) Cod. D. III. decim. 2) Cod. D. III. quidem militum. 3) Cod. D. III. elabuntur. 4) Cod. D. III. excepcionis. 5) Cod. D. III. avertere. 6) Cod. Os. III. gestant. 7) W Cod. Os. III wyrazu tego niema. 8) Cod. D. III. czterech tych wyrazów niema. 9) Cod. D. III. ad reddendum iusticiam prompciorem. l0) Cod. D. III tam. 11) W Cod. D. III. ostatnich sześciu wyrazów brak. 12) Cod. D. III. teneatur. 13) W Cod. D. III. dwóch ostatnich wyrazów brak. 14) Cod. D. III. scribet. [63] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 251 medio contententur. Item statuimus, quod officiales de uno 1) producente testes habe(a)nt quatuor scotos, a pena vero, que dicitur szedmdzeszath 2) bovem3), et quando pro furto pignerant4), bovem mediocrem; sed de [f. 8°] limitacione 5) hereditatum pro una die, si eam una die consumaverit, tunicam vel mediam marcam, eciam si duas aut tres hereditates inter duos limitaret. Et si idem officialis, qui dicitur wossny 6), aliter 7) formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et de hoc fuerit convictus iudicio, alter loco suo substituatur et ipse a suo officio perpetuo deponatur. (122) Rex, capitaneus vel iudex nullum absentem condemp- nent. CVI. Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusatoris, seu actoris, cuius interest, nos vel nostri successores ac capitanei nostri cognoscere non debemus, nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum in iudicio, vel confessum. (123) De eo, qui in iudicio cultellum vel gladium extraxerit. CVII etc. 8). Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cultellum extraxerit et aliquem vulneraverit, in gracia nostra consistat 9); si vero gladium vel cultellum extraxerit et aliquem non10) vulneraverit, pena, que dicitur szedmdzeszath11), puniatur; et illi, quem dehonestaverit, penam12), que dicitur pyacznadzeszcza13), solvere teneatur. (124) Qui coram rege, archiepiscopo aut 14) capitaneo gladium extraxerit. CVIII. Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis cultellum extraxerit vel gladium et vulnus alicui non intulerit, in gracia nostra consistat; si vero vulneraverit, sine gracia 15) puniatur; et idem si coram nostro capitaneo hoc 1) Cod. D. III. una. 2) Cod. D. III syedmd.yeszyant. 3) Coci. D. III. boum. 4) Cod. D. III i Os. III. pignerat. 5) Cod. D. III. limitate. 6) Cod. D. III. vossni, 7) Cod. D. III. alias. 8) Na marginesie w Cod. Os. III. znajduje się rysunek 9) Cod. D. III. existat. 10) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. III. syedmmadzyesczia. 12) Cod. D. III. pena. 13) Cod. D. III. XV. 14) Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 15) W Cod. D. III. dwóch tych wyrazów niema. 252 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIALYŃSKICH IIIci. [64] factum fuerit, decrevimus observari. Si vero coram domino archiepiscopo hoc factum contingerit, videlicet quod gladium vel cultellum extraxerit aliquis, sive vulneraverit sive non, pena szedmdzeszath 1) puniatur, eidem domino archiepiscopo applicanda; et si quis turpia coram eo alicui protulerit, penam eidem domino archiepiscopo, que dicitur XV, solvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis res minutas 2) quis sublraxerit auris 3), periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis gladium extraxerit vel cultellum et vulneraverit aliquem, in gracia militis manus sua existat. Si autem vulnus non intulerit, cultello manus sua poterit penetrari 4). (125) De hiis, qui habent potestatem dandi ministerialem ad citandum. CIX 5). Decrevimus6) declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus, iudex vel subiudex et officialis, qui dicitur vozny 7), habent 8) facultatem dandi ministerialem ad citandum, ita tamen 9), quod qui habent 10) ius, ut non citentur, nisi per litteras nostras vel nostri capitanei 11). [Sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum nostrum vel nostri capitanei] 12) seu iudicis sine littera citare in hospicio sive in foro; sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum, si quis citari debuerit, non in domo militis sed apud wladarium vel scultetum dictum citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio, ei 13), contra quem accio dirigenda fuerit, causa citacionis et per quem citatur exposita, assignato sibi certo termino comparendi, ut si citatus comparere non curaverit 14), vel contemserit, pro quolibet termino, primo, secundo, octo scotos pro pena iudicio solvere teneatur, et in tercio termino si non comparuerit, causam perdat 15) et ab accione 16) cedat cum pena; quod17) de re commutata est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium 1) Cod. D. III. syedmnaidziesziant. 2) W Cod. D. III. dwdch tych wyrazów brak. 3) Pisarz Cod. Os. pierwotnie napisał auri później na marginesie zamieścił »auris«, na marginesie zas dodal: »qui furatur»; Cod. D. III. aurum. 4) Cod. D. III. peuotari. 5) Cod. D. III. VIX. 6) Cod. D. III. decernimus. 7) Cod. D. III. vozni. 8) Cod. Os. III. habendi. 9) Cod. D. III. itaque. 10) Cod. D. III. habeat. 11) Tu w Cod. D. III. i Os. III. brakuje ustępu : »per litteras dumtaxat citeutur». 12) W Cod. D. III. brak ustepu objętego klamrami. 13) Cod. D. III. et. 14) W Cod. D. III. znajdują się w tcm miejscu wyrazy: causam perdat. 15) Cod. D. III. amitlat. 16) Cod. D. III. in accione. 17) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. [65] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 253 suum nuncium paruerit, ab accione sua cadat 1) cum pena septem marcarum, que in Polonico szedm grzywyen 2) nuncupatur 3). [f. 9] (126) De citacionibus curie, nadzvorny 4) rok. CX. Perpetuo prohibemus, quod nostri familiares vel aliqui 5) in nostra curia citati seu coram nobis aut iudicio nostro arestati et inopinate6) inventi, respondere minime teneantur, sed citati legitime, propositis sibi accionibus coram nobis vel nostris iudicibus 7) respondebunt, concessa eis deliberacione 8) super propositis accionibus competenti. (127) Prescripcio hereditatum venditarum et obligatarum. CXI. Preterea9) statuimus et edicto perpetuo servari mandamus 10), quod quicunque venditam possessionem infra octo annos, volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicium non reduxerit 11), reclamando, vel hereditatem obligatam infra XXX annos non redimerit per se vel per 12) consanguineos suos, quibus hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite aut obligate, elapsis annis dictis, quos volumus currere ab anno domini Mi° CCCXLVII0 13) a dominica Letare, penes ipsos, quibus sunt 14) sic vendite vel eciam obligate, perpetuo remaneant ipso facto. (128) Prescripciones rerum furtive aut violenter ablatarum. CXII. Statuimus insuper, quod passus damna per furtum vel spolium in pecoribus vel in 15) pecudibus et rebus minutis, infra annum tantummodo ad iudicium, quem voluerit, sed in iumentis et 16) equis violenter ablatis infra duos annos evocandi habeat facultatem, post annos 17) vero supradictos 18) ad agendum non nisi testibus admittatur. 1) Cod. D. III. cedat. 2) Cod. D. III. syedmgrzywien. 3) Cod. D. III. i Os. III. nucupatur. 4) Cod. D. III. nadworni. 5) Cod. Os. III. alii qui. 6) Cod. D. III. iuopinati. 7) Cod. D. III. iudicibus nostris. 8) Cod. D. III. indeliberacione. 9) Cod. Os. III. propterea. l0) Cod. D. III. mandamus servari. 11) Cod. D. III. reduxit. 12) W Cod. Os. III. wyrazu tego niema. 13) Cod. D. III. ab aunis domini millesimo tricentesimo quadragesimo septimo. 14) Pisarz Cod. Os. III. na marginesie zamiescił: contrariuni. 15) W Cod. O3. III. wyrazu tego brak. 16) Cod. D. III. aut. 17) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 18) Cod. D. III. super dictos. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [66] (129) In presencia regis 1) aut colloquii generalis iudex non redarguitur pro mala sentencia. CXIII. Insuper statuimus, quod in 2) nostra presencia, vel coram nostro capitaneo aut quando termini generales tenentur, palatino et baronibus presidentibus iudex iudicans non poterit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus sed plures iudicant supradicta. (130) Wstecz. 3) Adiicientes, quod quando super iudicato dubitatur et ad iudicem recipitur wstecz, quod si ille recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel deferre teneatur in crastinum 4). (131) De expurgacione iudicis citati pro iniusta sentencia. CXV. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostrorum baronum presencia vel absencia, iudicem in causa sua inique et perperam processisse seu iudicasse5), iudex per suos collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, probare debebit, quod iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso 6) probare voluerit, ipsum iudicem inique 7), ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare tenetur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Ceterum redarguens sentenciam 8) iudicis, ut est predictum, nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles mardurinas assignavcrit 9), quas iudex pro se racionabiliter obtinebit, si suam sentenciam comprobaverit fore iustam. (132) Pena subiudicis, dum 10) citatur. CXVI. Similiter arguens 11) sentenciam 12) subiudicis debet sibi pelles wlpinas, vel tres fertones assignare, qui eidem cedant subiudici, si se probaverit iuste iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, de castellano eciam censuimus senciendum. Iudices vero castellanorum, quibus sit obiecta falsitas sentencie, 1) W Cod. I). III. wyrazu tego niema. 2) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. III. wszthecz. W Cod. D. III. ten i poprzedni artykuł złączone zostały w jedną całość, i dla tego pisarz rubrykę wypisał w ciągu wiersza zwykłym atramentem a nie minią. 4) Dwóch tych wyrazów w Cod. Os. III. brak. 5) Dwóch tych wyrazów w Cod. D. III. brak. 6) Cod. D. III. falco; Cod. Os. III. faso. 7) Cod. D. III. ini. 8) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 9) Cod. D. III. assignent; Cod. Os. III. assignentur. 10) Cod. U. III. cum. 11) Cod. D. III. redargnens. 12) W Cod. D. III. słowa tego brak. [67] KOD. OSS0LIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 255 respondere minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere poterint, si suum iudicium ostenderint fore iustum.[| [f. 90] (133) De fideiussoribus. CXVII. Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fideiussum fuerit, si debitum fuerit XXti 1) marcarum, solus, si XL 2) marcarum, metsecundus, in maiori vero pecuniarum quantitate 3) mettercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii propriis firmabunt iuramentis. (134) De fideiussoribus. CXVIII. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiussit in Iudea, equum vel bovem obliget 4); alias si obligaverit, ad restauracionem damnorum 5) principalis debitor procedet, [nisi id de persone principalis processerit volunrate] 6). (135) De intercessione, wlgariter 7) o zachod. CXIX. Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus seu quibuscunque aliis, magnis vel parvis, quispiam conventus fuerit vel evocatus, et ipse dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum eliberabit, dicens ipsum id fecisse suo de mandato, citatus liberatus discedet8) et contra liberantem 9) accio dirigatur; alioquin citatus respondere protinus teneatur. (136) De donacionibus firmiter observandis et absque privile- giis. CXX. Hec statuta perpetue declaramus observanda, quod donaciones fixe 10) et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem donacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatoris aut eius, cui 11) donacio fuerit facta, confirmetur; presertim his, qui 12) nobis seu successoribus 1) Cod. D. III. viginti. 2) Cod. D. III. quadraginta. 3) Cod. D. III. quantitate pecuniarum. 4) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. III. restitucionem. 6) Zamiast ustępu objętego klamrami w Cod. D. III. czytamy: »si processerit de eius voluntate». 7) Cod. D. III. alias 8) Cod. D. III. discedat. 9) Cod. D. III. libertatem. 10) Cod. D. III. fixo. 11) Cod. D. III. cuius. 12) W Cod. Os. III. slowa tego brak. 256 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [68] nostris presentibus viriliter in bello pugnantes fuerint interfecti, donacio 1) perpetuam recipit 2) firmitatem. (137) Barones ad metas ad bellum serviant, extra non. CXXI. Declaramus eciam et decernimus, quod barones et nobiles nostri terre Polonie nobis et nostris successoribus in tcrra et in regno Polonie servire in armis, sicut melius poterint, teneantur; sed extra metas regni non tenentur servire nobis, nec ipsis competens satisfaccio per nos impendatur, aut per nos fuerint petiti et rogati. (138) De quantitate dotis et dotandis puellabus. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam nuptui tradiderit, dotemque 3) sibi assignaverit 4) compctentem, ipso defuncto frater uterinus vel patruelis, non superstite uterino, si filia palatini 5) fuerit et 6) possessiones plures fuerint, centum marcas; ubi vero possessiones pauce et filie multe vel 7) una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem vel, eo non existente, videlicet uterino, per patruelem 8) nomine dotalicii in pecunia persolvatur. Et idem sentimus de filiabus 9) inferiorum nobilium a palatino, quod eas in vita tradant maritis 10), dote sibi competenti similiter 11) assignata. Quibus de hac luce sublatis, fratres uterini vel patrueles cuilibet sorori XL 12) marcas solvere teneantur, si multe fuerint possessiones, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia assignetur. Frater vero uterinus, vel eo non existente, patruelis, vel quilibet, qui de eadem consanguineitate proximior extiterit, interim, quod sorores fuerint matrimonio 13) copulate, hereditates, sive ex successione paterna seu quocunque modo14) debentur 15) eisdem, valeant possidere atque eciam vendi- [f. 10] care: declarantes, quod pater in vita sua suis filiabus possit bona emta seu 1) Cod. D. III. donacionem. 2) Cod. D. III. recipiat. 3) Cod. D. III. decemque. 4) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 5) W Cod. Os. III. pisarz ua marginesie zanotowal: filia palatinit. 6) Cod. D. III. vel. 7) Cod. D. III. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. III. patruelam. 9) Cod Os. III. filiarum. 10) Cod. D. III. maritos. 11) Cod. D. III. assignata similiter. 12) Cod. D. III. quadraginta. 13) Cod. D. III. matrimonio fuerint. 14) W Cod. D. III. słowa tego niema. 15) Cod. D. III. debeatur. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 257 eciam ex regia donacione obtenta assignare, que autem superstites 1) fuerint porciones, fratres sororibus in pecunia assignabunt et soli hereditatem obtinebunt. Filie vero in vita parentum tradite copule maritali, fratri uterino seu patrueli pro dote sua aliquam questionem movere non poterint, nam contentari debent de eo, quod parentes ipsarum viventes pro dote sunt largiti. Adicientes, quod fratribus mortuis, seu non existentibus, filie hereditatibus aliqualiter non succedant, salvo tamen, quod dictum est de hereditatibus emticiis vel eciam de servicio, quod filie non succedant, proximiores fratres tamen 2) eis pecunias assignent et soli hereditates obtinebunt. Et3) prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, que pusczyna wlgariter dicitur, non succedant. Ubi vero aliqui sine prole decesserint, proximiores ipsorum hereditates obtineant et ipsis in eisdem succedant 4). (139) De divisione fratrum ex uno patre et alia 5) matre. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue6) coniugis inter filios suorum 7) fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare non possit et quamvis per nos aut 8) capitaneum nostrum eadem divisio ratificata non fuerit, patre mortuo filii eandem divisionem rescindere non valebunt, sed paternam porcionem inter se divident. Facta huiusmodi divisione, ut est dictum, si pater aliam uxorem duxerit et filios ex eadem susceperit, filii prioris matrimonii ad partem paternam nequeant conspirare, sed erit ipsa porcio secundi matrimonii filiorum. De filiabus vero, ut si quis eas [habuerit, vel eas]9) reliquerit10), fiat, ut prius est constitutum. Si duo vel tres fratres divisionem inter se fecerint, uno ex ipsis mortuo, nec fratres superstites, nec filii fratris 11) presumant neque valeant rescindere eandem divisionem, quamvis eorum divisio nec per nos, nec 12) per nostrum capitaneum fuerit confirmata 13). 1) Cod. Os. III. supersistes. 2) Cod. D. III. tameu fratres. 3) W Cod. D. III. ustęp rozpoczynający się od tego słowa stanowi osobny artykuł i opa­trzony jest rubryką: »De eodem: filie non habent derelicta«. 4) W Cod. Os. III. pisarz zamieścił na marginesie: »Filie non habent derelicta wlgariter pusczyny. 5) Cod. D. III. una. 6) Cod. D. III. seu. 7) Cod. Os. III. suarum. 8) Cod. Os. III. et. 9) Ustępu objętego klamrami w Cod. I). III. niema. 10) Cod. D. III. reliquierit. 11) Cod. D. III. fratrum. 12) Cod. D. III. neque. 13) Na marginesie w Cod. Os. III. pisarz zauotował: mortuo fratre. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 33 258 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [70] (140) De pueris etatem non habentibus et potestate tutoris. CXXIIII. Cum pater decesserit pueris relictis et ad annos legitimos non educatis, tutor ipsorum non habet1) hereditatem eorum vendere nec gades in eadem limitare neque ipsam aliquomodo deperdere 2), quousque pueri ad annos legitimos pervenerint et per se regentur 3); quam si vendiderit vel aliquomodo a pueris alienaverit, pueri dum ad annos discrecionis pervenerint, hereditatem suam in possessore lucrabuntur viceversa, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit; citati vero dum ad annos non venerint, respondere non tenentur 4), sed 5) per iudicem ad annos etatis remittantur, nisi in casibus infrascriptis: primo, si quis patri ipsorum hereditatem suam obligaverit et ipsam exemere vellet, tunc pueri pecuniam tenentur recipere 6) pro eadem, quamvis ad annos non pervenerint legitimos; item si quis pro patre 7) ipsorum fideiussoriam inciderit caucionem et patrem viventem ad iudicium provocaverit, tunc pueri respondere tenentur, non expectando annos etatis sue; aut si pater citatus fuerit pro aliqua hereditate aduc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. (141) Tutor non de alio, nisi de censibus et iumentis indomitis pueris tenetur facere racionem. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate 8) constitutis aliqui quasi eisdem compacientes, ipsos nomine tutorio recipiunt in tutelam et bona ipsorum; || ipsis tamen ad etatem legitimam venientibus, solent [f. 10°] exigere racionem de rebus et bonis mobilibus et immolibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor de nullo racionem tenetur facere, nisi de censibus et iumentis indomitis. (142) De penis pro occisis capitibus et mutilacione membrorum. CXXVI. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones foret capitali pena plectendus, nos rigorem9) hominum temperantes, statuimus, quod occidens militem XXX marcas parentibus, pueris vel amicis occisi; mutilans 1) Cod. D. III. potest. 2) Cod. D. III. perdere. 3) Cod. D. III. regerentur. 4) Cod. D. III. teueantur. 5) W Cod. D. III. po tym słowie pisarz zamieścił jeszcze ncc. 6) Cod. D. III. recipere tenentur. 7) Cod. D. III parte. 8) Cod. D. III. horsanitate. 9) Cod, D. III. vigorem. [71] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 259 autem eundem 1) in pede, manu vel naso XV 2) marcas, in police vero mutilans, octo marcas; digitum quemlibet alium amputans tres marcas grossorum 3) ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur; pro qualibet vero dictorum membrorum 4) vulneracione, pena 5), que dicitur pyacznadzescza 6), vulnerato persolvatur. Si vero quispiam kmetonem 7) occiderit, VI marcas solvere teneatur, quarum tres uxori vel pueris, si superstites fuerint, et tres domino8) integraliter persolvantur. Si vero occisor et9) occisus duorum fuerint dominorum, [tunc dicte tres marce residue]10) inter ipsos dividende11) devolvantur. Vulnerans autem kmetonem ipsi vulnerato pro vulnere mediam marcam, domino autem ipsius, si vulneratus et vulnerans est unius domini, unam marcam integram ipse vulnerans [pro pena solvere teneatur. Si vero vulnerans]12) et vulneratus duorum dominorum fuerint, inter ipsos marca huiusmodi penalis dividatur. (143) De raptore 13) virginis sine voluntate; virgo consentiens raptori perdit dotem; et de oppressore 14) virginum. CXXVII. Item quicunque virginem, cuiuscunque condicionis vel status extiterit, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis 15) gracia et amicorum eiusdem. Filia vero, sine voluntate parentum raptori consenciens 16) vel se rapi procurans a raptore, et si eidem raptori post modum fuerit matrimonialiter17) copulata, nichilominus dotem amittat, ita, quod parentes seu amici eius non tenentur eandem ad dotandum. Quicunque vero alicui virgini seu mulieri coniugate aut vidue in via, campo, silva, domo vel 18) villa, opprimendo violenciam fecerit, et virgo vel mulier, violatoris 19) oppressionem evadens, ad villam viciniorem veniens 1) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 2) Cod. D. III. quindecim. 3) Cod. D. III. grossos. 4) Cod. D. III. Pro quolibet vero digitorum. 5) W Cod. V. III. wyrazu tego brak. 6) Cod. D. III. XV. 7) Cod. D. III. kmethonum. 8) W Cod. D. III. wyraz ten dwukrotnie wypisany. 9) Cod. D. III. vel. I0) Wyrazów w klamrach w Cod. D. III. niema. 11) Cod. D. III. dividendo. 12) Ustępu w klamrach w Cod. D. III. niema. 13) Cod. D. III. raptoribus. I4) Cod. D. III. oppressione. l5) Dwóch ostatnich wyrazów w Cod. D. III. niema. 16) W Cod. P. III. słowa tego brak. 17) Cod. D. III. matrimonialiter fuerit. 18) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 19) Cod. D. III. violacionis. 260 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [72] seu in villa existens ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta, et subsequenter iuraverit, in nostra gracia 1) amicorumque oppresse virginis oppressor existat, et hoc, si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo vel mulier de oppressione aliqua calumniose aliquem accusaverit, et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc is 2), quem accusaverit, cum sex suc condicionis hominibus se expurgabit 3); calumniatrix autem pena dcbita, cuiuscunque status vel condicionis existat, puniatur. (144) Accusatus tribus vicibus pro spolio et furto et convictus iudicio, infamis permaneat 4). Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto et5) spolio in iudicio convictus extiterit vel rem furtivam seu violenter ablatam 6) restituerit, is infamis permaneat perpetue, nec eidem porte pateant dignitatum, nullaque donaria in vestibus vel aliis rebus a nobis penitus con- [f. 11] sequatur. Quod si accusato de furto et non convicto adhibitus fuerit certus numerus in dicta purgacione testium, et is si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus7) habeatur, sed passo damnum satisfacere vel solvere teneatur. (145) De furto piscinarum vel 8) fluviorum et aliarum rerum. CXXIX. Preterea statuimus, quod si aliquis de villa domini in alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel in aqua fluenti, in feno et frumento in campis, iudicio convictus 9) damnum passo satisfacere et domino, cuius homo furtum fecit 10), ipse fur tres marcas grossorum solvere teneatur Depascentes vero et incidentes gramina, in falce vel palio, et incidentes ligna in dominio alterius, in securi tantummodo pignerentur. Figncra vero predicta, si servandi ea pignerans ius non habuerit, ad proprium iudicem deferre teneatur. 1) Cod. D. III. gracia nostra. 2) Cod. D. III. hiis. 3) Cod. D. III. purgabit. 4) Cod. D. III. permanent etc. 5) Cod. D. III. vel. 6) Cod. D. III. obligatam. 7) Cod. D. III. nullo modo. 8) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. III. non victus. 10) Cod. D. III. cuius est homo furtum iaciens [73] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 26l (146) De usuris Iudeorum per grossum a marca recipiendis 1). Usurarum voraginem 2), que facultates exhaurit 3), (compescere cupientes) statuimus, quod Iudei nostrarum civitatum per septimanam non plus de usura recipiant 4), nisi per unum grossum a qualibet marca. (147) Famulus iuvet dominum suum 5) in contencione. CXXXI. Item 6) statuimus, quod quocienscunque aliquos, cuiuscunque 7) condicionis vel status existant 8), contendere contigerit, et famulus dominum suum 9) iuvando 10) exempto gladio vel cultello aliquem vulneraverit, pro eo 11) vulnerati indignacionem vel amicorum eius non incurrat 12). (148) De iumento occiso vel poledro. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum eciam tres marcas 13), et ubi iumentum plaga vel ictu alicuius aborsum fecerit, vulgariter porzuczy, marcam cum dimidia 14) et pro 15) poledro secundi anni quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur; ubi vero 16) tercii, quarti, quinti et sexti anni poledrum quis 17) occiderit, iuxta quod passus damnum super existimacione poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (149) De pigneribus silvarum, gayorum. CXXXIII. Statuimus eciam, quod quicunque cum aliquo limites habens, ipsas 18) transgrediendo ligna vel quelibet utensilia 19) inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem primo in securi, secundo in securi, pallio et tunica, tercio in bobus 1) W Cod. D. III. pięciu ostatnich wyrazów w tej rubryce niema. 2) Cod. D. III. i Os. III. Usuram voraginis. 3) Cod D. III. exhauriat. 4) Cod. D. III. recipiant de usura. 5) W Cod. D III. wyrazu tego niema. 6) W Cod. D. III. słowa tego niema. 7) Dwóch ostatnich wyrazów w Cod. D. III. niema. 8) Cod. D. III existent. 9) Cod. D. III. dominum suum famulus 10) Cod. D. III. iurando. 11) Cod. D. III. vero; Cod. Os. III. ea. 12) Cod. D. III. incurret. 13) W Cod. D. III. ustęp ten brzmi: »interficiens indomiuim iumenlum, poledrum, cuiuscun<]ue tres marcas.« 14) Cod. D. III. media. 15) W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 16) W Cod. Os. III. słowa tego niema. 17) Cod. D. III. aliquis. 18) Cod. D. III. ipsis. 19) Cod. D. III. utensibilia. 262 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [74] vel equis 1), seu in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si impigneraverit aliquem in duobus equis vel bobus, unum pro se obtinebit et alium bovem vel equum super caucione fideiussoria 2) dimittat et signum in arbore, ubi impigneravit 3), excidere tenetur. Si quis vero in alterius gayo unam vel duas quercus furtive inciderit, pro qualibet 4) quercu octo scotos, si vero tres succiderit, marcam illi, in cuius gayo fecit damnum, [et iudicio aliam marcam solvere teneatur] 5). Sed 6) si tantum propagines absciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis, videlicet circa Wartam 7) vel circa alias aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que dicitur vulgariter dqmbrova, duos scotos a quolibet ipse persolvat incidens 8). Si 9) autem tantum propagines vel ramos inciderit, solummodo impignerari || debebit. Si10) quis [f. II °] autem arborem cum apibus, hoc est mellificium 11) inciderit, passo damnum marcam, et iudicio rnarcam. Si vero sine apibus succiderit arborem, passo damnum mediam marcam et iudicio convictus exolvat12). (150) De iumentis indomitis pascendis et scrofis ad glandines pellendis. CXXXIIII. Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere teneatur 13), alias existimacionem 14) damni convictus iudicio damnum inferens domino, cui pascua depasta sunt, satisfacere compellatur, iudicio vero (pro) pena marcani 15) solvere sit astrictus, ipseque damnum passus ipsa iumenta in domum propriam pellere non presumat 16). Decrevimus, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit 17) pro prima vice porcum unum, 1) Po tym wyrazie w Cod. IX III. czytamy jeszcze: is, cuius silva fuerit, incidentem. 2) Cod. D. III. fidessoria. 3) Cod. D. III. impigneraverit. 4) Cod. D. III. quolibet. 5) Ustępu w klamrach brak w Cod. D. III. 6) Cod. D. III. et. 7) Cod. D. III. Vartham. 8) Cod. D. III. incidens persolvat. 9) Cod. Os. III. Sin. 10) Ustęp rozpoczynający się od tego wyrazu stanowi w Cod. 1). III. osobny artykuł z ru­ bryką: »De arbore succisa cum apibus. 11) Trzech ostatnich wyrazów w Cod. D. III. niema. 12) Cod. D. III. teneatur exolvere. 13) Cod. D III. teneantur. 14) Cod. D. III. existimacione. 15) Cod. Os. III. marca. 16) Po tym wyrazie pisarz w Cod. D. III. wypisał minią: Scroplie. 17) W Cod. D. III. czterech ostatnich wyrazów brak. [75] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 263 secunda vice duos porcos mactare habebit 1), et tercia vice, si invenerit, omnes scrophas pellere poterit ad domum nostram magis vicinam, easdem tannen nobiscum per medium divisurus; ita tamen, quod ubi predictos porcos mactaverit infra suas-) limites, signum in arbore excidere teneatur; et si pars adversa dixerit sibi 3) non fuisse porcos mactatos, ubi signum fecit mactator eorundem porcorum, id firmare tenetur proprio iuramento. (151) Ubi curie regales sunt remote, pignera recepta possunt dari ad curiam castellani aut palatini, et ministeriales nullus alter nisi palatinus instituat 4). CXXXV. Item, ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt (dcduccre) recepta pignera ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis, vulgariter dictam 5) obora in terra Cracoviensis prenotata. Et idem 6) de palatino Sandomiriensi volumus intelligi, hoc specialiter declarantes, quod officiales, vulgariter sluszebnyky 7), non alii 8), nisi palatini instituere habeant facultatem et eosdem9) iudicare, et pro affliccione aut vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem. (152) De pellendis scrophis ad silvam a se distantem per silvas alienas. CXXXVI. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem, porcos suos vel scrophas per bona alterius intermedia ipsos pellere voluerit ad eandem silvam, illud facere non poterit per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu mericam. Et idem dicimus per omnia observandum in eo, qui pro suis scrophis, vel porcis pro 10) precio conduxerit in silvam faginam vel glandinibus abundantem et bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam. Is vero, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem inviari 11) seu pelli debebunt, ex utraque parte vie ad triginta ulnas glandines proprias colligat, ut predictus dominus, vel conductor merice vel silve dictas suas scrophas vel porcos absque suo damno seu offensa pellere poterit ad eandem. 1) Cod. D. III. debebit. 2) Cod. D. III. duos. 3) Cod. D. III. sic. 4) Cod. D. III. institual nisi palatinus. 5) Cod. D. III. i Os. IU. dicta. 6) Cod. D. III. ibidem. 7) Cod. D. III. sluzbebnyczy. 8) Cod. D. III. aliis. 9) Cod. D. III. eodem. 10) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. III. miuari. 264 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [76] (153) Pater pro crimine filii sibi non consenciendo non punitur pater 1) nec frater pro crimine fratris. CXXXVII. Cum dicit scriptura, quod filius non portabit iniquitatem patris, nec eciam e converso, statuimus, quod pater pro nequam filio et e converso minime puniatur; et idem de fratribus germanis vel quibuslibet 2) consanguineis declaramus fore3) servandum, nisi pater de culpa filii vel || [f. 12] filius 4) de culpa patris aut frater de culpa fratris participando in crimine criminose5) accusatus se nequierit expurgare, quia tunc arbitraria 6) secundurn exigenciam culpe punietur, et committens crimen secundum 7) magnitudinem eiusdem solummodo percellatur 8) in bonis mobilibus seu in parte hereditatis, que ipsum contingit, nostre curie applicanda. (154) De occiso in domo propria violenter et invasione domus, et pena szedmdzeszath 9). CXXXVIII. Statuimus, quod si quis ad domum militis aggrediens, ipsum in suorum occiderit presencia puerorum, penam szedmdzeszath 10) solvere teneatur; eandem eciam penam quilibet nobilium, quotquot tunc fuerint cum eadem persona 11) prebentes auxilium ad occidendum militem predictum szedmdzeszath 12) videlicet iudicio et penam pyacznadescza 13) pueris occisi solvere sit astrictus, et hec pena 14) szedmdzeszanth 15) pro eo sine gracia 16) nyemylosczywa appellatur, quia 17) tamdiu impigncretur militis interfector, quamdiu huiusmodi pena totaliter non fuerit persoluta. In casibus eciam infrascriptis 18) hanc penam incurrit szedmdzeszanth: 1) W Cod. D. III. słowa tego brak. 2) Cod. D. III. quiboscuuque. 3) W Cod. D. III. wyraz ten dwukrotnie powtórzony. 4) Cod. D. III. filii. 5) Cod. D. III. criminoso. 6) Cod. D. III. arbitratus. 7) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 8) Cod. D. III. preceletur. 9) Cod. D. III. syedmnadzyesszyat. 10) Cod. D. III. syedmnadzyszsyant. 11) Cod. Os. III. eodem persone. 12) Cod. D. III szyedmdzyessiant. 13) Cod. D. III. XV. 14) W Cod. D. III. trzech ostatnich wyrazów niema. 15) Cod. D. III, syedmdzyessiant. 16) Po tym wyrazie w od. D. III. znajduje się jeszcze słowo: »que.» 17) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 18) Na tym wyrazie przerywa się artykuł 154 w Cod. D. III. a druga jego polowa sta­nowi osobny artykuł następującego brzmienia: (p. 111) De casibus eciam infrascriptis hanc peuam incurrit szyedmnudzyessiat CXXXVIIII: Quicunque exciderit tres gades sectes alias czossny czyossy. Primus: quicunque tres scopulos seu monticulos dissipaverit; secundus: quicunque tres arbores cum apibus exciderit; tercius: [77] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 265 Pena szedmdzeszath 1). Quicunque exciderit tres gades sectes, alias czossny. Quicunque tres scopulos seu monticulos limitum dissipaverit. Quicunque tres arbores cum apibus exciderit. Quicunque mel cum apibus abstraxerit et fuerit legitima probacione convictus. Quicunque de incendio fuerit convictus. Quicunque iumenta alicuius vulveraverit aut occiderit. Quicunque alicuius villam violenter ingrediens, excedit enormiter. Quicunque de violencia strate publice et spolio facto in via convincitur. Quicunque inhonestatem aliquam in via fecerit, ut stupraverit virginem vel mulierem. In quolibet istorum casuum delinquens, volumus, ut penam premissam, nostre camere solvendam astringatur. (155) De potestate palatini cum profugo non admisso 2) ad iustificandum et treugis eidem dandis. CXXXIX. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo maleficio accusatus fuerit, ad ostendendum suam innocenciam coram nobis vel capitaneo nostro admissus non fuerit, et ob hoc ipsum fugere contingat, ne sibi 3) fuga ipsius infamie imputetur, debet coram venerabilibus dominis episcopo Posnaniensi aut preposito, nostris in Christo patribus, protestari, quod nos vel capitaneus noster ad expurgandum ipsum non admisimus. Palatinus vero ipsum profugum servare poterit per sex septimanas ex consuetudine antiqua, infra quod tempus circa nos vel nostros successores aut nostros capitaneos iusticiam debet querere, et si non poterit obtinere 4), quod admittatur 5) ad ostendendum suam innocenciam super eo, de quo fuerit accusatus, extunc dictus palatinus eundem profugum ad metas secure suo in 6) conductu dedu- quicunque mel cum apibus abstraxerit et fuerit legitima probacione convictus; quartus: quicunque de incendio fuerit convictus, quicunque iumenta alicuius vulneraverit aut occiderit; quintus: quicunque alicuius villam violenter iugrediens excedit enormiter; sextus: quicunque de violencia strale publice et spolio facto in via convincatur; septimus: quicunque inhouestatem aliquam iu via fecerit, ut stupraverit virginem vel mulierem; in quolibet istorum casuum delinquens, volumus, ut penam premissam nostre camere solvendam astringatur.« Pierwszy wyraz tego artykuiu «Quicunque» oras wszystkie liczby porządkowe: primus, secundus septimus pisarz wypisał minią. 1) Cod. Os. III. szdmdzeszath. 2) Cod. D. III. admlsso eo. 3) Cod. D. III. si. W Cod. Os. III. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. III. obmittere. 5) Cod. D. III. admittitur 6) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 34 266 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 78 cere teneatur. Qui sic conductus, infra annum a tempore sui exitus de terra, regno et terrigenis nocumenta inferre non habebit, uxore sua in bonis suis pacifice remanente per predictum annum et quiete. Quo anno evoluto, si prefatus profugus die vel nocte nocumenta terrigenis aliqua 1) intulerit, propter hoc infamis non debet reputari, nec ad mortem 2) ipsum captum terrigene nostri nobis seu successoribus nostris aut capitaneis 3) dare tenebuntur, nec propter hoc offensam nostram incurret4); si vero iudicio presentare se 5) noluerit et fugiendo nocumenta terrigenis | intulerit, bona ipsius [f. 12°] immobilia camere nostre perpetue 6) applicentur, mobilia vero inter nos et nostros 7) barones per medium dividantur. Et si per quempiam captus fuerit, in gracia nostra consistat, et inter capientes ipsum et amicos capti nulla 8) propter eius captivitatem indignacio occulta vel manifesta debet suboriri. i Uxor vero sua in dotalicio suo remanebit, vel ipsum vendere habeat liberam facultatem 9). (156) De kmetone profugo. CXXXX (s). Preterea declarando statuirr.us, quod sive a nobis, sive a quocunque alio domino nobis subiecto, kmeto noctis tempore recesserit 10) fugitive, res, quascunque dimiserit in domo 11) fugiendo, dominus 12) ville pro se habeat potestatem retinendi. Et insuper dominus, qui kmetonem acceptaverit hunc 13) fugientem, priori domino, a quo fugit, penam, que dicitur pyacznadzescza 14), solvere teneatur, kmetonem restituendo eidem cum rebus omnibus, quas attulit ad eundem, et hoc, ubi nulla culpa domini precedente, de quibus infra subinfertur 15), fugierit 16) ab eodem. (157) Culpe, propter quas licitum kmetonibus fugere a domino. Culpe vero, propter quas licitum sit a domino suo fugere 17) kmetoni 18), 1) Cod. D. III. in aliqua. 2) W Cod. D. III. po tym wyrazie czytamy jeszcze: »iudicari.« 3) Cod. D. III. capitaneo. 4) Cod. D. III. incurrat. 5) Cod. D. III. presentare se. 6) Cod. D. III. perpetuo. 7) Dwóch ostatnich słów w Cod. D. III. brak. 8) Cod. Os. III. nullara. 9) Cod. D. III. liberam habeat vendere facultatem. 10) Cod. D. III. si recesserit. 11) Cod. D. III. in domo dimiserit. 12) Cod. D. III. domine. 13) Cod. D. III. hunc acceptaverit. 14) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 15) Cod. D. III. infertur. 16) Cod. D. III. fugerit. 17) Cod. D. III. recedere seu fugere. 18) Cod D. III. kmethonem. [79] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 267 sunt he: quando dominus propter suum excommunicatur delictum 1), et ob hoc kmetones privantur ecclesiastica sepultura; item quando dominus ville in quocunque loco suam villanam oppresserit violenter, nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse verum eciam omnes villani, ubi hoc factum extiterit, hora quacunque 2) recedendi liberam habeant facultatem, nec oppressor huiusmodi seu ville dominus ipsos detinere audeat seu in aliquo molestare; idem liceat eis facere, cum ob culpam sui domini pignera fuerint 3) recepta eisdem, quod absque impedimento quolibet possint fugere ab eodem. Premissis vero culpis restantibus, nequaquam kmeto recedat a suo domino, nisi domo relicta bene et decenter sepita 4), solum in necessitate domini iuxta consuetudinem hactenus observatam; et si ante ea 5) libertatem habeat aliquot annis, tot serviat suo 6) domino ab eodem minime recedendo, quot annorum libertate gaudebat. Et hoc quando in iure Polonico sedet; quando vero in iure Theutonico kmeto est locatus, idem nequeat recedere nullomodo, nisi tot annis censum exolvat, quot annis habebat libertatem, nec tunc hoc sibi liceat, nisi eque7) divitem loco sui kmetonem constituat et dimittat, aut agris suis in totum excultis, extirpatis et conseminatis hiemalibus et estivalibus in eisdem, et tunc demum recedere permittatur. (158) Uno iure in omnibus terris regni debent iudicare 8). CXLII Cum sub uno 9) principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit tanquam monstrum diversa habens capita, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie iudicentur. (159) Aliquorum castellanorum iudicia non debent fieri. CXLIII. Cum ex calumniis malignancium hominum destructio sit plurimorum, convenit statuere, ut iudicia castellanorum aliquorum, quorum solucio 10) tantummodo ex calumniis dependet, omnino amputentur. (160) Quilibet in armis ad expedicionem serviat. CXLIIII. Sed quia in armata milicia honor regis et totius regni defensio dependet, tenetur quilibet miles secundum abundantiam suorum bonorum ! [f. 13] 1) Cod. D. III. delictum excommunicatur. 2) Cod. D. III. homo zamiast hora quacunque. 3) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. III. beue sepitaque decenter. 5) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 6) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. III. que. 8) Cod. D. III. uno iure iu omnibus regnis debent iudicare terris. 9) Cod. D. III. eodem. 10) Cod. D. III. so. 268 KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. [80] et reddituum ad rempublicam certis armatis hominibus dcservire, dummodo bona ipsorum in libertate absque omni vexacione conserventur 1). (161) De moneta in regno. CXLV. Item ex quo unus princeps, unum ius, una moneta in toto regno haberi debet, que sit perpetua et bona in valore, ut ptr hoc magis sit grata et accepta. (162) Pro culpa domini kmeto non impigneretur 2). CXLVI. Ex iure divino 3) tenetur, quod iniquitas unius alteri non debeat obesse. Statuto hoc debet teneri, quod ob penam militis, aut fideiussoriam caucionem kmeto non debeat impignerari, sed si tenetur miles aut quivis alter, solvat de propriis. (163) De fideiussore non liberato per debitorem principalem. CXLVII. Quia ex facilitate obligacionis ad magna damna homines deveniunt, iure tenendum est, quod si quis fideiubeat pro amico suo certam pecunie quantitatem, cuiuscunque status vel condicionis fuerit, illo non solvente et termino adveniente, fideiussor propter hoc non debet ad hospicium in obstagium subintrare aut 4) aliqua damna facere non solventis in destructionem 5). Sed si parvum est debitum, detur eius pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitoris pro valore debiti apprehendatur per fideiussorem illi, cui debitum dare tenetur. (164) Ludus taxillorum ad prestam non ludatur. Sed quia ludus taxillorum multos iustos et alios probos damnat et dehonestat, pro remedio huius 6) periculi, statuto debet teneri, quod ludus taxillorum pro parata pecunia exerceatur et7) non ludant ad prestandum. Consueverunt namque plurimi 8) homines, ad iram in ludo provocati9), volentes ulcisci contra vincentem10), ludunt ultra substanciam ipsorum, quia facilitas 11) ipsius 1) Cod. D. III. conservantur. 2) Cod. D. III. impingwetur. 3) Cod. D. III. umo. 4) Cod. D. III. ut. 5) Cod. D. III. destruccione. 6) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 7) W Cod. D. III. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. III. plurimum. 9) Cod. D. III. provocari. 10) Cod. D. III. vincentes. 11) Cod. D. III. facultas. [81] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 269 ludi non 1) eos gravat tantum, quantum parate 2) pecunie ammissio eos gravasset. (165) Iudei 3) super litteras obligacionis 4) pecunias non mutuate. CXLIX. Porro cum 5) iudaice pravitatis versatur in hoc intencio semper, ut Christianos non tantum in fide, quantum eciam in diviciarum depressione semper deprimat et evellat 6), convenit statuere, ut nullus amplius Iudeus alicui Christiano 7) in regno nostro amodo constituto suas pecunias supcr litteras obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus observatam. (166) Unusquisque sua rc utatur et nichil vi 8) recipiatur. CL. Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus9) prohibita, exigit regie maiestati l0) prohibere, ne transeuntes de expedicione per vias ad domos ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sint 11) principes, milites aut alterius status cuiuscunque condicionis homines existant, pro se expensas in locis solitariis vi recipiant, aut aliquam vim inferant, nolentes 12) autem vendere compellere non debeant 13) vel artari 14), sed unusquisque rc sua libere utatur 15) pro libito sue voluntatis. (167) Pergentes ad bellum moderatum equis recipiant 16) pabulum 17). Verum eciam quia 18) guerrarum strepitus ex 19) inordinata malicia20) plus proprias terras, quam alienas ex 21) rapina consueverunt desertare, ad succurren- 1) Cod. Os. III. nos. 2) Cod. D. III. parare. 3) Cod. D. III. Iude. 4) Cod. D. III. obligatorias. 5) Cod. Os. III. tamen. 6) Cod. D. III. annullet. 7) Cod. D. III. Christiano alicui. 8) Cod. D. III. vi nulli. 9) Cod. D. III. ab omnibus iuribus sit. 10) Cod. D. III. nostre regie maiestati. 11) Cod. D. III. si sunt. 12) Cod. D. III. volentes. 13) Cod. D. III. debent. 14) Cod. D. III. artare. 15) Cod. D. III. utatur libere. I6) Cod. D. III. recipiant in via. 17) W Cod. D. III. dodana jeszcze jest liczba porządkowa słowami wyrażona: centesimum quinquagesimum capitulum. 18) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 19) Cod D. III. et. 20) Cod. D. III. milicia. 21) Cod. D. III. de. KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. |82] dum || huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedi- [f. 130] cionem in suis propriis terris, non plus pro sumptibus ipsorum et equorum recipiant, nisi moderatum pabulum aut victum ipsorum, sine 1) quo alias transitus haberi non posset 2). (167) De expurgacione nobilitatis increpate3). CLII. Statuimus, quod si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, ipse duos seniores sue genologie post patrem, alios duos alterius genologie et tercios duos tercie genologie more consueto ad obtinendum suum ius militale producat. (168) De fratribus et sororibus per eos dotandis. CLIII. Eciam statuimus, si quis militum aut nobilium de hoc seculo migrabit, habens filios et4) filias, tunc fratres suas sorores 5) maritis 6) tradent 7), dote eis more consueto assignata. Si autem filios non habuerit sed filias, tunc filiabus omnes hereditates et possessiones cedent paterne. Et si fratres patrueles ipsas obtinere voluerint, tunc milites secundum conscienciam 8) ipsorum predictas hereditates taxabunt et a die taxacionis iam dicti fratres patrueles sororibus infra annum parata pecunia, secundum quod fuerint taxate, persolvere tenebuntur. Et si in spacio unius anni solvere neglexerint, tunc filie hereditates perpetuo possidebunt. (169) De termino non existentis 9) in terra, et termino gravis de- biti solvendi. Capitulum 10). Cum in gravi debito rixe plerumque, utpote sexaginta, C, CC aut pluribus 11) pecuniis suscitantur, tantum debitum brevi tempore provideri et inopinate ac subito solvi non potest, ex gracia censendum statuimus 12), ut (XVIII)13) septimanis terminus inclusivus observetur de solvendo: pro primo termino (VI) septimane, pro reliquo alie (VI) septimane, pro tercio tercie14) 1) Cod. D. III. et sine. 2) Cod. D. III. possit. 3) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. III. vel. 5) Cod. D. III. fratres et sorores suas. 6) W Cod. D. III. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. HI. tradant. 8) Cod. D. III consciencias. 9) Cod. D. III existente. 10) Wyraz ten znajduje się tylko w Cod. D. III. 11) Cod. D. III. plurioribus. 12) Cod. D. III. censuimus statuendum. 13) Cod. D. III. qualibet septimana. 14) W Cod. D. III. tego wyrazu brak. [83] KOD. OSSOLIŃSKICH IIIci i DZIAŁYŃSKICH IIIci. 271 (VI) 1) septimane, hunc eciam terminum, dum quis extra terram sit et citatur pro termino peremptorio, eidem ad iudicium se sistendi declaramus, alias iudex ad diffinitivam procedat sentenciam, huiusmodi contumacia citati non obstante. Amen 2) 3). 1) Liczb zamieszczonych w nawiasie niema ani w Cod. D. III. ani Os. III. W tym osta­tnim jednakie rękopisie za każdym razem pisarz pozostawił wolne miejsce, w Cod. D. III. pisarz uczynił to tylko po wyrazach: »pro tercio«. Brakujące liczby uzupełniliśmy na podstawie Cod. B. II. 2) W Cod. D. III. tego wyrazu niema. 3) Na tym artykule kończy się w Cod. D. III. i Os. III. text statutów; poczem w obu tych rękopisach idą statuta Warckie; w Cod. D. III. znajduje się nadto t. z. Arbitrium Iaroslai poprzedzone wstępem zupełnie niemal identycznym, z tym, od którego np. rozpoczyna się statut Wielkopolski w Kod. Królewieckim. Chcąc wyczerpuąć wszystko, co w Cod. D. III. odnosi się do t. z. ustawodawstwa Kazimierza W. podajemy dodatkowo i wspomnianą przedmowę: In nomine domini amen. Cum scriptura testante omnis etas ab adolescencia sit fp. 137] prompcior ad malum et omnis creatura consistat sub yicio naturaque humana facilius labitur ad delicta, sic eciam, quod yicia imitetur; quamvis domino disponente sibi subditi deberent fore pudici, modesti, iusti et pacifici, effrenata tamen cupiditas nisi iusticie conatus subverteret, tunc profacto (s) Concordia et pax inter homines deperiret, et unicuique, quod suum est, tribuere. Et propter hoc couditur statutum seu constitucio, ut humana coherceatur audacia et inter improbos innocencia securitate letetur. Kazimirus dei gracia rex Polonie, magnus dux (s) significamus tenore presencium, quomodo cupientes, ut subditi nostri in regno uostro degentes presertim in regno Polonie et terris, cuiuscunque status aut coudicionis existant, honeste vivant, alter alterum non ledat et ius unicuique tribuatur; propterea de consilio venerabilis in Christo patris et domini Iaroslao (s) sancte Gnesznensis ecclesie archiepiscopi necnon prelatorum, palatinorum, baronum et universorum nobilium nostrorum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta, volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie ab omnibus observentur, sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis volunt et cupiunt evitare, requirit enim plerumque au­dacia penrersorum, ut non simus sola delictorum prohibicione || contenti, sed eciam [p. 138] penam delinquentibus imponamus. VIII. Kod. Ptrb. I. (Petersburski I; — Petropolitanus I.) Incipiunt leges et statuta regis Kazimiri terre [f. 45] Cracoviensis. Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem consuctudines et facta humana varicntur 1), cum cuilibet virium non sufficiat fortudine pollcre vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus etc. Continuatur: Et ob hoc nos Kazimirus rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris nostris dominio (nostro) subicctis, plereque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum animorum diversitatem, quamvis super uno ct eodem facto vario ct diversimodo deciduntur et diffiniuntur, ex qua divcrsitatc questiones seu causc plerumque post multiplices vexaciones remancnt quodammodo immortales; quapropter ad laudcm Dei omnipotentis et beate Virginis Marie tociusque celestis curie et ad profectum, comodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem 2), volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debeant et tencantur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare etc. (1) De constitucionibus 3). Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis futuris et non preteritis, volumus4), ut omnes nostre constitutiones 1) Cod. variautur. 2) Cod. varietate. 3) Cod. distiuccionibus. 4) Cod. volunt. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 35 KODEKS PETERSBURSKI I. [2] edite nunc in colloquio generali in Wislicia, non respiciant (preterita), sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, extunc, si reus in termino peremptorio non parebit 1), actor lucrabitur prenominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus restituta. (2) De constitucionibus 2). Crebra altercacione 3) propter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio interdum subponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut 4) plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine vel rivulo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis, ad ipsam protensam; quod si idem fluvius obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes faciant suas licite piscaturas. (3) De constitucionibus. Ius militale. — Quidam ex nostris nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, abiecto omni rubore cum minima 5) strenuitate commitantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exereitus custodiam evitarent 6) et defensionem, quam ceteri homines fratres ipsorum, sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis 7) cum hostibus sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debebunt presentari; equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. 1) Pisarz pierwotnie napisał: »pareat«, ale zaraz wyraz ten podkropkowal i obok niego zamieścił: » parebit.« 2) Cod. distinccionibus. 3) Cod. alteracione. 4) Cod. et. 5) Cod. nimia. 6) Cod. eviterit. 7) Cod. dimieatoris. [3] KODEKS PETERSBURSKI I. 275 (4) De constitucionibus. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et de iudicio prius non recedere, nisi satis det, in quo est condempnatus: quidam inopia et rebellione dueti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satisfactionem adversario impendentes: propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non reportent; postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur; et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi et absoluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter 1) debitum furti, quod semper dampnati 2) solvere tenebuntur etc. (5) Sequitur de consuetudine. Ut in rapinis aut in pignoracionibus 3) nostrorum pauperum aliquis modus observetur. — Consueverunt avari iudiccs et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam, eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignoraverint vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris; si antem yemali octo diebus illibata 4) debent per recipientem conservari, sive iuste 5) pignorati fuerint vel indebite commissa in eos rapina. Et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignora, pro commissis penis non fuerit 6) illis, qui inpignoraverunt, satisfactum vel suam innocenciam (non) ostenderit, licitum sit pignorantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes. infra || [f. 450] predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo sacramento (probaverit), cum pena pentnaczescza tenebuntur resarcire 7). Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enor- 1) Cod. propter. 2) Cod. deprarati. 3) Cod. pignoribus. 4) Cod. ablata. 5) Cod. iusti. 6) Cod. fuerint. 7) Cod. resortire. RODEKS PETERSBUKSKI I. [4] mem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum gerentes extendimus sive prorogamus. (6) De constitucionibus. Quia filii cum patribus iurisficcione 1) una persona censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non presumant etc. (7) De constitucionibus aliud. Quia onus 2), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum 3) facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta ipsorum facultates ad quamlibct expedicionem nobiscum transire teneantur. (8) De constitucionibus. Cum nullus iure suo debeat defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes, de eisdem bonis sub umbra clericali debita nobis et regno nostro servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici regni nostri, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes, vel nobiscum personaliter transire teneantur ad quaslibet expediciones, iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laycis teneantur dimittere et renunciare eisdem; qui si neutrum facere curaverint, predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno pcrpetuis temporibus applicanda. (9) De procuracione 4). Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus 5) virorum omnino sit distincta, et ne in causas vocate premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, qui (s) coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. (10) De procuracionibus 6). Quia cuilibet7) summa dcfensio non est neganda, idcoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et condi- 1) Cod. iurisfaccione. 2) Cod. omnis. 3) Cod. divisim. 4) Cod. probacione. 5) Cod. actibus zamiast a cetibus. 6) Cod. probacionibus. 7) Cod. quelibet. [5] KODEKS PETERSBURSKI 1. 277 cionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem sive prelocutorem. (11) De iudiciis. Quia ex multiplicitate iudicum, prout cxperiencia nos edocuit, in causis quamvis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentcncia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuerc iudicum ct occurrere predicte varictati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiricnsi terris iudices nostri habcantur, ita , quod dum nos contigerit aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudcx et subiudex terre, infra cuius limites morab mur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur, et declarantes potestatem eorundem iudicum, quod dcinceps in quibuslibet 1) causis eciam hereditariis terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudcx eandem questionem teneatur nobis referre, cuius cognicionem in nostra ct baronum nostrorum prescncia volumus et dccrevimus pertractari, nisi aliquo inpedimcnto essemus prepcditi, et (tunc) sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici et subiudici adiungendis, ipse iudcx vel subiudex una cum predictis baronibus de eadem qucstione sive causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatcm etc. (12) De iudicibus palatinorum. Itcm ut palatini certo numcro suorum iudicum sint contenti, statuimus quod sccundum tempora antiquiora palatinus Sandomiricnsis uno et palatinus Cracovicnsis cciam uno suis iudicibus contcntentur 2): declarantes, quod3) pro capite quolibet castellanorum iudiccs quilibet dumtaxat in sua castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem. (13) De iudicibus palatinorum. Prava 4) consuctudine noscitur esse obscrvatum, quod sine temporum (et) sine horarum diffcrencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas 5), quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter opprimitur ct ad veritatem parvus vcl pocius nullus respectus habctur. Itaque, ut certis temporibus sive horis et debita animi discrccione iudicia pertractentur 6). 1) Cod. quilibet. 2) Cod. contentantur. 3) Wyraz ten dwukrotnie jest wypisany. 4) Cod. prima. 5) Cod. pertractantes. 6) Cod. pertractantur. KODEKS PETERSBURSKI I. [6] (14) De iudicibus palatinorum. Statuimus, quod deinceps iudices terminorum diebus a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad dictam 1) horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause wlneracione diebus proxime sequentibus presidendo dumtaxat ad horum predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine protraccione causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non || secundum merita personarum [f. 46] nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordinem htigancium, tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, quod prius (qui) ad causam provocaverunt, prius nominentur et expediantur, qui secundo loco provocaverunt, secundario nominenter et expedientur, et sic deinceps usque ad extremos procedat. Quod si altera parcium negligenter aut quovis casu impedita (et) tribus vicibus evocata se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et (ad) audiencia(m) evocentur; et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus evocata parere non curaverit, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum (iudicum) licencia et mandato, quavis presumpcione et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pentnaczescza, per iudices puniatur. (15) De iudicibus. Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu vel pro libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus dumtaxat in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeyovv et in Wislicia debet 2) et tenetur 3) sua iudicia pertractare; alias tamquam a non 4) suo iudice, quidquid factum fuerit vel iudicatum, 1) Cod. causam. 2) Cod. debent. 3) Cod. lenentur. 4) Cod. anno zamiast a non. [7] KODEKS PETERSBURSKI I. 279 nullam habeat 1) firmitatem. Id(em) est de castellano Sandomiriensi; loca pro ipso specificentur. (16) De citacionibus. Quoniam cx modo citacionis nonnulla gravamina et opprcssiones pcr nostros iudices sive officiales provenire 2) consucverunt, et ideo eisque gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, quod per ministerialcs sive officiales (nostros sive) quoslibet iudices deputandos, in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum solito suo baculo ad villam accedere debet et dominus ville (si) pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquillitate, ad portam 3) curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando eundem citare teneatur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et 4) ipse dominus ville fuerint 5) insimul culpabiles 6), volumus, quod eodem modo tangendo portam 7) cuiuslibet villani seu kmetonis clamando simili modo faciat citacionem; qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et prccise 8) prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur; tamen plerumque in odium 9) et contemptum domini ville ex rancore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si contra hoc ipsos villanos contigerit 10) citari vel fatigari, decrevimus, quod procurans eandem citacionem, eadem pena, que dicitur pentnasczescza, puniatur; et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et dclinquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet opressione suprascripta. (17) De citacionibus. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrccio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibet in curia nostra constituti vel in iudicio arcstati seu inventi inopinate, ad nostram 1) Cod. habeant. 2) Cod. prevenire. 3) Cod. et partem. 4) Cod. ut. 5) Cod. fuerit. 6) Cod. culpabilis. 7) Cod. partem. 8) Cod. ut prescise. 9) Cod. modum zamiast in odium. 10) Cod. contingit. 280 KODEKS PETERSBURSKI I. [8] vel iudieuui 1) presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem: ideoque utrique parti providcre volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel in iudicio inventus, ad nostram seu iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse questionem seu causam movens, citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est. Si questio fuerit hereditaria vel (pro) magna pecunie summa, scilicet XL marcis, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur 2); alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (18) De citacionibus. Flebili quercla sepius recepimus, quod ministcriales per terram girantes, pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinvenerunt modos exquisitos, ita, quod si alicuius ville paupercs milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent nec procurent 3), idem 4) ministeriales ipsos pauperes milites sivc villanos sine culpa et sine causa ct absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libitu sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem. Et sic 5) idem pauperes milites seu villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum cisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni 6) obviare || volentes, [f. 460] statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialatus7) et spoliacione omnium bonorum suorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem non presumant facere; alias premissam penam et et facialem 8) adustionem non immcrito 9) poterint formidare etc. (19) De citacionibus. Plerumque fit 10), quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inoportunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportarc. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod dcinceps quisquam cuiuscun- 1) Cod. iudicium. 2) Cod. assignentur. 3) Cod. procurentur. 4) Cod. item. 5) Cod. si. 6) Cod. vexacionem. 7) Cod. ministeriatus. 8) Cod. facilem. 9) Cod. immito. 10) Cod. sit. [9] KODEKS PETERSBURSKI I. 281 que status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat. Qui si facere contra presumpserit, pena, que vocatur pentnacza, nostre camere applicanda puniatur. (20) De citacionibus. Contingit 1) eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum (et) superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt Verum quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, tamen quidem huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur 2) precepto divino; unde nos attendentes, quod peccata in suos actores tantummodo vendicant sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet 3) criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione; eciam si super hoc privilegiis nostris vel nostro rum predecessorum essent communiti 4), que quantum ad hoc ut perniciosa et erronea cassamus, irritamus et (re)vocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, nolentes in se recipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (21) De citacionibus. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales seu officiales; qua propter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam aliam personam, quam certum suum officialem seu ministerialem, faciat et expediat suas citaciones, excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter et de novo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibct familiarem liceat 5) fieri citaciones etc. (22) De citacionibus. Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum officiales vel notarii 6) vel eorum familiares aliquos maliciose laboribus ct expensis gravare 1) Cod. contiugat. 2) Cod. contrariantur. 3) Cod. quilibet. 4) Cod. coniuncti. 5) Cod. liceant. 6) Cod. uoti. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. KODEKS PETERSBURSKI I. [10] volentes (vel) pro vexacione redimenda aliquid 1) in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine actore legitimo, wlgariter przcs povoda, taliter citato ipse citans vel procurans talem citacionem wlgariter peninaczescz penam solvere teneatur; prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citacioncs. (23) De citacionibus. Item dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod, quia P. vel Io. in partibus remotis est constitutus et sit coheres 2) eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, quod talis Pe. vel lo. in iudicio nominatus, de mandato iudicis (in) aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditns, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tribus vicibus proclamando seu ad prosecucionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius absencia seu 3) contumacia non obstante, ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur etc. (24) De dolo et contumacia. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces modum tamen excedendo, pro contumacia puniuntur et gravantur 4), videlicet in eo, quod quando alique villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur ct antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum est, cum dominus ville tantum culpabilis fuerit, in duobus bobus dumtaxat inpignoretur; si autem kmetoncs extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove inpignoretur. Et idem decrevimus pro secunda contumacia facienda et observanda. Si autcm tcrcio fuerit dominus una cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cedat per sentcnciam iudicantis: declarantes, quod 1) Cod. aliquod. 2) Cod. sic Iohanues. 3) Cod. sua. 4) Cod. punitur et gravatur. [11] KODEKS PETERSBURSKI I. 283 dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero diebus VIIIo absque aliqua destruccione debito modo observentur; volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii, sive [f. 47] pena cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali per iudicem deputato ad 1) eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos non permittatur impignorari 2) iuxta premissam limitacionem vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam vel in via violenter recipiantur, dolum (et) rebellionem eorundem puniendo volumus, quod penam, que dicitur wlgariter pentnacza ) idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pencznaczescza3) eadem pignora denegata vel violenter ablata integraliter assignare teneantur 4). Qui si in dandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eorundem ad puniendum et inpignorandum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena, que vocatur sedmczesantli, nostre camere applicanda puniantur 5) etc. (25) De dolo et contumacia. Pretcrea quia pcr frcquentem paupcrum inpignoracionem plerumque paupcres plura dampna et opprcssiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim 6) et in turbis, non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam inpignoratores accedcntes, dampnabiliter et plerumque absquc iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudcx vel subiudex (ad) inpignoracionem faciendam non plures quam duos famulos cum ministeriali transmittat et quod sine culpa 7) vel stne causa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non8 confessos ipse iudex non presumat nec permittat inpignorare. Quod si ipse iudcx vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius temeritate propria et presumpcione inpignorare ct pocius rapinas committere presumpserint, dccrevimus 9) precipiendo: quedam pecora vel quaslibet alias res racione inpignoracionis ablata et recepta, iudex domino ville inpignorate 10) vel villanis ville eiusdem 11) 1) Cod. et. 2) Cod. impignorare. 3) Cod. XX 4) Cod. tenentur. 5) Cod. puniatur. 6) Cod. cathernatu. 7) Cod. et sine culpa quod. 8) Cod. vel. 9) Cod. de cuius. 10) Cod. pignorante. 11) Cod. eisdem. KODEKS PETERSBURSKI I. [12] asserentibus indebite et contra iusticiam se esse inpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione restituere teneatur: termino eidem domino ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas inpignorancium restringatur, decrevimus, quod, dum premisso modo sine cuipa inpignorati patefecerint suam innocenciam, quotquot pcrsone fuefint in dicta inpignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro quolibet ipsorum penam, que vocatur pevtnaczescza, noverit se incursurum, domino ville inpignorate persolvendam. (26) De casibus penarum. Preterea pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que wlgariter dicitur sendczeszanlh, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur 1): primus casus est de incendio, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris minime se poterit expurgare; secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive de spolio publice strate, defecit in sui expurgacione; tercius casus, ubi aliquis in iudicio iudicium nostrum parvipendens, cultellum vel gladium presumpserit extrahendum; quartus casus, dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem prestare et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prcstita predicta caucione. Volumus, quod predicta pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur etc. (27) De contumacia. Actor procurat ad causam reum citari, reo in termino comparente actore vero totaliter se absentante, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior, quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus non curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel per suum nuncium comparente, decrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena 2) duorum boum mulctetur 3). (28) De eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem. Licet in pluribus casibus celeritas 4) commendetur, tamen5), eadem celefitas6) in iudiciis et causis expediendis racionabiliter quandoque est restrin- 1) Cod. applicentur. 2) Cod. penam. 3) Cod. mulcetur. 4) Cod. sceleritas. 5) Cod. cum. 6) Cod. sceleritas. [13] KODEKS PETERSBURSKI I. 285 genda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus 1) non conparuerit contumaciter in termino sibi assignato, et ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur in veram possessionem ciusdem hereditatis mittcndus et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicacione 2) pcr iudicis scntenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem (questio) fuerit personalis, puta pro debitis vel pro quibuslibet rebus obligatis, (et) primo, secundo, (tercio) termino citatus 3) contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor qu3rumlibet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res obligate distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis causa evasionis, quam fuerit pccunia credita, et ipse creditor pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter et sine aliqua caucione tamquam pro dicta 4) summa pecunie recepit sufficientes (s), sibi et non alii idem creditor || (de sui negligencia) debebit imputare. [f. 470] Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas 5) maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum quidquid fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere tenetur. (29) De probacionibus et infamia. Preterea ut calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobari ostendens se iustum. (30) De probacionibus per iuramentum. Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos vel alias merces alicui terrigene ad prestandum dederit aut 1) Cod. citans. 2) Cod. vendicione. 3) Cod. citans. 4) Cod. predicta zamiast pro dicta. 5) Cod. obligantes. KODEKS PETERSBURSKI I. [14] mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum secum initum 1) et probans iudicialiter 2) obtinebit. Alias reus negans debitum et per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (31) De probacionibus. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus 3) eorum ducunt originem semper, quorum progressum nati de genelogia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque se dicat nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genelogie nobilitatem tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe genitos, qui iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac stirpe eorum paterna procreatus. (32) De probacionibus. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea wlneravit. Quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteatur se Iohannem wlnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis, qui ipsum Petrum prius wlneraverat, quod ipse Petrus offerebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decrevimus, ipsius Iohannis probacionem 4) fore admittendam super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum Iohannem insequeretur, wlneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem dinoscitur wlnerasse. (33) De probacionibus 5). Item Petrus traxit Iohannem ad iudicium asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtive ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur 6) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ad propriam domum deportasse. Tandem per iudicem, ut decuit, (Petrus) pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et ad domum suam deportari, intencionem suam posset probare; Petro respondente, quod tales testes de visu nullomodo posset habere: nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum imponendum Iohanni, si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportavit. 1) Cod. mutuum secum. 2) Cod. iudicii aliter. 3) Cod. pregenitoribus. 4) Cod. per probacionem. 5) W rękopisie ten artykut znajduje się przed poprzedzajacym (Nr. 32), ale ta sama ręka zamiesciła przy nim na marginesie tho pothem , przy art. zaś 32 tho pyrwey, wskazując w jakim porządku artykuły te mają iść po sobie. 6) Cod. diflidebatur. l5 KODEKS PETERSBURSKI I. 287 (34) De probacionibus. Preterea Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor wlnera intulisset; Iohannes vero fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in cadcm invasione matrem vel sororem vcl filiam sibi wlnerasset; quod wlnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum wlnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum wlnus matri sue illatum, per alios ydoneos testes, qui dictum wlnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali casu et simili decrevimus, eundem Iohannem ad 1) producendum predictos testes fore admittendum de calumpnia. (35) De probacionibus. Querelam Pctrus deposuit dc Iohanne, quod ipsum wlnerasset; Iohannes vero constantcr asscrebat, quod Petrus se ipsum wlnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si in contencione et discordia Iohannes asserit Petrum se ipsum wlnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit wlneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum admittendum. (30) De testibus. Per experienciam didicimus 2), quod sentencia excommunicacionis tcstibus maliciose inducendis consuevit plerumque opponi, ex qua opposicione pululabat oppressio vcritatis. Undc circa eandcm excepcioncm sic statuimus: quod cum aliquibus tcstibus 3) produccndis fuerit obiccta exceptio vel exposicio excommunicacionis, produccns testes eosdem absquc sue causc wincracione alios testes, si potcst. nominandi ct producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel haberc preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod cuius fuerit sentencia excommunicacionis, || debito modo scilicet cum [f. 48J sufhcienti caucione iuratoria vcl fideiussoria de parendo vcl satisfacicndo cum omni rcvercncia requiratur ct petatur, quod cisdcm testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo tcstimonium et subvcniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis inpcudat. Quod si cxcommunicator premisso modo petitus 4), pro testimonio perhibcndo denegaverit bcneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantcs veniam et absolucionem quantum 1) Cod. et. 2) Cod. dicimus. 3) Cod. in aliquibus casibus. 4) Cod. petitur. kodeks petersbUrski i. [16] ad Deum conseantur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause wlneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (37) De testium produccione. Cunradus domum suam vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Iacobus (patruus) ipsius Cunradi et mediator 1) seu compositor amicabilis alias in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit2) vocare (s) de huiusmodi consanguineitate; demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter predictam consanguineitatem constanter asseruit non valere et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu testimonium predicti Iacobi pro Cunrado valere etc. (38) De prescripcionibus. Cum prescriptio propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta, decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur pacifice ipsum possessorem possidere hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi, licet presenti et 3) cuius presenciam sive sufficienciam habuit, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione 4) eiusdem hereditatis censuimus 5) eundem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione aliquam teneat hereditatem, decrevimus, quod ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet ipsius consanguineitate vel affinitite 6) proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam7) habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate8) publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, obligata sit. Faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel proximior eius, ut premissum est, infra XV annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam ac liberam habeat facultatem. Et si neglexerit vel non curaverit per continuos XX annos dictam facere protestacionem, ab omni iure 1) Cod. admediator. 2) Cod. neglexerit. 3) Cod. ad. 4) Cod. veudicione. 5) Codi censimus. 6) Cod. consanguineitati vel affinitati. 7) Cod. copia. 8) Cod. obligante. [17] KODEKS PETERSBURSKI I. 289 dicte hereditatis sio obligatc senciat se cecidisse. Si vcro sit mulier maritata et 1) aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel ncglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus paciatur possessorem 2) quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se agnoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quomodolibet alio iure ad se pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit et passa fucrit eundem possessorem 3) ipsam hereditatem 4) quietc possidere, decrcvimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate 5) plenum ius sit 6) acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus et dcclaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent locum sibi, tempore autem gwarrarum sive discordie nullatenus locum sibi debeant vendicare, sed tunc oportebit (de) salubri remedio eisdem 5) providere iuxta discordiarum et gwarrarum qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus incurrere prescripcionem. (39) De prescripcionibus. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit et facere potuerat, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die et nocte est et fuit insimul cum ipso Gregorio per duos annos et tacuit, nec umquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus, ut (s) in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (40) De prescripcionibus. Franciscus neptem suam Luciam constitutam infantili etate, orphanam, cum bonis valentibus centum marcas, tenendam et servandam in suam curam recepit; tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset minor annis, de XX dumtaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor (annos) eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas XX marcas, Francisco suo avunculo movet questionem; Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit amonitus pro rebus vel pro bonis predictis. Nos itaque talibus ca- 1) Cod. ad. 2) Cod. possessionem. 3) Cod. eandem possessionem. 4) Cod hereditatis. 5) Cod ad eandem hereditatem. 6) Cod. fit. 7) Cod. eidem. Archiwura Komisyi prawniczej T. II. 37 KODEKS PETERSBURSKI I. [18] sibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior 1) de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis vel rebus residuis, obstante sibi trium 2) annorum et trium mensium taciturnitate etc. (41) De prescripcione de eodem. [f. 48 0] Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua ipsi Gregorius XL marcas statim exsolvit, residuam pccuniam in certis 3) terminis promittens se soluturum, et sic idcm (Gregorius) per quatuor annos pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offerret vel offert se daturum et soluturum Francisco venditori. Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus, propter possessionem pacificam et quietam 4) habitam per tres annos et per tres menses, predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. (42) De eodem. Franciscus (Gregorio) mutuavit XXX mcnsuras tritici, quas plurics monitus non restituit. Gregorius vcro quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit: quatuor annos elapsos fuisse. Nos ipsi Francisco inposuimus silencium propter tanti temporis decursum etc. (43) De sentencia et re iudicata. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta wlgariter tretsczne 5), que consueverat iudici prcsidenti 6) seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta; tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur pamanthne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hoc 7) modum (imponere) cupientes, decrevimus, quod in causis 8) hereditariis vel non he- 1) Cod. si fuerit annus maior sive minor. 2) Wyraz ten dwukrotnie jest wypisany. 3) Cod. ceteris. 4) Cod. quietem. 5) Cod. netsczne trzinaczcze. 6) Cod. possidenti. 7) Cod. hunc. 8) Cod. casibus. [19] KODEKS PETERSBURSKI I. 291 reditariis actamen magnis, iudcx pretextu predicte solucionis pamanthne ultra IIIIor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi 1) habeat facultatem etc. (44) De sentencia et re iudicata. Quamvis 2) negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit retractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refricare, videlicet in hoc, quod licet aliqui fratres vel sorores cum fratre abinvicem sunt in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam 3) diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se condempnatum vel conceptum (s) et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere 4) eandem sentenciam retractari. Unde nos volentes, quod in huiusmodi iitibus certus finis et sic huiusmodi sentenciam per talem peticionem consuevit retractari (s), tunc, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, si contingerit unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam5) reportare, alteri ipsorum postmodum penitus interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem. Sed pro parte hereditaria dumtaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quoad annos legitime etatis et hahabentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminum citacionis editum (s) publice apponatur citando: quod si sit aliquis, qui habet vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die assignato protunc veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente 6) diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti 7) eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum habere vigorem etc. 1) Cod. exigendo. 2) Cod. quavis. 3) Cod. suam. 4) Cod. dolore. 5) Cod. suam. 6) Cod. temperante. 7) Cod. veuiendi et volendi. KODEKS PETERSBURSKI I. [20] (45) De sentencia et re iudicata. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuissct sibi subtractus, idem Nagod cum instancia 1) requisivit et petivit eosdem suos vicinos villanos, et ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent. Villani vero furem insequi recusaverunt, et ita Nagoth predictum equum amisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagod condempnandos etc. (46) De sentencia et re iudicata. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, qui Iohannes se fecisse negavit; et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem IHIor digitorum habuit a Iohanne etc. (47) De sentencia et re iudicata || [f. 49] Petrus agebat contre Iohannem iudicem, quod in causa sua, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit; a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem 2) iudicem non provocavit wlgariter nye naganil. Nos itaque in tali casu huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice nenagana, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condempnantes, alias pro iudicibus expressam etc. (48) De eodem. Falko pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus autem opposita 3) longi temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit. Iudex vero ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falkoni imponendo. Post hec veniens Nicolaus minor frater Falkonis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem minorem predicti Falkonis non esse audiendum, et sentenciam iudicis transivisse in rem iudicatam. De sentencia et re iudicata queres in fine unum capitulum. (49) De sentencia et re iudicata. Franciscus, Falko et Henricus tres fratres habentes unum molendinatorem , Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris excessi- 1) Cod. iusticia. 2) Cod. antequam. 3) Cod. apposita. [21] KODEKS PETERSBURSKI I. 293 bus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falko alter frater veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et bene iudicasse. (50) De hiis, qui ab intestato (decedunt). Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmetones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum omnia (bona) mobilia et immobilia wlgariter pusczina consueverunt occupari 1). Unde nos eandem abusivam 2) consuetudinem reprobando, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tamen reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parochiali comparetur. Reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur 3) etc. (51) De accomodato equo. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum sanum ei accomodasset seu concessisset ad certam viam tamquam amico, tamen idem Mathias eundem equum restituit sibi claudicantem; Mathias vero respondit, bona fide eundem equum tamquam proprium se equitasse, nec 4) sciret, unde sibi eveniret eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu, predictum equum infra duas septimanas quiete (et) absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum; qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (52) De homicidio. Licct antiquitus fuerit observatum, quod kmeto occidens alium kmetonem, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur; tamen quia huiusmodi 5) pena non sufficiebat ad debitam cohercionem 6), unde nos statuimus, quod kmeto occidens alium kmetonem, pro pena homicidii castellanie 7) in qua 8) homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit quatuor marcas, consanguineis vero (sive) amicis proximioribus VI marcas de- 1) Cod. nuccupari. 2) Pisarz pierwotuie zamiescił: »abusionem«, ale później na marginesie wypisał abusivam. 3) Cod. revolvatur. 4) Cod. ne. 5) Cod. homicldii. 6) Cod. cohortacionem. 7) Cod. castellano. 8) Cod. quo. KODEKS PETERSBURSKI I [22] cernimus persolvendas. Qui homicida 1) si non fuerit in solvendo, captus pena capitali puniatur. (53) De eodem. Tamen si plures, puta tres vel IIIIor de homicidio alicuius accusantur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena 2) homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, (statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum) actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et wlneribus se teneantur expurgare alias deficientes in purgacione puniantur. (54) De eodem. Tamen (s) quacunque morte casuali 3) vel inopinata contingat aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo 4) aut aliquo quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis comisit homicidium, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, (sed consanguinei) et proximiores culpam inquirentes, causam, dum poterint, prosequentur 5) iuxta iuris formam. Ut violencia (et) audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX, pro mutilacione (vero) cuiuslibet membri XXX et pro simplici wlnere quindecim marcas solvere teneatur 6) etc. (55) De homicidio. Paulus conqueritur de Mathia, quod matrem sibi interfecit. Mathias respondit, quia Paulus non fuit de legitimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat eum vel ipsum filium esse mulieris vagabunde. Nos in tali casu et simili dicimus, caput matris exsolvendum seu obtinendum. (56) (De raptoribus) 7). Sunt nonnulli, qui per indiscrecionem 8) victum Iongi temporis brevi 1) Cod. homicidia. 2) Cod. pene 3) Cod. causali. 4) Cod. cadente vel in aqua submergente. 5) Cod. consequentur. 6) Cod. teneantur. 7) W rękopisie Petersburskim I. artykuł ten stanowi jedną, całość z poprzednim i żadną z tego powodu nie jest opatrzony rubryką. 8) Cod. indiscucionem. [23] KODEKS PETERSBURSKI I. 295 hora 1) consumentes, assumunt sibi extra propria 2) occasionem divagandi et taliter divagantes aliena recipere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine (pene) retrahantur 3), statuimus, quod taliter divagantes et rapi nas committentes quibuslibet bonis eorum [f. 490] que 4) habent, ipso facto sint privati. Et si contingerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, volumus nichilominus, quod inter duos pares infames 5) habeantur 6). (57) De excessibus. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fucrat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krrwawe(s), expoliabant. Unde cum afflictis 7) non (sit) addenda affliccio, eisdem 8) ministerialibus 9) prohibemus de cetero quoslibet occisos spoliare sive exuere, sed tantum unico grosso contententur, quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec de homicidio questio totaliter fuerit diffinita. (58) De iniuriis. Ut quilibet proximum indampnem vigilet conservare causis(s). Si aliquis alterius semina iumentis 10) vel quibuslibet 11) peccoribus maioribus depascat, statuimus, (quod) pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo dampnum is 12), cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur. Ad evitandum13) autem quamlibet altercacionem decernimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum si in propriam domum passi dampnum invenirentur sive pecoribus per noctem servat(is), in crastino ad proximiorem curiam castellanie iumenta vel pecora predicta depellere teneatur 14). 1) Cod. breviora zamiust brevi hora 2) Cod. propriam. 3) Cod. attrahantur. 4) Cod. quedam. 5) Cod. infamis. 6) Cod. habeatur. 7) Cod. aflictus. 8) Cod. eiusdem. 9) Cod. ministerialatus. 10) Cod. iuventibus. 11) Cod. quilibet. 12) Cod. illius. 13) Cod. evidendum. 14) Cod. tcneantur. KODEKS PETERSBURSKI I. [24] (59) De foro competenti. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si aliquis 1) in iudicio iuris Theutunici 2) contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus actorem ibidem supcr alia qucstione simili vel in equali reconvenire non poterit, sed suam litcm aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit 3). (60) De eodem. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo succendarii et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum, morte crudeli et inpiissima puniantur. Quibus eciam inventis4) si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debeant 5) obtinere propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, ul manus effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel in villis Theutunicalibus permanere 6), ut accionem propositam contra eos eludant per iuris Theutunici defensionem 7). Et sic 8) sepius talium maleficorum 9) crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum consilio statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi 10) in civitatibus (aut villis) Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico tantum coram iudice competenti tenebuntur respondere ac sentenciari et puniri 11) pena digna debebunt, iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (61) De foro competenti. Revera non solum a malo sed ab omni (specie) mali 12) quemlibet viventem sub lege necessarium (est) abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam 13) ad feditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes et 14) lascivam vitam gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam 15) formidantes et virgines stuprant, mulieres polluunt violenter; et quando inpetuntur ab eis in recenti16), 1) Cod. aliqui. 2) Cod. Theutunico. 3) Cod. agitahat. 4) Cod. iumentis. 5) Cod. debeat. 6) Cod. permanemus. 7) Cod. eludent pro iuris Theutunici defensione. 9) Cod. sicut. 9) Cod. maleliciorum. 10) Cod. Ticti. 11) Cod. presentari. 12) Cod. male. 13) Cod. quidem. 14) Cod. ad. 15) Cod. vitam. I6) Cod. arcenti zamiast in recenti. [25] KODEKS PETERSBURSKl I. 297 iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant 1) commissi criminis accionem. Visum extitit nostris baronibus et nobilibus in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum aut mulierum, si proclamant in recenti, iurc Polonico coram iudice competenti teneantur respondere et puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (62) De privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat 2) illos ammittere privilegii acctoritatem, qui non utuntur3) in eo concessa sibi potestate: plures sunt 4) nostri milites ius Theutunicale habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen iure Theutunico obmisso tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum 5) contra agentes non poterunt se defensare. Propter quod volumus, quod ubi crimen est commissum, ille (s) iure, quo illa villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari 6). (63) (De privilegiis) 7). Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, si in quacunque causa citatur et exhibendo suum privilegium ipse actor citans per iudicem iussus renuerit iurare, se nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, quod si iuraverit se nescivisse rcum fuisse privilegiatum. (64) De excepcionibus. Cum ex separacione subditorum bona dominorum suorum sepius deserantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris et (s) baronibus huic periculo non segniter obviare8). Propter quod nostra voluntate9) est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una || villa simul [f. 50] possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius, in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hiis exceptis: ut si dominus ville 1) Cod. eludent. 2) Cod. decernatur. 3) Cod. utitur. 4) Cod. sint. 5) Cod. penis Theutunicalium. 6) Cod. iudicare sive terminare. 7) Artykuł ten stanowi w rękopisie Petersburskim I. jedną całość z artykułem poprze­dzającym, i osobną nie jest opatrzony rubryką. 8) Cod. obsenrare. 9) Cod. nostre voluntati. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II, 38 KODEKS PETERSBURSKI I. [26] opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa 1) heredis ibidem villani 2) (bonis) ipsorum depredentur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex dclicto3). In talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville incole abire possint, sed omncs inhabitantes ibidem recedant, quo placebit. (65) De eodem. Similiter infantibus ad duodecim annos educatis, si tempore infancie per quempiam 4) iniuria fuerit illata aut patri ipsorum tunc mortuo3), possunt illatam violenciam (agitare), pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos inpedientes seu iniuriantes; excepcio (prescripcionis) opponi non poterit, nisi tunc, legitima etate in eis completa, infra tempus dcbitum agerc negligerent 6) pro iniuriis olim cis illatis, tunc obstabit eis exccpcio prcscripcionis propter ncgligcnciam allegatam. (66) De iure iurando. Ut 7) viri famosi et iuste 8) iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fidelcs consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio fuit mota, de crimine furti aut latrocinii accusatur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione 9) se expurgare. (67) De iure iurando. Egidius deposuit cum querela, quod, cum in via obdormivisset, Falko superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt VI scoti grossorum. Et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen predictos VI scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falko vero reus quamvis de gladio et pera confiteretur et se eandem restituisse, tamen de predictis VI scotis non confitebatur vel diffidebatur. Unde nos attendentes, (quod nullus deberet res alienas attractare) domino invito nec rogato 10), predictum Egidium in simili casu decrevimus fore ad iuramentum admittendum. 1) Cod. sue culpe. 2) Cod. villam. 3) Cod. debito. 4) Cod. post veniens piam zamiast per quempiam. 5) Cod. mortui. 6) Cod. negligere ut. 7) Cod. et. 8) Cod. iusti. 9) Cod. excusacione. 10) Cod dum merito nec rogatus. [27] KODEKS PETERSBURSKI I. 299 (68) De iure iurando. Item Kgidius conquestus est, quod canis Falkonis ex incitacione ipsius Falkonis seu inpulsionc ciusdcm taliter ipsum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendcbat et asserebat sc claudicare. Falko autem eandem impulsionem seu incitacionem canis diffitebatur 1). Kt quia Egidius 2) actor non poterat boc probare, nos in tali casu declaramus, quod Falko per iuramentum proprium deberet se expurgare etc. (69) De eodem. Querelam deposuit Egidius contra Falkonem, quod, cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere contencio, ipse Falko superveniens candelam extinxit, qua cxtincta Kgidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit wlneratus. Falko vero, licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium se wlnerasse diffitebatur 3). Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento 4) recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuit wlneratus, predictum Falkonem, quia candelam extinguendo wlneri prestitit occasionem 5), in wlnere duximus condempnandum. (70) De iure iurando contra ahquem. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam, de grege non habuit iterato ovem eandem. Pastor vero asserebat, se (eandem) ovem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decernimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (71) De lusoribus taxillorum. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter filiorum excessum de bonis pelluntur ct deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius6) filius, utroque parente7) sanis existentibus, deluserit 8) alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes9) non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filiis ad alicuius pecunie deluse satisfaccionem. Item dicimus de Iudeis, si mutua- 1) Cod. diffidebatur. 2) Cod. G. 3) Cod. diffidebatur. 4) Cod. iurato. 5) Cod occisionem. 6) Cod. aliquis. 7) Cod. parante. 8) Cod. deluserint. 9) Cod. parantes. KODEKS PETERSBURSKI I. [28] rent pecuniam taii 1) filio existentibus parentibus 2) adhuc sanis, concessio facta non valet, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes 3) compellentur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito4) cum filio familias, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. (72) De ludo taxillorum. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut5) ad provocacionem iracundie deductos, novercante6) ipsis7) taxillorum ludi fortuna, super substanciam seu credenciam 8) de pecuniis, equis et hereditatibus cribrare 9), exspoliare et dampnose amonere; qui sic delusi et ad inopiam deducti, ut plurimum ad vicia deteriora labuntur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum evitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes 10), strenuitati 11) dediti, pro defensione regni forcius invigilent: decernimus, ut deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantum pro pecunia parata. Quod si quispiam contra hoc statutum 12) venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu ad satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor || datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero [f. 500] superveniens post hoc statutum13), pro pecunia evicta sic acriter monuerit suum debitorem 14) cum verbis turpibus vel eius fideiussorem, quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam pentnaczcscza solvere teneatur; et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (73) De rapinis et transeuntibus ad expedicionem. Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: quidam pretereuntes ista, veluti legis trans- 1) Cod. cum. 2) Cod. parantibus. 3) Cod. parautes. 4) Cod. invito. 5) Cod. ut. 6) Cod. novitatem. 7) Cod. ipsius. 8) Cod. presenciam seu credencium. 9) Cod. cribare. 10) Cod. habentes. 11) Cod. strennuitate. 12) Cod. statum. 13) Cod. statum. 14) Cod. suorum debitorum. [29] KODEKS PETERSBURSKI I. 301 gressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus erogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de1) remedio oportuno providere, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villa sed in campo, nec rapinas in equis, in pecudibus, pecoribus aut in aliis rebus committant; sed solum pabulum moderate tantum recipiant pro suis equis, et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta consistant. Si quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius (ville) aut cui dampnum est illatum, dampnum resarciat iuxta suum sacramentum super ablatis 2) prestitum, cum pena, que dicitur pentnaczescza ad hoc apposita; et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedet etc. (74) De divisione aliquarum rerum. Ex communi usu in regno nostro observatum extitit, quod moriente matre pueri bonorum omnium a patre ipsorum tollunt medietatem; propter quod sepe contingit. filios etate iuvenili eis in parte3) amittere bona levata a patre et a modo, propter ingratitudinem factam patri, patrem non nisi succurrere nato (s) filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione pars ex utraque sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velud fame sue prodigus, bona et hereditates illas omnes indebite dissiparet. (75) De infamibus et furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam (de) militali prosapia 4) procedentes veluti prodigi honoris5) et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia 6) ducti, amicorumque suorum intercessione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie restaurantur: volumus, quod si licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis 1) Cod. et. 2) Cod. oblatis. 3) Cod. tempore. 4) Cod. prosepio. 5) Cod. honorum 6) Cod. paterna. KODEKS PETERSBURSKI I. [30] et dampnis viris 1) iustis illatis tenebuntu iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum, non obstante qualibet diuturnitate. Nichilominus et infamem2) talem reputamus neque aliis 3) nobilibus, qui nunquam profugi exstiterunt, in fama et in sublimitate honoris poteris (s) vel potuerint adequari. Statuimus et dicimus illum infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni, fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita 4), tales non possunt se dicere probos, cum inpares probis viris reputantur. (76) De usura seu feneracione. Cum in usurarum voragine 5) sit insiciabilis appetitus, extorsioni 6) pecuniarum terminum non imponentes (s), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus pro qualibet septimana exigere habent, nisi tantum unam quartam (a marca) cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad litteram 7) obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt infra duos annos suum debitorem pro usura accresctnte 8) ulterius post duos annos suum debitorem pro usura accrescente 9) et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debent, tantum pro principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque 10) per eandem litteram obligacionis (poterint obligantem) effectualiter ammonere aut 11) obligans l2) stare, tenere vel observare ipsis 13) tenetur suam obligacionem vel promissum. (77) De penis casus. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam prosequi pretendentes 14). Statuimus ergo, ut si quis inciderit quercum 1) Cod. iuris. 2) Cod. infamiam. 3) Cod. usque ab hiis. 4) Cod, raptam et male conquesta. 5) Cod voragiuem. 6) Cod. extorsionem. 7) Cod. iusticiam. 8) Cod. accusantem. 9) Cod. accresceutem. 10) Cod. queque. 11) Cod. autem. 12) Cod. obligatis. 13) Cod. ipsius. 14) Cod. procedentes. [31] KODEKS PETERSBURSKI I. 303 in bonis alterius, domino invito, valentem ad axem 1) aut 2) de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit 3), penam 4), que dicitur pentnaczcscza vel scscz grziven 5) illi solvat, in cuius dominio sunt incisa etc. (78) De pcnis. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo 6) non revocat, nisi addatur torques in colla 7) ipsorum et temporali disciplina impie (s) puniantur 8). Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiares 9) frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque recipiunt, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alias res hbere pro 10) se tollere, et si quempiam tunc occiderit 11), inpunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo 12) exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis pcntnaczescza decrevimus indicisse. Et si wlnerarent seu occiderent frumentorum defensorem, solvent wlnera leso 13) (vel) caput pueris vel amicis cum penis [f. 51] prenotatis. (79) De penis. Cum omnis scurilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos homines non immento debent evitari, atque 14) aliter nisi metu pene quandoque aliqui 15) a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit. asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas latorum grossorum, veluti ipsum si occideret. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominaverit et non revocaverit nec probaverit, quod asseruit, in similem 1) Cod. voluntatem ad rem. 2) Cod. autem. 3) Cod. currum repleverunt 4) Cod. pena. 5) Cod. kaziwen. 6) Cod. am zamiast a malo. 7) Cod. collo. 8) Cod. puniatur. 9) Cod. familiaris. 10) Cod. per. 11) Cod. acciderit. 12) Cod. domino. 13) Cod. lesa. 14) Cod. ad quam. 15) Cod. alicui. KODEKS PETERSBURSKI I. [32] penam ipsum decrevimus incidisse, aut revocando debet dicere: idem, quod sum locutus, mentitus sum, ut canis etc. (80) De penis. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho wlneratur cum sanguinis efifusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro wlneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso terciam autem iudicio, ubi causa agitur, assignari demandamus. (81) De penis. Et licet lex tam novi quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnet, tamen quidam velud 1) hostes proprii sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde2) lucra habere concupiunt, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles regni nostri fratres, sorores aut proprios consanguineos interimen(tes), non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum optinebunt; quin ymmo sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione; in quibus bonis sive hereditatibus alii 3) consanguinei, licet remociores in linea obtinent successionem. Quos in aggravacione culpe ipsorum propter inhumanitatem 4) criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles5) ad aliquos honores promovendos. (82) Sequitur de eodem. Statuimus et decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et exstirpentur, (eciam si fuerint proprie ipsius extirpantis), medietatem eanmdem plantacionum dimittere in solo sive 6) in area sub pena sex marcarum teneatur 7) etc. (83) De penis. Item si quis mantellum violenter vel quamlibet aliam rem propriam auctoritate propria vicino vel cuilibet alio receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere teneatur. 1) Cod. volunt. 2) Cod. inde. 3) Cod. aliqui. 4) Cod. inhumilitatem. 5) Cod. inhurailes. 6) Cod. frae. 7) Cod. teneantur. [33! KODEKS PETERSBURSKI I. 305 (84) De eodem. Aliquis excolens et seminans 1) agros alicuius violenter, semine eorundem agrorum careat cum pena pentnaczescza. (85) De eodem. Cum alicui IHIor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi violencia et pro negligencia bovum et laborum, pro qualibet septitmna quatuor scotos dampnum et iniuriam passo curn pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur etc. (8G) Rubrica de penis. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur. Item pro una copa cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum XV. Si autem tempore nocturno recipiatur, decernimus esse furtum. Item pro copa 2) estivalium vel yemalium decrevimus, unam mensuram dum recipitur ad currum, violenciam 3), dum in ponderibus, furtum esse decldramus id ipsum ad recepcionem feni 4) extendentes. Item famulus, qui dicitur Polonice golomanka 5), si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, de violencia dives per testes habet et debet se expurgare alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulcendus etc. (87) De penis castellanorum et iudicum ac notariorum. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur wlgariter narzeczene vel nagamne, pelles emerlinas 6), castellanis autem Sandomiriensi et Lubhnensi pelles mustellinas 7), iudicibus Cracoviensi et Sandominensi pelles mardurinas, subiudicibus pelles wlpinas, subcamerariis per VI marcas, camerariis omnium istorum per sex scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno (s) pelles wlpinas; aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex marcas absque omni contradiccione, antequarn ad aliquam audienciam admittatur, dare et satisfacere teneatur etc. 1) Cod. seminatis. 2) Cod. copia. 3) Cod. violenter. 4) Cod. furi. 5) Cod. golomalia. 6) Cod. emolinas. 7) Cod. mustellas. Archiwum Komisyi prawniczej T. II, 39 KODEKS PETERSBURSKI I. [34] (88) De pena ludencium 1). Filius nondum 2) emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus 3) divisus vel separatus, si globizando, tasserisando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo et exercendo, aliquid perdiderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decrevimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur: nichilominus decementes, quod sive in taxillis sive in scascis vel alea aut quibuslibet aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias quaslibet res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, j| petendi, requirendi seu vendicandi, [f. 5 I °] non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit 4) acquisitum; sed dumtaxat quoslibet ludos haberi concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi. (89) De penis militum. Militi pro una plaga vel pluribus a kmetone factis, XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit cum baculo et cruenta, sicut pro wlnere gladiali declaramus satisfaciendum; militi vero famoso slachcze LX, scartabello XXX marcas; militi creato de sculteto vel de kmetone XV marcas pro capite; item militi slachcse pro wlnere X marcas, scartabello V marcas pro wlneribus, sculteto vel kmetoni factis militibus, tres marcas pro wlneribus statuimus persolvendas etc. (90) De confessione. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit; Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wladarius B(artoldi) pro certa pecunia falcandum 5) sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wladarius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum esse asserebat. Nos autem considerantes confessionem ipsius Andree et eciam mortem ipsius wladarii, in tali casu indiximus 6) eidcm Andree probare vendicionem et empcionem prati etc. (91) De confessione. Item Bartholt deposuit contra Andream, quod ipsum wlnerasset; A. confessus est ipsum B. wlnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens in 1) Cod. ludentum. 2) Cod. noudiu. 3) Cod. aflectibus zamiast a fratribus. 4) Cod. sic. 5) Cod. falcaudi. 6) Cod. iuduximus [35] KODEKS PETERSBURSKI I. 307 ludo et solaciando, tamquam socius et amicus cum amico. Nos vero audita ipsius A. confessione, attendentes, quod ludus non debet (se) extendere ad aliquam lesionem seu offensam, ipsum 1) A. in tali casu decernimus B. ad wlneris satisfaccionem condempnandum. (92) De fideiussoribus. Nicolaus M. mutuavit X marcas, pro quibus Laurencium dedit sibi fideiussorem, et post aliquos dies idem M. debitor sibi N. creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit, ut debebat. Tempore vero procedente predictus N. creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium; et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat, predictam pecuniam per prefatum M. debitorem principalem fuisse persolutam, nos vero decernimus in tali casu, probandam factam fuisse solucionem etc. (93) De dote et donacione. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus super extantibus 2) debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia devolventur 3). Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit *) vel voluerit recipere, decrevimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum matrimonialium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et (de residua suorum bonorum) parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem. (94) De iniuriis. Statuimus, (quod) pro qualibet arbore fructifera vel pomifera succisa duodecim grossi 5) dumtaxat passo dampnum exsolvantur6), cum pena XV etc. (95) De expurgacione. Preterea7) cum dominus contra wladarium vel alium familiarem suum aliquid pro rebus vel iniuriis suis habet questionis, tunc ipse wladarius vel familiaris, domino suo non dififerendo iuramentum, teneatur se cum sex testibus expurgare. 1) Cod. ipsius. 2) Cod. superextentibus. 3) Cod. divolventur. 4) Cod. recipit. 5) Cod. grossos. 6) Cod. exsolvatur. 7) Cod. propterea. KODEKS PETERSBURSKI I. [36] (96) De empcione et vendicione. Item statuimus, dum aliqua dominicella maritatur, dos sive dotacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur 1); bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari etc. (97) De expurgacione furticinii. Martinus conqueritur de N., quod die forensi in via publica de pera recepit sibi VIII scotos violenter; N. vero respondit, quod indebite ipsum calumpniatur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens cum sex testibus de hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu dccernimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. (98) De eodem. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt VIII scoti; N. vero supervcniens, invenit bursam eandem cum eisdem VIII scotis et eos monitus restituere non curavit; N. autem negavit se predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus 2) eidem N. (per) proprium iuramentum se expurgare, quod non invencrit ncc habuerit predictam pecuniam etc. (99) De empcione et vcndicione. Cum ofncium scultetorum semper servile existat et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneatur, indecens est, ut maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum villarum sui domini assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus || miles [f. 52] aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam, preter illius ville aut possessionis domini vel patrimonii voluntatem; factam empcionem vel contractum contra hoc statutum ipsam decrevimus irritam3) et inanem. (100) De prescripcionibus dissensionis. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes, ad rancores seu litcs non modicas sepius provocantur, ad 4) quas evitandas homines ipsi in periculum (ne) incidant vite utriusque, consueverunt ut plurimum homines vivere et stare in propriis 1) Cod. assigneutur. 2) Cod. induximus. 3) Cod. initam. 4) Cod. et. [37] KODEKS PETERSBURSKI I. 309 domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principcm noticia ipsius non deducatur; sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti, domos proprias ac bona hereditaria reformare non curantes, domos reformatas aut domos informatas et hereditates ad utilitatem reductas, iure pro sc vendicant 1) obtinere, amicos aut fratres ipsorum ad iudicia protrahentes; et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore huiusmodi a reparacione accepcionis bonorum se subtrahit et domorum exempcione (s) ereccione: propter quod, ut a torpore et pigricia 2) tales retrahamus et excitemus, ut bene 3) laborantes ct procurantes aliquod comodum inde reportent, statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque adinvicem separati fuerint vel divisi, et in scparacione vel divisione steterint 4) per annum (s) et tres menses in taciturnitate, ad iudicium vero non provocantes seu non dcducentes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio 5), a repeticione seu vendicacione 6) partis hereditatis fratris sui vel amici (per) prescripcionem obiectam legitime 7) excludentur. (101) De prescripcione. Cum furta seu latrocinia propter immanitatem criminis et infliccionem seu forrnidacionem pene 8) pro delicto comisso opponende9) per maleficos interdum plurimum occultentur 10), ita, quod noticia criminis in brevi non potest propalari 11) et sic quandoque furta remanent inpunita, ut cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis annualis12) volunt se tueri: in detestacionem 13) criminis itaque decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur, si est manens secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis 14) prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si 15) autem abinvicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio ex- 1) Cod. vendicavit. 2) Cod. ut accipere in pigricia. 3) Cod et bona. 4) Cod. steterit. 5) Cod. prescripcione. 6) Cod. a recepcione seu vendicione. 7) Cod. legitimam. 8) Cod. pare. 9) Cod. opponendo. 10) Cod. occultantur. 11) Cod. propellari. 12) Cod. animalis. 13) Cod. inde testacionem. 14) Cod. animalis. 15) Cod. sin. KODEKS PETERSBURSKI I. [38] cepcionis agentem 1) pro furto repellit, nisi tantum triennalis 2), et imputent sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverint vigilare. (102) De prescripcionibus. Si cuiuscunque pueri inpuberes 3) ante legitimam etatem ad iudicia trahentur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem 4) contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis contestacio5) usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, et dilacione pendente aliquot anni effluere6) consueverunt; quibuslibet tunc pueris legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis 7) innovatur, excepcionem8) prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati 9) fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utantur illorum dierum prescripcione, si qua sit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa vocati etc. (103) De eodem. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam 10) persone libere ut 11) virorum, aliarum autem 12), ut mulierum, minus libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris et masculis prescripcio triennalis 13) tantum currat, viduis vero VI anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur 14); mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni (currant) in prescripcione. (104) De eodem. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum 15) litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio 1) Cod. agente. 2) Cod. trirenalis. 3) Cod. impubes. 4) Cod. legitime. 5) Cod. contencio. 6) Cod. afauere. 7) Cod. ipsius. 8) Cod. excepcione. 9) Cod. iudicati. l0) Cod. quidem. 11) Cod. et. 12) Cod. aliorum aut mulierum. 13) Cod. trirenalis. 14) Cod. apponantur. 15) Cod. multi. [39] KODERS PETERSBURSKl I. 311 vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi non poterat. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii wlt agere vel accusare, cupiens penam capitis sibi vendicare et apponere, antequam tres anni elabantur1) a die criminis comissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus etc. (105) De appellacionibus. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestant stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut (in) concipiendis et ferendis2) sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velud fame sue prodigi et prosecutores ipsorum honoris contra ipsorum conscienciam3) et iusticiam per graciam 4) aut per sortes quicquam faciant5) partis in gravamen 6); propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore postposito inique 7) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut aliqua re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellat; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex [f. 52°] a quo, cuius sentencia per partem impugnatur, non prius wlt nec teneatur suam sentenciam defensare, nisi prius per partes perpatrate tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut 8) parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur9) per partem dampnatam, eidem pclles aut tres marcas 10) receptas cum pena XV suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit etc. Incipit ius Maioris Polonie. In nomine domini amen. Cum scriptura testante omnis etas ab 11) adolescencia sit pronior ad malum et omnis creatura consistat sub vicio et natura humana labatur13) facile ad delicta viciaque eciam imitetur13), quamvis 1) Cod. elabuntur. 2) Cod. servandis. 3) Cod. constanciam. 4) Cod. graciarum zamiast per graciam. 5) Cod. faciat. 6) Cod. gravamine. 7) Cod. utique. 8) Cod. aut. 9) Cod. vitatur. 10) Cod. marce. 11) Cod. vel. 12) Cod. labitur. 13) Cod. imitentur. KODEKS PETERSBURSKI I. [40] domino disponente sibi subditi deberent fore pudici, pacifici et modesti, effrenata cupiditas que (s), quod nisi iusticia conatus eius reprimeret, concordia inter homines nunquam foret: et quia dicente scriptura: summum bonum est in hac vita iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc proditur constitucio sive statutum, ut humana coerceatur 1) audacia et inter improbos innocencia securitate letetur: proinde nos Kazimirus Dei gracia rex Polonie cupientes, ut subditi nostri in regno nostro degentes, in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant, honeste vivant, alterum non ledant, ius unicuique tribuatur, de consilio venerabilis in Christo patris domini Iaroslai sancte Gneznensis ecclesie archiepiscopi 2) necnon palatinorum ceterorumque baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie, ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta, volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie a quibuslibet observentur, sicut indignacionem nostram et penas contentas in illis cupiunt evitare. Requirit enim plerumque audacia perversorum, ut non simus sola delictorum prohibicione contenti, sed penam delinquentibus eciam imponamus et imponere volumus. (106) De iudicio generali capitulum. Quoniam3) dum wltus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex se offert4) iusticiam ad reddendum prompciorem et abstinebunt 5) a calumpniis litigantes: proinde statuimus, quod nostra regia maiestate terram Kalissiensem vel Poznaniensem intrante, iudex statim ad nostram curiam, sive Kalisie sive Poznanie fuerit, intrare tenebitur, ut iud cio presideret, cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam, tamen in presencia nostra vel preter nos vel nostro speciali de mandato; alioquin nobis extra terram existentibus, termini pro hereditatibus generales, prout actenus observatum extitit, teneantur. (107) De statutis et officiis. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente testes, quos scribent6), de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios 7) scribunt, de grosso iure contententur 8), item statuimus, quod officiales de uno producente testium (s) habeant 9) quatuor scotos, a pena vero, que dicitur LXX, bovem, et 1) Cod. coarcentur. 2) Cod. archiepiscopo. 3) Cod. quinam. 4) Cod. si offeret. 5) Cod. abstinebit. 6) Cod. quod scribat. 7) Cod. peremptorio. 8) Cod. contentur. 9) Cod. habent. [41] KODEKS PETERSBURSKI I. 313 quando pro furto pignorant 1), bovem mediocrem; sed de limitacione hereditatum pro una die, si eam una die consumaverit, tunicam vel mediam marcam, eciam si tres vel duas hereditates inter duos limitaret. Et si idem officialis, qui dicitur woszni, aliter formam iuramenti diceret testibus, quam est mandatum, et si (de) hoc fuerit convictus iudicio, alter loco sui substituatur et ipse a suo officio perpetuo deponatur2) etc. (108) Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusatoris seu actoris3), cuius interest 4) nos vel nostri successores ac capitanei nostri cognoscere non debemus, nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum. (109) Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium ad iudicia venientes, per strepitum5) et inoportunam ipsorum allocucionem 6) sentenciam seu victoriam causarum consueverunt reportare. Unde super, his volentes providere, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque sit status vel condicionis, propter causam consanguinei vel cuiuscunque familiaris aut servitoris sui ad iudicium venire non presumat, nisi fuerit vocatus. Qui 7) si contra facere presumpserit, pena, que dicitur XV, puniatur nostre camere applicanda. (110) De extraccione cutelli in iudicio. Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio cutellum vel gladium extraxerit et aliquem wlneraverit, in gracia nostra consistat. si vero gladium vel cutellum extraxerit et aliquem non wlneraverit, pena 8), que dicitur LXX (puniatur); et illi, quem dehonestavit, penam, que dicitur LXX (s) solvere teneatur. Qui extrahit cutellum vel gladium etc. (111) De eodem. Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis extraxerit cutellum vel gladium et wlnus alicui non dederit vel intulerit, in nostra gracia consistat; si vero wlneraverit, sine gracia puniatur; et si idem coram nostro iudicio(s) capitaneo hoc factum fuerit, decernimus observari. Si vero coram archiepiscopo hoc idem contigerit, videlicet quod cultellum vel gladium extraxerit aliquis, sive wlneraverit sive non, pena 9) LXX puniatur, eidem 1) Cod. pignorat. 2) Cod. dampnatur. 3) Cod. accusatorum seu actorum. 4) Cod. in terris. 5) Cod. scriptum. 6) Cod. aclacionem. 7) Cod. quia. 8) Cod. penam. 9) Cod. penam. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 40 KODEtCS PETERSBURSKl I. [42] domino archiepiscopo applicanda 1); et (si) quis turpia coram eo [f. 53] alicui protulerit, penam eidem domino archiepiscopo, que dicitur penczcze persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis manicas 2) quis subtraxerit, aurium3) periculo sit subiectus. Ubi vero coram milite quis cultellum vel gladium extraxerit et wlneraverit aliquem, manus sua in gracia militis consistat. Si autem wlnus (non) intulerit, cultello manus eius poterit penetrari. (112) De citacionibus. Decrevimus declarando, quod nos vcl capitaneus noster, palatinus vel iudex, subiudex et officialis, qui dicitur woszni, habent facultatem dandi ministerialem 4) ad citandum, ita tamen, quod qui habent 5) ius, ut non citen tur 6) nisi per litteras nostras vel nostri capitanei, illi dumtaxat per litteras citentur. Sed curia nostra presente vel iudicio nostro generali existente, poterit officialis ad mandatum nostrum vel capitanei nostri seu iudicis sine littera citare in hospicio sive in foro; sed extra curiam nostram vel iudicium nostrum si quis citari debuerit, non in domo militis sed apud wladarium vel scultetum edictum citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio, ei, contra quem fuerit accio dirigenda, causa citacionis et per quem 7) citatur 8) exposita, assignato sibi certo termino comparendi; ut si citans comparere non curaverit vel contempserit, pro quolibet termino, videlicet primo, secundo VIII scotos pro pena iudicio solvere teneatur, et in termino (peremptorio) si non comparuerit, causam perdat et ab accione cedat cum pena; (quod) de rei contumacia est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per alium suum nuncium non comparuerit, ab accione sua cedat cum pena VI marcarum, que in Polonico dicitur szescz grzywen. (113) De eodem. Perpetuo prohibemus (edicto) quod nostri familiares vel aliqui 9) in nostra curia citati seu coram nobis vel nostro iudicio arestati et inopinate inventi, respondere minime teneantur, sed citati 10) legitime, propositis sibi 11) accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, concessa eis deliberacione super propositis accionibus competenti 12). 1) Cod. applicandara. 2) Cod. minutas. 3) Cod. aurum. 4) Cod. ministerialium. 5) Cod. habet. 6) Cod. citetur. 7) Cod. que. 8) Cod. citantur. 9) Cod. alii quibus. 10) Cod. citatis. 11) Cod. si. 12) Cod, coudempnati, [43] KODEKS PETERSBURSKI I. 315 (114) De eodem. Preterea statuimus et edicto perpetuo servari mandamus, quod quicunque venditam possessionem infra VIII annos, volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicium non reduxerit reclamando, vel hereditatem obligatam infra XXX annos non redimerit per se vel consanguineos suos, quibus hoc competit de consuetudine speciali, hereditates sic vendite vel eciam obligate, evolutis 1) annis predictis, quos volumus currere ab anno domini millesimo CCCXLVI (s) a dominica Letare 2), penes ipsos, quibus sunt vendite vel eciam obligate, perpetuo maneant ipso facto. (115) De furto et spolio. Statuimus insuper, quod passus dampnum per furtum vel spolium in peccoribus vel rebus minutis3), infra annum tantummodo evocandi ad iudicium, quem voluerit, seu 4) (in) iumentis et equis violenter vel furtive ablatis infra duos annos habeat facultatem, post annos vero supradictos ad agendum nonnisi testibus admittatur etc. (116) De reprehensione iudicii. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, palatino 5) vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus sed plures iudicant supradicta: addicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipiatur wstecz 6), quod si ille recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel differre teneatur (in crastinum). (117) De eodem. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in (nostra) nostrorumque baronum presencia vel absencia, iudicantem in causa sua inique iudicasse 7) et perperam processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit Sin suam arguens sentenciam de falso probare voluerit, ipsum iudicem iniquam 8), ut premittitur 9), sentenciam protulisse, idem probare tenebitur per VI testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici III marcas vel pelles (dederit) mardurinas, quas idem iudex 1) Cod. e nostis. 2) Cod. ad vitam locare. 3) Cod. iumentis. 4) Cod. se. 5) Cod. palatis. 6) Cod. videlicet. 7) Cod. iudicanten. 8) Cod. nunquam 9) Cod. permittitur. KODEKS PETERSBURSKI I. [44] pro se racionabiliter obtinebit, si sentenciam suam comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens (sentenciam) subiudicis, contra ipsum non debet (audiri, nisi) sibi pelles wlpinas vel III fertones 1) curaverit assignare, qui 2) eidem cedent subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et idem, quod de iudice premisimus 3), de castellano eciam censemus senciendum. Iudices vero castellanorum obicienti 4) falsitatem sentencie respondere minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere poterint, si similiter suum iudicium ostenderint fore iustum etc, (118) De fideiussoribus. Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo ncgante, pro quo fideiussum fuit, si debitum fuerit XX marcarum, solus, si vero fuerit XL marcarum, metsecundus, in maiori vero pecunie quantitate mettercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuit, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. (119) De eodem. Item statuimus, quod nullus fideiussor pro illo, pro quo fideiussit, in Iudea equum vel bovem obliget; alias si obligaverit, ad restaurum 5) dampnorum principalis persona minime tencatur, nisi id de persone principalis 6) processerit voluntate. (120) De eodem. Statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus seu quibuscunque aliis, magnis vel parvis, quispiam conventus fuerit vel evocatus et ipse7) dominum suum vel socium nominaverit, || quod [f. 530] eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit, asserens ipsum illud fecisse suo de mandato, citatus et liberatus escendit (s) et contra liberantem accio vel (s) dirigitur proponatur; alioquin citatus respondere protinus teneatur etc. (121) De donacione. Hoc statuto8) perpetuo declaramus, decernentes, quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium super eisdem do- 1) Cod. sterenas. 2) Cod. que. 3) Cod. permisimus. 4) Cod. obicient. 5) Cod. restiturum. 6) Cod. persona principali. 7) Cod. ad ipsum. 8) Cod. Hec statuta. [45] KODEKS PETERSBURSKI I. 317 nacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatorum vel eius, cui donacio fuerit facta, confirmentur 1); presertim hiis, qui nobis seu nostris successoribus presentibus viriliter in bello pugnantes, fuerint interfecti, donacio recipiat perpetuam firmitatem. (122) De militibus. Declaramus eciam et statuimus, quod barones et nobiles nostri terre Polonie nobis et nostris successoribus in terra et in regno Polonie servire in armis, sicut melius potuerint, teneantur; sed extra metas regni non tenentur servire nobis. nisi ipsis competens satisfaccio impendatur, vel per nos petiti fuerint et rogati etc. (123) De filiabus militnm. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam nuptui tradiderit dotemque sibi assignaverit competentem, ipso (non data dote) defuncto, frater uterinus vel patruelis 2) non superstite uterino, si filia palatini fuerit et possessiones plures fuerint, C marce (pro dote assignet), ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens quamlibet sororem per fratrem (uterinum) vel, eo non existente, per patruelem 3) nomine dotalicii in pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus 4) de filiabus 5) inferiorum nobilium a palatino, quod eas in vita tradent maritis, dote sibi conpetente similiter assignata. Quibus de hac luce sublatis, fratres uterini vel patrueles 6) cuilibet sorori XL marcas solvere teneantur, si multe sunt possessiones, ut prefertur; si vero pauce, (fiat) existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia assignetur. Fratribus7) vero uterinis8) seu patruelibus9) non existentibus, qui de eadem consanguineitate proximior extiterit, interim10) quod sorores non fuerint matrirhonio copulate, hereditates, sive 11) ex successione paterna seu quocunque modo alio debeantur et (s) eisdcm, valeat12) possidere atque eciam vendicare: declarantes, quod pater in vita sua filiabus suis possit 1) Cod. confirmetur. 2) Cod. patrualis. 3) Cod. patrualem 4) Cod. senciamus. 5) Cod. filiarum. 6) Cod. patruales. 7) Cod. et filius. 8) Cod. uteriuus. 9) Cod. patrualis. 10) Cod. uteriui. 11) Cod. sue. 12) Cod. valeant. KODEKS PETERSBURSKI I. [46] bona empta 1) seu eciam ex regia donacione obtenta (assignare), que superstites 2) fuerint porciones, in pecunia sororibus assignabit et solus hereditatem obtinebit. Filie vero in vita parentum tradite copule maritali fratri uterino seu patrueli 3) pro dote sua aliquam questionem movere non potuerint, nam contentari debent de eo, quod parentes ipsis4) viventes pro dote sua sunt compotes pro dote sua (s) largiti 5). Adicientes, quod fratribus mortuis seu non extantibus, filie de 6) hereditatibus aliqualiter non succedant, sed contententur7) de dote eis 8) tradita, ut superius continetur 9), proximiores eis 10) non data dote (in) eisdem hereditatibus succedant. Salvo tamen 11), quod dictum est de hereditatibus empticiis vel eciam deservitis 12), quod filie succedant, et proximiores eis 13) fratres pecuniam assignent 14) et soli hereditates huiusmodi assequantur15). Et prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, (que) alias pusczyna dicuntur16), non succedant. Ubi vero aliqui sine (prole) decesserunt, proximiores ipsorum hereditates obtinebunt et ipsis in eisdem succedant. (124) De eodem. Statuimus, quod ubi pater post obitum sue coniugis inter filios suorum fecerit divisionem bonorum, quam filiis denegare non valeat, quia per nos vel capitaneum nostrum eadem divisio ratificata non fuit, eo patre mortuo nec fratres superstites 17) nec filii fratris presumant rescindere nec potuerint divisionem eandem, quamvis eorum divisio nec per nos, nec per nostros capitaneos fuerit confirmata. (125) De occisione hominis. Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones vel questiones foret capitali pena plectendus 18), nos rigorem huiusmodi temperantes, 1) Cod. bonam emptam. 2) Cod. super fratres. 3) Cod. patrualis. 4) Cod. parantes ipsius. 5) Cod. largiter. 6) Cod. et. 7) Cod. contentus. 8) Cod. eius. 9) Cod. contineutur. l0) Cod. eius. 11) Cod. tantum. 12) Cod. de servicio. 13) Cod. eius. 14) Cod. assignautur. 15) Cod. assignantur. 16) Cod. dicitur. 17) Cod. superstes. 18) Cod. plectandus. [47] KODEKS PETERSBURSKI I. 319 statuimus, quod occidens militem LX marcas parentibus, pueris vel amicis occisi; mutilans autem eundem in manu, pede, naso XV marcas, in police vero mutilans VIII marcas, digitum vero quemlibet alium amputans III marcas grossorum ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur; pro wlnere vero quolibet predictorum membrorum wlnerato pena, que dicitur XV, persolvatur. Si vero quispiam kmetonem 1) occiderit, sex marcas solvere teneatur, quarum tres uxori seu pueris, si superstites fuerint, tres marce residuc integraliter (persolvantur). Si vero occisor et occisus 2) fuerint duorum dominorum, eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent. Wlnerans autem kmethonem, eidem wlnerato pro wlnere media(m) marca(m), domino autem ipsius, si wlnerans (et) wlneratus de villa unius domini fuerint, unam marcam integram ipse wlne. rans pro pena solvere teneatur; si vero wlnerans et wlneratus duorum dominorum fuerint, inter ipsos marca huiusmodi penalis dividatur etc. (126) De rapinis virginum. Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque condicionis vel status extiterit, sine voluntate parentum rapuerit et eam violenter oppresserit, vita eius sit in oppresse 3) virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans rccipi a raptore, et si eadem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem ammittat, ita, quod parentes seu amici eius non teneantur4) ad dotandum eandem. Quicunque vero alicui virgini seu mulieri coniugate aut vidue vel in via, campo, silva, domo vel in villa, opprimendo, violenciam fecerit, et virgo vel mulier, violatoris vel opressoris 5)... 1) Cod. kmeto. 2) Cod. occidens. 3) Cod. oppressione. 4) Cod. teneant. 5) Na tym wyrazie kończy się ostatnia kartka ręk. Ptrb. I. i zarazem text statutów w tym kodeksie zawarty. IX. Kod. Ptrb. II. (Petersburski II; — Petropolitanus II.) Summarii casus iuris terrestris Polonicalis editi [f. I] 1) per regem Kazimirum prelatos et barones. Capitulum I. Cum omnis et infra. Constitucio non respicit preterita, sed presencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hcreditatem lucrabitur, pecunia nichilominus reo restituta. Capitulum II. Crebra altricacione et infra. Hereditates invicem convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius obmisso suo meatu primevo 2) divertit per alium locum cursum suum, primus meatus pro graniciis semper est habendus. ) Text na f. 1 rozpoczyna si§ od następujących słów: De citacione quomodo, qualiter et ubi debet quis citare; et hoc ubi capitulo XV. Capitulum XX. De citacionibus. Possibilitas racionis et iufra. Nullus debet citari nisi per ministerialem nisi tamen pro crimine recenti in curia vel in iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut portulani citare poterit absque pena. Capitulum XXI. De illegitima citacione. Preterea quicunque et infra. Procurans citacionem contra aliquem siue legitimo actore penam pyancznadzea solvere teneatur. Capitulum XXII. Statuimus insuper et ymo (s). Aliquis citatus pro hereditate in iudicio ponit opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis, et ob hoc dicit se non teuere responderi. 2) Cod. primerio. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 41 KODEKS PETERSBURSKI II. [2] Capitulum III. De ordinacione militum sub banderio. Ius militale et infra. Quilibet in expedicione nobilis [f. I0] sive simplex se sub vexillo per ipsum electo collocare et ordinare tenetur. Capitulum IIII. De illis, qui recedunt de iudicio condempnati. Quia victus et infra. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vel satisfaciat, alias adversario ligatus tradatur. Qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. Capitulum V. De consuetudine. Ut in rapinis et infra. Quilibet iudex pignora racione 1) penarum recepta, in estivo tempore duabus septimanis et hiemali tempore octo diebus tenetur illibata observare. Alias valorem pignoris dampnum passo cum pena pyanza solvet, quod suo iuramento comprobabit. Capitulum VI. De sigillo. Quia filii et infra. Filii vivente patre sigillo proprio non utentur. Capitulum VII. De scultetis. Quia onus2) et infra. Sculteti tam spiritualium quam secularium personarum ad expedicionem teneantur ire. Capitulum VIII. De clericis. Cum nullus et infra. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire aut proximis possessiones dimittere tenentur, alias rex bona ipsorum optinebit. Capitulum IX. De procuratore. Ut dominarum et infra. Domina aut virgo citans vel citata coram officiali procuratori, cui placet, causam potest delegare. Capitulum X. De eodem. Quia cuilibet et infra. Ad iudicium citans vel citatus potest habere suum advocatum. || [f. 2] Capitulum XI. De iudicibus. Quia ex multiplicitate 3) et infra. Unus generalis iudex in qualibet terra haberi debet, qui in curia regis eciam iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex commorabitur. Hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum. 1) Cod. pingnoracione zamiast pignora racione. 2) Cod. omnis. 3) Cod. multiplicate. [3] KODEKS PETERSBURSKI II. 323 Capitulum XII. Item ut palatinus et infra. Quilibet palatinus in suo palatinatu uno iudice debet contentari. Capitulum XIII. De hoc, quamdiu iudicium stare debet. Prima (s) consuetudine et infra. Iudicia exerceri non debcnt, nisi mane et usque ad horam nonam, et qui primo die non poterint expediri, in crastinum prorogabunt(ur). Eciam scriptor causarum sub privacione officii litigantes secundum ordinem ministerialem vocando nominabit, et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens fuerit iudice surgere volente, ob contumaciam 1) condempnctur. Item partes ad locum audiencie accederc non presurmnt, nisi ad petendum 2) citacionem vel de speciali iudi cum licencia et mandato, alias pena pyacza punia(n)tur. Capitulum XIIII. Ubi iudices iudicare debent 3). Quia plerumque et infra. Cracoviensis castcllanus duntaxat in tribus locis debebit et tenetur sua iudicia pertractare. Capitulum XV. De citacione. Quia ex modo citacionis et infra. Ministerialis cum littera citatoriali, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad citandum venerit, pro culpa domini villanos inquietare non debet, et e converso pro culpa cmetonis ipsum dominum inquietare non presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem facere poterit generalem, alias pena pyancza puniatur. Capitulum XVI. De eo, qui citatur inopinate. [f. 2°] Preterea et infra. Citati inopinate in curia regis veP in iudicio, ubi 4) iudicium celebratur. respondere nisi deliberate 5) non tenentur, sed per iudicem si pro maiori causa, videlicet XL marcarum, terminus trium septimanarum eidem assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum tcrminus prorogetur. Capitulum XVII. De eo, quod ministerialis absque iudicis man- dato nullum vexet 6). Flebili querela et infra. Ministerialis sub pena officii et spolacione bonorum et faciei adustione7) absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumat. 1) Cod contumacionem. 2) Cod. petandum. 3) Cod. dent. 4) Cod. vel. 5) Cod. de libertate. 6) Cod. vexat. 7) Cod. adustionis. KODEKS PETERSBURSKI II. f4] Capitulum XVIII. De strepitu in iudicio vel clamore. Plerumque fit et infra. Propter causam consanguinei vel familiaris dominus cum clamore vel violenti strcpitu ad iudicium veniens, pena pyancza puniatur. Capitulum XIX. De intercessione criminali. Contingit eciam et infra. Citatus pro facto criminali, coram regia maiestate respondebit, mandato domini et superioris sui non obstante, cum pena teneat tantummodo suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum. Capitulum XX. De citacionibus. Possibilitas racionis et infra. Nullus debet citari, nisi per ministerialem, nisi tamen pro crimine recenti in curia vel iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut portulanum 1) citare poterit absque pena. Capitulum XXI. De illegitima citacione. Preterea quicunque et infra. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore, penam pyancza solvere tencatur. j [f. 3] Capitulum XXII. De hereditate citacio. Statuimus insuper et infra. Aliquis citatus pro hereditate in iudicio ponit opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis, et ob hoc dicit se non teneri non (s) respondcre. Iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentcm 2) tribus vicibus proclamare, certum locum et terminum absenti assignando, quo non parente 3) ad diffinicionem cause licite proccdat. Capitulum XXIII. De dolo et contumacia. Experiencia nos edocuit et infra. Pro contumacia domini punienda ministerialis in duobus bobus eundem inpignorct; kmethones vero, quotquot sunt contumaces, quemlibet in uno bove inpignorare poterit. Et idcm de secunda contumacia est obscrvandum. Pro tercia vero contumax causam amittat. Et repercucicns pignora supradicta pcnam pyanczna solvere tenetur, nichilominus pignora deaegata et ablata violenter cum secunda pena pyancza restituere tenetur sub pena, sed debet exolvi nostre camere replicando. 1) Cod. portulani. 2) Cod. amonentem. 3) Cod. parante. [5] KODEKS PETERSBURSKl II. 325 Capitulum XXIV. De impignoracione. Preterea quia per frequentem et infra. Ad impignoracionem facicndam iudex non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmitterc non presumat, et idcm impignorantes in iudicio non convictos 1) pignorare non presumant; quod si contrafecerit, iudex ablata2) domino ville ad fidciussoriam dimittat ct rcstituat caucioncm, terminum eidem ad ostendcndum suam innocenciam assignando. Qui si innoccnciam suam cxpurgabit, iudex impignorare dcmandans, a qualibct persona domino ville pyancza noverit se incursurum. Capitulum XXV. De penis incendariorum et aliorum. | [f. 30] Preterea pena que et infra. In quantitate casuum pcna szycdmydzcszant camerc regie cst applicanda. Primus inccndii, sccundus violencie publice, tcrcius 3) iudicium violans et gladium cvaginans, quartus reus, cum dc iudicio pcr rebellionem discesserit, actori fideiussoria caucione non prestita. Capitulum XXVI. De penis. Actor procurat et infra. Contumacia actoris cum sit maior, causam amittit, rci vero duorum bovum pena est mulctanda 4). Capitulum XXVII. Licet in pluribus et infra. Pro hereditaria questione reus primo et secundo citatus non comparens 3) actor mittitur in posscssionem, et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cccidisse. Pro debito vero et rebus obligatis reus premisso modo citatus, causam amittit ct actor easdem 6) distrahendi et alienandi habebit facultatem, ct quid ultra debitum excreverit 7), actor reo viceversa restituat. Capitulum XXVIII. De probacionibus. Propterea et infra. Accusatus de violencia per actorem et per tcstes convincitur, alias rcus proprio iuramento se potcrit expurgare. Capitulum XXIX. De furtu. Item si alicui et infra. De furtu accusatum infra annum evocandi habcbit (s) habeat facultatem. Capitulum XXX. De accomodacione aliquarum rerum. Finem litibus et infra. Civis pannos aut merces terrigene ad prestam accomodans, pcr tcstcs probabit ct dcbitum ! iudicialitcr [f. 4] obtincbit, alias reus proprio iuramento ab impcticionc 8) agentis absolvetur 1) Cod. coniunctos. 2) Cod. ablato. 3) Cod. tercium. 4) Cod. multiplicanda. 5) Cod. comparans. 6) Cod. easdam. 7) Cod. exercuerit. 8) Cod. ob impeticionem. KODEKS PETERSBURSKI II. [6] Capitulum XXXI. De probacione nobilitatis. Nobilitatis stirpes et infra. Nobilitatem probare volens, sex testes producere debet, duos de sua genologia et quatuor ab avis. Capitulum. De probacionibus secundum ordinem. Accepimus, quod Petrus et infra. Qui ex inicio alterius vulncrat, vitam defendendo, altcrum, hoc si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. Capitulum XXXII. De probacionibus. Item Petrus et infra. Accusatus de furto apum vel mellificiorum et negans, alias si fuerit bone fame, per proprium se iuramcntum 1) expurgabit. Capitulum XXXIII. De probacionibus. Preterea Petrus deposuit et infra. Invadens domum manu armata alterius et vulnerans matrem, sororem, filios vel uxorem hercdis, licet per ministerialem approbare non poterit, nichilominus per alios testes probabit, et vim faciens, vulnera sua, si que contingent, omnino deperdet. Capitulum XXXIV. De testibus. Per experienciam et infra. Producendi (s) testes, si obiciatur testibus excommunicacio, si habet, poterit alios nominare; si alios non poterit habere, excommunicanti 2) sufficientem fideiussoriam imponcre debent produccntes, ut testes ad subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, absolvantur 3). Quod si denegaverit, testes predicti ad testimonium admittantur 3) ] f. 40] Capitulum XXV. De testibus consanguineis.. Cunradus a Dominico 5) et infra. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existcns, ad iuramentum debebit admitti, si in nominacione testium consanguineitas ipsis non fuerit obiecta. Capitulum XXXVI. De prescripcionibus. Cum prescripcio et infra. Paciens aliquando tres annos ct tres menses tempore pacis antequam hereditatem possideat, ab omni iure eiusdem hereditatis senciat se cecidisse. Capitulum XXXVII. De obligacione. Si autem aliquis et infra. Obligatam hereditatem proximior infra quindecim annos redimere poterit, si circa parochiam aut in colloquio 1) Cod. iuramento. 2) Cod. excommunicati. 3) Cod. absolventur. 4) Cod. admittatur. 5) Cod. domum zamiast a Dominico. [7] KODEKS PETERSBURSKl II. 327 generali hoc protestabitur aliquociens per amicum, quod predicta hereditas est in tanta pecunia obligata. Capitulum XXXVIII. Si vero et infra. Mulier maritata habens ius quomodolibet vel racione dotis ad aliquam hereditatem, infra decem annos questionem inchoare tenetur pro eadem. Negligens ab omni iure cognoscat se cecidissse. Capitulum XXXIX. De vidua. Si autem (fuerit) vidua, infra sex 1) annos similiter si voluerit, questionem inchoabit; et hoc tempore pacis et concordie locum obtinet alias non. Capitulum XXXX. De prescripcionibus 2). Franciscus deposuit et infra. Paciens sepes facere vicinum, infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans, non provocans ad causam, prescripcio eidem obest annorum duorum. | [f. 5] Capitulum XXXXI. De orphana marito tradenda 3). Franciscus neptim et infra. Tutor orphanam tradens marito et eidem partem pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres.menses existens cum viro non provocaverit, delnceps tutori questionem movere non poterit. Capitulum XXXXII. De vendicione hereditatis. Franciscus vendidit et infra. Vcndens hereditatem et per tres annos et tres menses emptorem non provocans, hereditatem perdit, licct quod per emptorem sibi non fuerit satisfactum. Capitulum XXXXIII. De mutuacione4) tritici. Franciscus Gregorio et infra. Mutuans alicui triticum et quatuor annis (tacens), perpetuum silencium obtinebit pro eodem. Capitulum XXXXIV. De pamyanthne. Licet pro redimenda et infra. Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pamyanthne debet contentari. In minoribus vero duobus grossis (s) exigendi habeat facultatem. Capitulum XXXXV. De re iudicata. Quamvis 5) negocia et infra. Fratres divisi existentes, si aliquis causam amittit iudice sentenciam proferente, alter eandem sentcnciam non poterit refringere. 1) Cod. vidua et infra. Sex, 2) Cod. scripcionibus. 3) Cod. tradendo. 4) Cod. mutacione. 5) Cod. Qumus. KODEKS PETERSBURSKI II. [8] Capitulum XXXXVI. Nagoth et infra. Vicini tenentur insequi furem sui consodalis, alias dampnum exolvant pacienti. Capitulum XXXXVII. De vulnerato. Petrus conquestus est et infra. Vulneratus infra annum proprio iuramento vulnera obtinebit, post annum mettercius vulnera tenebitur 1) approbare. Capitulum XXXXVIII. De re iudicata. j [f. S°] Petrus agcbat et infra. Asserens se iniuste condempnatum, statim iudicem debet provocare alias naganycz; quod si non fecerit, sentencia transibit in rem iudicatam. Capitulum XXXXIX. De prescripcione 2). Falco pro hereditate et infra. Senior frater prescripcionem negligens, iunior ipsam non poterit suscitare. Capitulum L. De molendinatore. Franciscus, Falco et infra. Cum communi 3) molendinatore aut servitore unus frater se poterit pro iniuria coram electo iudice iudicare, licet fratres contradicent. Capitulum LI. De relictis kmethonum post obitum ipsorum. Abusiva et infra. Derclicta kmethonum alias pusczyni dominis non debent provenire 4), sed ad proximiores devolvantur, qui calicem de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera dimidia marca dcbcnt comparare. Capitulum LII. De equo claudicante. Nicolaus deposuit ct infra. Accomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra (duas) septimanas servare tenetur. Qui si convaluerit, eundcm restituat, alias secum amicabiliter componat pro eodem. Capitulum LIII. Ubi kmetho kmethonem occiderit. Licet antiquitus fuerat observatum et infra. Kmetho kmethonem occidcns, ei 5) cui persuascrit, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem 6) sex racionc homicidii (exolvere) sit astrictus. 1) Cod. obtinebit 2) Cod scripcione. 3) Cod. comunioni. 4) Cod. prevenire. 5) Cod. et. 6) Cod. aut. [9] KODEKS PETERSBURSKI II. 329 Capitulum LIIII. Ubi plures de homicidio accusantur. Item si plures et infra. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris unus f debet condempnari et [f. 6] puniri, reliqui autem per testes se poterint expurgare. Capitulum LV. De morte casuali alicuius. Item quacunque morte. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intentari; ubi dubium est de homicidio, proximiores, dum poterint, causam prosequentur. Capitulum LVI. Ubi miles militem occiderit. Ut violentorum et infra. Miles occidens militem LX marcas exolvat, pro mutilacione membri XXX, et pro simplici vulnere quindecim marcas expagabit 1). Capitulum LVII. De interfeccione matris cuiuscunque. Laurencius conqueritur et infra. Interficiens matrem alicuius, illegitimitatem eidem obicere non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari. Capitulum LVIII. De raptoribus et vagis. Sunt nonnulli et infra. Divagantes 2) et rapinas committentes quibuslibet ipsorum bonis, que habent, sunt privandi. Capitulum LIX. Ministerialis occisum sp oliare non debet. Consuetudine iniquissima et infra. Ministeriales in via occisum spoliare non debent, sed de grosso debent contentari, donec questio de homicidio sit terminata. Capitulum LX. De eo, qui alterius semina depascit. Ut quilibet et infra. Depascentes semina alterius, pro quolibet iumento velpecore unam quartam exolvere teneantur 3). Capitulum LXI. De actore contra reum iure Theutunico pro- cedente. Cum actor et infra. Volumus: agens iure Theutunico contra reum, eodem iure respondere non || tenetur, sed si voluerit reus, co- [f. 6°] ram iudice competenti contra ipsum agitabit. Capitulum LXII. De pecoribus et iumentis in dampno repertis. Ad evitandum autem et infra. Passus dampnum a pastore frumentorum, iumenta vel peccora per noctem servans, ad proximiorem curiam castcllanie depellere teneatur4). 1) Cod. epagabit. 2) Cod. devagantes. 3) Cod. teneatur. 4) Cod. teneantur. Archiuum Komisyi prawniczej T II 42 KODEKS PETERSBURSKI II. Capitulum LXIII. De incendariis in civitates Thewtunicorum fugientibus. Ex lege imperiali. De crimine incendii accusati, iure Theutunicali in civitatibus vel villis Theutunicalibus existentes 1) non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. Capitulum LXIIII. De defloratoribus virginum. Re vera et infra. Defiorantes virgines et stuprantes mulieres violenter, si fuerit proclamatum, iure Theutunico non poterint se tueri, sed iure Polonico tenentur respondere. Capitulum LXV. De privilegiis. Cum secundum et infra. Ille amittit privilegii autoritatem, qui concessa sibi non utitur potestate, prout habens ius Theutunicum et non utens eo, amittit ipsum. Capitulum LXVI. De privilegiis. Statuimus et infra. Sciens 2) privilegium alterius et contra hoc in iudicio provocans, amittit sexagenam; si iuraverit, se nescivisse reum fore privilegiatum, erit liber a solucione. Capitulum LXVII. De recessu kmethonum. Cum e x separacione et infra. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi unus aut duo, preter domini ville voluntatem, nisi in || quatuor casibus hic exceptis. [f. 7] Capitulum LXVIII. De pueris etatem non habentibus. Similiter 3) et infra. Pueri non habentes etatem, contra iniuriantes agitare poterint, cum ad annos discrecionis pervenerint, et excepcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi (post) annos, si fuerint ne gligentes. Capitulum LXIX. De iure iurando. Ut viri famosi et infra. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio, tamen per proprium iuramentum se poterit expurgare. Capitulum LXX. De probacione. Egidius deposuit et infra. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super febus receptis iuramento comprobabit. 1) Cod. existentibus. 2) Cod. scieutes. 3) Cod. si mulier. [11] KODEKS PETERSBURSKI II. 331 Capitulum LXXl. De morsu canis ex incitacione vicini. Egidius conquestus est et infra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod ex incitacione eiusdem vicini sui lesuram habuerit, vulnera obtinebit; alias vicinus debet se proprio expurgare iuramento. Capitulum LXXII. De occasione vulneris. Querelam deposuit et infra. Prestans occasionem vel paramentum vulnerato, ad vulnera debet condempnari. Capitulum LXXIII. De eo, dum pastor perdit ovem aliquam. Preterea et infra. Si pastor inculpatur pro aliquo. pecude, quod ipsum deperderet ad villam non reducens, iurabit, quod illud ad villam viceversa reduxit. Capitulum LXXIIII. De filio lusore. || [f. 70] Ut noxius et infra. Parentes non tenentur pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu inito per filium. Capitulum LXXV. De ludo taxillorum. Ad precludendum et infra. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur, nec ipsum poterit amonere; quod si fecerit, pena pyancza puniatur. Capitulum LXXVI. De stacionibus eundo ad expedicionem. Expedit reipublice et infra. Ad expedicionem transeuntes, in prato aut villis staciones facere non presumant nec debeant, nisi in campo; nec rapinas committant, nisi pabulum pro equis recipiant moderate. Capitulum LXXVII. De divisione hereditatum matre defuncta. Excommuni usu et infra. Post mortem matris filii non petant 1) a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi hereditates dissiparet. Capitulum LXXVIII. De profugis aut furta committentibus. Sepius contingit et infra. Profugi vel furta committentes, licet gracie nostre restaurentur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. Capitulum LXXIX. De usurarum iudaica 2) pravitate. Cum in usurarum et infra. Iudei pro dcbito principali et usura ad iudicium non provocantes infra duos annos, predicti Iudei usuram 1) Cod. poterint. 2) Wyraz ten przerobiony z Iudea. KODEKS PETERSBURSKI II. [12] accrescentem ammittere debent et tantum de principali usura infra predictum tempus ante ea sint contenti. Capitulum LXXX. De quercu incisa sine domini voluntate. [f. 8] Quidam de ipsorum et infra. Incidens quercum alienam penam sex marcarum (exolvat), in cuius dominio 1) est incisa. Capitulum LXXXI. De eo, qui frumenta de nocte furatur aliena. Et licet et infra. De nocte recipiens frumenta alterius, si per defensorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidat. Defensorem vero si vulneraverit vel occiderit, frumentorum defensori leso vulnera vel pue- ris caput solvere sit astrictus. Capitulum LXXXII. De eo, cum nobilis nobili improperaverit. Cum omnis et infra. Si nobilis nobili improperaverit, ipsum filium meretricis asserendo, et non revocat neque negat, sexaginta marcas 2) veluti ipsum occidisset, noverit se incursurum. Capitulum LXXXIII. De revocacione malorum verborum. Idem dicimus et infra. Revocando debebit dicere, id quod sum locutus, mentitus sum sicut canis. Capitulum LXXXIIII. De eo, cum nobilis nobili plagam inflixerit. In percussionibus et infra. Si nobilis nobilt plagam inflixerit vel intulerit ad sanguinis offensionem, pena pyancza per inferentem debet assignari sibi. Capitulum LXXXIIIII. De wlneribus kmethonis. Ut penarum et infra. Pro vulneribus kmethonis aut enormi percussione due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debent assignari. Capitulum LXXXVI. De fratricidio commisso occasione hereditatis obtinende. Et licet lex et infra. Fratricidium committens aut proximum occidens, in hereditatem ipsius succedere non debet. Capitulum LXXXVII. De kmethone et plantacionibus. I| [f. 8°] Statuimus et infra. Kmetho plantans vel pomerium faciens, medietatem in terra, cum recedit, de surculis seu plantacionibus dimittere tenetur sub pena pyancza 1) Cod. domino. 2) Cod. marcarum. [13] KODEKS PETERSBURSKI II. 333 Capitulum LXXXVIII. De eo, cum recipitur (per) quemcunque res alicui violenter. Item si quis et infra. Recipiens quamlibet rem alterius violenter cum pena pyancza restituere teneatur. Capitulum. De seminacione agrorum violenti. Si quis et infra. Seminans agros alienos semine careat cum pena pyancza . Capitulum LXXXIX. De violenti recepcione bovum alterius. Cum alicui 1) et infra. Recipicns duos boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena XV dampnum passo et totidem iudicio exolvere tenetur. Capitulum XC. De recepcione feni cassule grani cuiuscunque. Item pro curru feni et infra, pena XV et tres grossi et pro cassula wlgariter koppa cuiuscunque grani iudicio XV et dampnurri passo similiter XV mulctetur. Capitulum XCI. De penis castellanorum aut iudicum. Cum aliquis et infra. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis emorlinas, ut in capitulo continetur, taliter condempnetur. Capitulum XCII. De filio lusore taxillorum. Filius nondum 2) et infra. Si globisando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius sortem seu partcm computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus. Capitulum XCIII. Ubi kmetho vulnerat militem. Militi et infra. Kmetho vulnerans militem decem marcas cum pena XV exolvat. De ceteris in capitulo vide. Capitulum XCIIII. De confessione prati. [f. 9] Bartoldus et infra. Inculpatus pro prato, quod ipsum quispiam (falcasset), empcionem si poterit, comprobabit. Capitulum XCV. De vulnere in ludo facto. Item Bartholdus et infra. Confitens aliquem se in ioco vulnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus. Capitulum XCVI. De probacione fideiussoria. Nicolaus Mathie et infra. Fideiussor asserens per principalem debitorem debitum esse persolutum, ad probandum admittitur. 1) Cod. alterius. 2) Cod. notaudum. KODEKS PETERSBURSKI II. [14] Capitulum XCVII. De dote et donacione. Statuimus et infra. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem remanebit. Capitulum XCVIII. De assignacione dotis. Item statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia et in amicorum presencia valet. Capitulum XCIX. De expurgacione spolii. Martinus conqueritur et infra. Violator strate publice cum XII testibus bonis tenetur se expurgare. Capitulum C. De expurgacione. Item Martinus et infra. Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se expurgabit. Capitulum CI. De succisione arboris fructifere. Statuimus et infra. Succidens arborem pomiferam aut quamcunque 1) fructiferam, duodecim grossos cum pena XV exolvat. Capitulum CII. De expurgacione. Preterea et infra. Cum wladarius aut familiaris per dominum inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. Capitulum CIII. De eo, quod nullus emat sculteciam. Cum officium et infra. Sculteciam nullus potest emere|| [f. 9°] preter domini ville voluntatem. Capitulum CIIII. De prescripcione et de divisione in presencia amicorum. Cum omnis et infra. Divisio facta coram amicis ligat, licet ad noticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos aut tres menses pacifice perdurabit. Capitulum CV. De prescripcione latrocinii. Cum furta et infra. Si aliquis (furto) aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agentem procedet. Si autem sunt distantes, non alia, nisi triennali prescripcione evadere poterit accusatus. Capitulum CVI. De prescripcione induciarum. Si cuiuscunque pueri et infra. Pueri induciati super aliquibus annis per iudicem, prescripcionem annorum predictorum actori obicere non possunt. 1) Cod. quamque. [15] KODEKS PETERSBURSKI II. 335 Capitulum CVII. De prescripcione viduarum aut maritatarum 1). Cum realis et infra. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed sub prescripcionibus utantur, prout ibidem est descriptum. Capitulum CVIII. De prescripcione. Ut (in) calumniis et infra. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat excepcio annualis. Capitulum CIX. De pena contra iudicem. Cum (in) causarum et infra. Cum parilitas in penis haberi debet, consuetum est, (quod) redarguens sentenciam 2) iudicis pro pellibus mardurinis tres marcas eidem incurrit, si sentenciam suam approbaverit fore 3) iustam, si vero vincatur, tres marcas cum pena pyancza suffusus rubore restituat viceversa. Capitulum CX. De redargucione iudicis. Insuper et infra. Statuimus, si quis redarguerit j| iudicis [f. 90] sentenciam, iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. Capitulum CXI. De eodem. Adiicientes et infra. In presencia regis vel in colloquio generali palatinis 4), baronibus presentibus 5), iudex de malo iudicio redargui non potest. Capitulum CXII. De eo, ubi pignora recepta debent depelli. Ubi curie et infra. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini penam pro eisdem instituunt, vulnerum vel capitum tollent. Capitulum CXIII. De iure et moneta. Cum sub uno et infra. Unum ius in toto regno haberi debet et moneta. Capitulum CXIIII. De armata milicia. Sed quia et infra. Quilibet miles secundum posse aut quantitatem bonorum suorum ad rempublicam debet armatis hominibus deservire. Capitulum. De prescripcionibus. De cetero et infra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. 1) Cod. maritarum. 2) Cod. sentencia. 3) Cod. forte. 4) Cod. palatinus. 5) Cod. principibus. KODEKS PETERSBURSKI 11 [16] Capitulum CXV. De tutore puerorum. Cum pater et infra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum ven- dere aut limitare 1) nec perdere potest, nec etatem habentes respondere tenen- tur, nisi in casibus in eodem capitulo descriptis. j| [f. 100] Capitulum CXVI. De quo tutor pueris racionem facere tenetur. Multociens contingit et infra. Tutor pueris cum ad annos pervenerint (discrecionis), de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis domitis. Capitulum CXVII. De eo, qui violenter rapuerit virginem et eam oppresserit. Statuimus et infra. Virginis raptor violentus vel oppressor in gracia eius et amicorum (suorum) consistit. Filia procurans se rapi absque voluntate parentum 2), dotem amittit. Capitulum CXVIII. De eodem. Quicunque et infra. Opprimens virginem aut quamcunque mulierem violaverit, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum existat. Capitulum CXIX. De furtu aut spolio. Statuendo et infra. Accusatus tribus vicibus de furto vel spolio et iudicio convictus, infamis perpetuo debet remanere. Capitulum CXX. De iumento quocunque occiso. Statuimus et infra. Occidens indomitum iumentum tres marcas, poledrum vulgariter szrsepcza, tres marcas damnum passo persolvat. Capitulum CXXI. De incisione silve aut gay vel merice. Statuimus et infra. Habens limites et alterius silvam incidens, potest impignorari, secundum quod in capitulo est descriptum. Capitulum CXXII. De iumentis pascendis. Statuimus et infra. Conservans iumenta indomita, a festo beati Adalberti usque ad festum Sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat, quemadmodum in capitulo continetur. Capitulum CXXIII. De scrophis. [f. 11] Statuimus et infra. Silvam vel mericam habens a se distan tem, scrophas ad ipsam pellere non potest nisi via. 1) Cod. limitere. 2) Cod. parantum. [17] KODEKS PETERSBURSKl II. 337 Capitulum CXXIIII. De profugo. Statuimus quod si aliquis et infra. Profugo 1) episcopus vel palatinus Cracoviensis treugas duorum mensium dare poterit, si postulat, ad innocenciam suam expurgandam 2). Capitulum CXXV. De kmethonibus fugitivis. Preterea et infra. Kmetho fugiens absque culpa domini sui, nullum ius consequitur, sed terrestre. Capitulum CXXVI. De hoc, quomodo Iudei debent Christianis pecunias accomodare. Porro cum infra. Iudei super literas pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare. Finivi registrum feria tercia in vigilia Anunciacionis Marie anno domini Mi° ,CCCCXL°IX etc. 1) Cod. profugos. 2) Cotl. et innocenciam suam expurgare. Archiwum Komisyi prawniczcj. T. II. 43 Non debct rcprehcnsibile 1) nec mirum 2) iudicari, si secundum temporum varietatcm consuctudines ct facta humana variantur, cum cuilibet populo non sufficiat virorum fortitudinc pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos K a z i m irus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu3) et voluntate Dei considerantes, quia iuxta temporum antiquitatem in terris dominio4) nostro subicctis, plerunque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum capitum5) seu animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto, vario et diversimodo deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause || plerunque post multiplices vexaciones remanent quo- [f. II 0] dammodo immortales; quapropter ad laudem omnipotentis Dei et beate Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum, commodum6) et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus dictorum iudiciorum seu causarum decidere et revellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debent et tenentur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare. (1) Capitulum I. De constitucionibus. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant7) rebus et negociis presentibus et futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones, edite nunc in colloquio generali in Vyszlycia, non respiciant preterita, sed tantum presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliqucm pro hereditate pro pecunia obligata, et ipsum ad iudicium evocat, et si tunc reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam hereditatem, pecunia nichilominus reo restituta. 1) Cod. irreprehensibile. 2) Cod. nimirum. 3) Cod. mutu. 4) Cod. domino. 5) Cod. capitulum. 6) Cod. quomodum. 7) Cod. imponent. [19] KODEKS PETERSBURSKI II. 339 (2) Capitulum II. De constitucionibus. Crebra 1) altricacione inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis, graves suscitantur questiones, ex quibus augentur expense et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia fluviorum alvei ut plurimum, inter hereditates fluunt et habentur, unde si que2) ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo fluvio vel riwlo mediante 3), ita, quod quelibet hereditas suam teneat ripam illius fluminis ad ipsam protensam; et si idem fluvius omisso primevo alveo suum diverterit meatum sive defluxum per alia loca, non ministerio hominis, sed [f. 12] virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro vcris limitibus est reputandus, et idem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes licite suas faciant piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis est semper habendus. (3) Capitulum III. De locacione et ordinacione militum sub banderio. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto 4) rubore cum nimia (s) strenuitate comunicantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum et propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo erecto cum sua stacione conquiescat, ut congruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per succamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debebunt presentari, equi vero eorum eidem succamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) Capitulum IIII. De illis, qui recedunt de iudicio condcmnati ducti rebellione adversario nullam satisfaccionem impendcntes [f. 12°] Ouia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias de iudicio prius non recedat, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam3) inopia vel rebellione ducti, de iudicio recedunt pro dcbito nullam satisfaccionem 1) Pisarz pierwotnie napisal: »Prebra«. ale spostrzegłszy swą omyłkę, w brzuszku litery »P« zamiescił »C«. 2) Pisarz w texcie napisał: »silve«, ale wyraz ten podkreslił, a na marginesie zamiescił: »si que«. 3) Cod. mediantes. 4) Cod. obiecto. 5) Cod. quia. KODEKS PETERSBURSKI II. [20] adversario impendentes. Propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non reportent: postquam convicti fucrint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur, et si in captivitate manentes effugerint, a potestate ipsorum sint liberi ct soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper condempnati solvcre tcnebuntur. (5) Capitulum de consuetudine V. Ut in rapinis aut in pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habcatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam 1) pro penis in iudicio lapsis, aliquos paupercs aut nobiles impignorant, statim pignora dividunt, nullam graciam cum pignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam 2) et cam observare amplius nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officialis vel maleficorum iudex, qui dicitur opprawczq, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos Iatis aut aliis excessibus aliquem nostrum 3) terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem impignoravefint vel iusserint impignorare, pignora in equis, pecudibus vel in aliis substanciis quibuscunque sic recepta, non distrahendo vel diminuendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem hyemali, octo diebus illibata per recipientem debent observari, sive iuste pignorati || fuerint, vel indebite fapina in eos commissa. Et si extunc [f. 13] per illum vel illos, quorum vel cuius sunt pignora pro commissis penis non fuerit illis, qui impignoraverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pignoratoribus 4) illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta dcbita tempora inter se diviserint aut dissipaverint 5) vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo comprobabit 6) sacramento, cum pena pyanca" tenebuntur restituere. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales extendimus sive prorogamus. (6) Capitulum VI. De sigillo. Ouia filii cum patribus iurisficcione 7) una (persona) censentur 8), ideo- 1) Cod. post quem. 2) Cod. per viciosam. 3) Cod. nostrorum. 4) Cod. pignatoribus. 5) Cod. diviseruut aut dissipaverunt. 6) Cod. comprobat. 7) Cod. iurisfaccione. 8) Cod. censetur. [21] KODEKS PETERSBURSKI II. 341 que statuimus, quod viventibus (patribus) filii duntaxat sigillo paterno utantur et aliud portare neque habere non presumant. (7) Capitulum VIL De transitu scultetorum ad expcdicionem. Quia onus 1), presertim quod omnes tangit, inter plures divisum 2), facilius deportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spiritualium, quam secularium pcrsonarum, iuxta ipsorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire teneantur. (8) Capitulum VIII. De clericis. Cum iure suo nullus debeat defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes et habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes, nobis et nostro regno servicia debita facienda in | [f. 13°] cxpcdicione subtrahcre consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri rcgni, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes vel nobiscum personaliter ad quaslibet expediciones transire teneantur iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laicis teneantur dimittere et eisdem renunciare. Qui si neutrum facere curaverint, predicta bona quelibet clericorum predictorum decrevimus perpetuis temporibus nostro regno applicanda. (9) Capitulum IX. Ut domine aut virgines in iudicio non prcman- tur, habeant ipsis procuratorem. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causis vocate, premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata, venerit ad terminum sibi prefixum, iudex prcsidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vcl suo procuratori, cui placet, in toto delegabit. (10) Capitulum X. De procuratoribus. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status ct condicionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prelocutorem. (11) Capitulum XI. De iudicibus. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis quamvis super eodcm facto vario et diversimodo || pleru nque sen- [f. 14] 1) Cod omnis. 2) Cod. divisim. KODEKS PETERSBURSKI II. [22] tencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit 1) aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur: declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibuslibet causis magnis, eciam hercditariis, terminos ultra tres scptimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem teneantur nobis referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decernimus pertractare et (s) nisi aliquo fuerimus impedimento prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis. ipse iudex cum subiudice una cum dictis baronibus ad (s) eandem questionem seu causam hereditariam cognoscendi et diffiniendi habebunt facultatem et infra. (12) Capitulum XII. De iudicibus. Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cracoviensis uno suis iudicibus contententur 2), declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices, quilibet in sua castellania, iudicandi et cognoscendi facultatem habeant 3). (13) Capitulum XIII. De hoc, quamdiu iudex iudicare debet etc. Prava 4) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine [f. 140] temporum seu horarum differencia et distinccione 5) per iudices iudicia exercebantur et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur 6), nam debilior faciliter opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus habeatur accessus. Itaque ut certis temporibus sive horis et cum debita animi discrecione iudicia pertractentur 7). (14) Capitulum XIV. De eodem. Statuimus, quod deinceps iudices diebus tcrminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridicm in quibuslibet causis dcbeant presidcre et 1) Cod. contingerit. 2) Cod. contentur. 3) Cod. habent. 4) Cod. prima. 5) Cod. diffmicione. 6) Cod. pervipenditur. 7) Cod pertractantur. [23] KODEKS PETERSBURSKI II 343 causas1) pertractare; et si primo die tcrminorum ad horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus proxime sequentibus presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius ct sine clamore vel strepitu causarum expedicio habeatur. (15) Capitulum XIV (s). De eodem. Statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non sccundum merita personarum nec sccundum maioritatem vel minoritatcm causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vcl rcus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii [f. 15] non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos pronunciabit seu nominabit, ita, quod qui prius ad causam provocaverint, prius nominentur et expediantur, et qui secundo loco, similitcr loco sequenti expediantur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligat 2), sive quovis casu fuerit impedita, et tribus vicibus evocata, se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars, quc fuerat presens, de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur, et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices presideant, ad locum, in quo resideant, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato quavis presumpcione vel temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena 3), que dicitur pyancza, per iudices puniatur. (16) Capitulum XIV (s). Ubi iudex iudicare debet. Quia plerunque habentes iurisdicionem, vel a casu vel pro libitu sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet 4) indeterminata 5), et ideo ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeyow et in Wislicia debet et tenetur sua iudicia pertractare; alias tanquam a non suo iudice quidquid factum fuerit vel iudica- 1) Cod. causam. 2) Cod. negligatur. 3) Cod. pene. 4) Cod. quilibet. 5) Cod. indeterminanda. KODEKS PETERSBURSKl II. [24] tum, nullam habeat firmitatem 1). Id(em) cst de castellano Sandomiriensi, loca pro ipso specificentur. (17) Capitulum XV. Dc citacionibus [f. 15] Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressioncs pcr nostros iudices sive officiales nostris subditis evenire consueverunt, et idco cisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, quod pcr ministeriales sive officiales citacionum, per nos seu quoslibct iudices dcputandos, fore in hunc modum formandam vel faciendam citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet ad dominum ville, cum pro suo quilibet 2) excessu fuerit citandus ommissis eiusdem villc villanis in pace et tranquillitate ad domum scu ad portam domini vel unius kmethonis ville eiusdem accedens, eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit candcm citacionem. Si autem eiusdem (ville) villani aut ipse dominus ville fuerint insimul culpabilcs, volumus, quod codcm modo tangendo portam cuiuslibet kmethonis seu villani, clamando faciat simili modo citacionem. Qui villani, si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur ncc fatigentur; tamen plcrunque in odium et contemptum domini ville et ex rancore 3) consueverunt villani indebite fatigare. Alias si contra hoc ipsos villanos contigerit (citare) vel fatigare, decernimus, quod procurans citacionem eandem pena, que dicitur pyancza, puniatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini vilie fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et deliquen tes, ita, quod ad [f. 16] portam tangendo, quemlibet ipsorum citare teneatur cum exposicione suprascripta. (18) Capitulum XVI. De eo, qui citatur inopinate. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerunque, quod aliqui nostri familiares vel alii quomodolibct in curia nostra constituti vel in iudicio arestati 4) inopinate seu (inventi), ad no stram vel iudicis audienciam evocantur et questioncs, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem. Ideo utriquc parti providere volentcs, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant et actorcs suis questionibus non frustrentur neque causis, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel in iudicio inventus, et ad nostram vel nostri iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse iudcx questionern 1) Cod. facultatem. 2) Cod. quolibet. 3) Cod. rarcore. 4) Cod. erestati. [25] KODEKS PETERSBURSKI II. 345 seu causam citato modo debito cxponere vel in scriptis tradere tcncatur, et ad respondcndum cidcm questioni, ut alias prcmissum cst, si qucstio fucrit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicct pro quadraginta marcis, communis tcrminus trium scptimanarum per iudicem cidcm assignetur; alias si pro minori debito vcl iniuria vcrbali, in crastinum terminus prorogctur ct infra. (19) Capitulum XVII. De co, quod ministcrialis absquc iudicis mandato nullum vexet 1) citacionc. Flcbili querela scpius recepimus, quod ministeriales 2) pcr tcrram girantcs, pauperes villanos vcl villas religiosorum aut paupcres milites fatigandi vcl vcxandi modos cxquisitos adinvenerunt, ita, quod si alicuius [f. 160] villc paupercs milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibct cxpcnsis non pertractant nec procurant, idem ministe. riales 3) ipsos pauperes nobiles seu villanos sinc culpa et sinc causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem, et sic idem paupcres militcs seu villani non valentes redimere aliqualiter 4) vexacionem, sepissime de ccrta pccunic summa componunt cum cisdem. Unde nos huiusmodi vcxacioni obviarc volcntes, statuimus, quod deinccps ministeriales 3) sub pcna privacionis sui ministeriatus et spoliacione omnium suorum bonorum, absquc spcciali iudicis mandato aliquam citacionem faccre non presumant, alias prcmissam pcnam et in facie adustionem non immerito poterint formidare. (20) Capitulum XVIII. Dc strepitu in iudicio vcl clamore. Plcrunque fit, quod aliqui propter causas consanguincorum vcl familiarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inoportunam ipsorum ac, clamacioncm sentenciam sive victoriam causarum consucverunt reportarc. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vcl condicionis existat, propter causam consanguinei aut familiaris vel servitoris ad iudicium venire non prcsumat tali modo. Qui si contra facere prcsumpserit, pena, que dicitur pyancza , nostre camcre applicanda puniatur. (21) Capitulum XIX. De intercessione criminali. Contingit eciam, quod dum aliqui pro |j quibuslibet criminibus [f. 17] et delictis ad nostram audienciam evocentur, nominant dominos et quoslibet 1) Cod. vexat. 2) Cod. ministerialis. 3) Cod. miuisterialis. 4) Wyraz teu w ręk. dwukrotnie jest wypisany. 5) Cod. miuisterialis. Archiwum Komisyi prawniczej. T II. 44 KODEKS PETERSBURSKI II. [26] ipsorum supcriores, quod auctoritate et mandato suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum tamen, quamvis aliquibus temporibus contra racionem (fuerit) observatum, quod 1) huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur, que continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico; unde nos attendentes, quod peccata tenent tantummodo suos actores, et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et delictis, in nostro iudicio iudicentur et teneantur respondere et convicti debita pena puniantur, non obstante predicta qualibet nominacione; eciam si super hoc privilcgiis nostris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que, quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus per citatos in nostro iudicio nominati tales, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, nolentes 2) alii in se accipere easdem questiones, decernimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque status et condicionis (existant), habeantur pro convictis. (22) Capitulum XX. De citacionibus. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices in exercendis suis iudiciis habeant suos certos ministeriales seu officiales: quapropter statuimus, quod nullus penitus iudex per aliquam aliam personam, quam per certum suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones, milites autem superiores per litteras. Excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio [f. 170] vel in curia iudicii recenter denuo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat 3) fieri citaciones contra eos. (23) Capitulum XXI. De illegitima citacione et dolosa. Preterea quicunque presidentes aut ipsorum officiales vel notarii 4) aut ipsorum familiares aliquos maleficiose laboribus et expensis gravare volentes et ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut aliis rebus ab eisdem extorquere cupientes, quamvis nichil habeant penitus cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore, vulgariter przes powoda, taliter citato ipse citans vel procurans talern citacionem penam pyancznadzeszcza solvere teneatur: prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non debent aliquas citaciones facere. 1) Cod. coutra. 2) Cod. volentes. 3) Cod. liceaut. 4) Cod. uoti. [27] KODEKS PETERSBURSKI II. 347 (24) Capitulum XXII. De citacione pro hereditate. Statuimus insupcr, dum aliquis pro hereditate citatur, comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Iohannes in partibus remotis est constitutus et sit cohercs ciusdem hercditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro (eadem) hereditate. Quapropter 1) statuimus, ut talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, pcr ministerialem tribus vicibus publice proclamando, ad prosecucionem seu de fensionem cause ad certum locum et terminum dcbebit citari; [f. 18] quo non comparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad decisioncm seu diffinicionem cause licite procedatur. Aliquis tenens hereditatem tribus annis ct tribus mensibus pacifice, teneat in perpetuum et in seculum seculi. (25) Capitulum XXIII. De citacione pro hcreditate. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces, modum tamen exccdendo2) quasi pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fucrint recipiendi, triginta vel quadraginta recipiebantur et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccioncm dividebantur et consumebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus duntaxat pignoretur; si autcm kmethones extiterint culpabiles et citati, contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignorentur. Et idem quod (s) decernimus pro secunda contumacia esse faciendum et observandum. Si autcm tercio dominus cum villanis fuerint contumaces, decernimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdet et cadat 3) ab ca per sentenciam iudicantis: declarantes, quia dicti boves pignoraticii 4) per ipsos iudices in estate duabus scptimanis, in hycme vero diebus octo absque aliqua destruccione debito modo observontur; volentes ct decernentes, quod dicti boves pignoraticii 5) sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici appli- [f. 180] centur. Decernimus eciam et statuimus, quod (si) predicto ministeriali deputato ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pignoranda 1) Cod. quia propter. 2) Cod. exercendo. 3) Cod. cedat. 4) Cod. pignuratici. 5) Cod. piguoratici. 348 KODEKS PETERSBURSKI II. [28J per dominum ville et villanos si non permittatur impignorari iuxta predictam seu premissam limitacionem, vel si ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur, dolum et rebellionem eorundem puniendo, volumus, quod penam fyancznadzcszcza idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pyancza pignora denegata vel violenter ablata, integraliter observare aut assignare teneantur. Qui si idem in dandis pignoribus predictis et in satisfacciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod forte iudex propter potenciam eorundem ad puniendum et impignorandum eosdem pavesceret, volumus et decernimus, quod pena szycdmidzcszancz dicta, nostre camere applicanda puniantur. (26) Capitulum XXIIII. De impignoracione. Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerunque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod catervatim et in turmis 1), non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam pignoratores accedentes, dampnabiliter et plerunque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad impignoracionem faciendam non plures, quam duos familiares cum ministeriali || transmittat et quod [f. 19] sine culpa vel sine causa aut non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos, ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat impignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate vel presumpcione impignorare ct pocius rapinas committere presumpserint, precipiendo decernimus, quod peccora vel quaslibet alias res racione impignoracionis ablata et recepta, iudex domino ville pignorate vel villanis ville eiusdem asserentibus, se indebite et contra iusticiam esse impignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoriam caucionem restituere teneatur 2), termino eidem domino ville aut villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam et iusticiam assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas impignorancium restringatur, decernimus, quod dum premisso modo sine culpa impignorati patefacerent suam innocenciam, quotquot persone fuerint in numero in dicta impignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, cuilibet ipsorum penam pyaucza dictam noverit se incursurum, domino ville impignorate persolvendam. 1) Cod. turbis. 2) Cod teneautur. [29] KODEKS PETERSBURSKI II. 349 (27) Capitulum XXV. De penis incendariorum et aliorum male- ficorum aut iudicium parvipendencium 1). Preterea pena, que consuevit nostro fisco seu nostre camere applicari, que dicitur syedmydzeszyanth, statuimus, quod tantum in quatuor casibus et non pluribus infrascriptis nostre camere applicetur 2). Primus casus est pro incendio, ubi aliquis de incendio accusatus iuxta formam iuris legittime se non poterit ex purgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatus de [f. 19°] violencia sive spolio publice strate3) defecerit in sui expurgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio, nostrum iudicium parvipcndens 4) cultellum vel gladium presumpserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem fideiussoriam caucionem facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caucione. Volumus, quod predicta pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur. (28) Capitulum XXVI. De penis. Actor procurat ad causam reum citari, reo in termino comparente 5), actore totaliter absente, decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non 6) curaverit, actore per se vel suum nuncium comparente, decernimus, quod (pro) huiusmodi contumacia (reus pena) duorum boum mulctetur. (29) Capitulum XXVII. De eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, cum (s) tamen eadem celeritas in iudicibus (s) et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda, ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari: ideoque statuimus, quod si quis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus non comparuerit iuri contumaciter in termino sibi assignato, et ob contumaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur ac mittatur in veram eiusdem || hereditatis [f. 20] possessionem et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendic(ac)ione per iudicis sentenciam reus decernatur et pronuncietur 7) cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro pecunia debiti aut 1) Cod. pervipendencium. 2) Cod applicentur. 3) Cod. publicestre. 4) Cod. pervipendens. 5) Cod. comparante. 6) Cod. cum. 7) Cod. pronunciatur. KODEKS PETERSBUKSKI II. [30] quibuscunque rebus obligatis, et primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decernimus, quod creditor quarumlibet rerum obligatarum sibi post tercium tcrminum per sentcnciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate 1) iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res obligate, distracte vel alienate auctoritate prcmissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis causa evasionis (s), quam fuerit pecunia tradita, et ipse traditor pro summa pccunic per ipsum tradita simpliciter et sine aliqua caucione tanquam pro dicta summa pccunie vadium recepcrit, sufficit (s) sibi, quod idem creditor de sua negligencia debebit sibi imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vcl minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunic res alicnaverit obligatas, residuum quicquid fucrit ultra summam creditam, debitori crcditor restituere teneatur. (30) Capitulum XXVIII. De probacionibus. Preterea 2) ut ultra calumpniis via precludatur, statuimus, quod si ali- quis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asscrit, comprobarc, alias rcus tantummodo proprio iuramento se valcat expurgare. [f 200] (31) Capitulum XXIX. De eodem. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus, (et) de furto quarumlibet rerum aliquis alium ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum dc furto habeat evocandi facultatem. Si vero anno elapso qucstionem eandem voluerit movere, quod asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare, ostendens se in facto fore iustum. (32) Capitulum XXX. De accomodacione quarumcunque (rerum). Finem litibus imponere cupientes, statuimus, ut si quis civis aut cre- ditor pannos aut alias merces alicui terrigene ad prcstam dederit aut mutuo concesserit preter literam obligacionis, in qua constaret (de) debito suo, civis vero agens (pro debito suo) probabit per testes talem contractum initum secum et probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (33) Capitulum XXXI. De probacione nobilitatis. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus eorum ducunt originem sempcr, quorum nati progressum de genologia approbare eorum fideli tcstimonio 1) Cod. auctoritatem. 2) Cod. propterea. [31] KODEKS PETERSBURSKI II. 351 consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobi- libus hoc negantibus, asserat se parem, ad probandum sue genologie nobi- litatem debet inducerc sex nobiles viros seniorcs, duos de sua stirpe genitos. Et hy duo iurati dicant, quod frater sit eorum et de domo ac stirpc ipso- rum paterna procreatus. De secunda et de tercia genologia eciam per duos || testes producendo. [f. 21] (34) Capitulum. De probacionibus vulnerum. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulneravit. Quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteatur se Iohannem percussisse aut vulnerasse, tamen asserebat se hoc fccisse ex inicio ipsius Iohannis, quia ipsum P. prius vulneraverat, quod ipse Petrus offerebat se probaturum 1). Nos itaque in tali casu decernimus ipsius Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod dum in platea Petrus ipsum Iohannem insequeretur, vulneraverit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem noscitur vulnerasse. (35) Capitulum XXXII. De probacionibus furticinii nocturnalis. Item Petrus Iohannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur 2) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel 3), ut decuit, in domum suam propriam se deportasse. Tandem Petrus per iudicem pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent4) apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi 5) et in suam domum deportari, intencionem suam posset probare, Petro respondente, quod tales testes de visu nullo modo posset habere, nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum Iohanni imponendum, si alias fuerit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel in domum deportabat. (36) Capitulum XXXIII. De probacionibus. [f. 21 0] Preterea Petrus deposuit contra Iohannem cum querela, quod sibi quatuor vulnera inflixisset. Iohannes vero fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione matrem aut sororem vel uxorem seu filiam sibi vulnerasset; quod vulnus licet per ministerialem conspectum vel visum fuisse obtulisset se probaturum, ta- 1) Cod. probatum. 2) Cod. diffidebatur. 3) Cod. vel. 4) Cod. vendissent. 5) Cod. recepi. KODEKS PETERSBURSKI II. [32] men idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum vulnus matri sue illatum per alios idoneos testes, qui dictum vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali casu et simili decernimus eundem Iohannem ad producendum testes de calumpnia fore admittendum. (37) Capitulum XXXIV. De testibus. Querclam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset; Iohannes vero constanter astruebat, quod Pctrus se ipsum vulncrasset, quod offerebat se legittime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si in contencione et discordia Iohannes asserit Pctrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittcnde; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fucrit vulneratus, tunc, ut est moris, cicimus Petri iuramentum fore et esse 1) admittendum. (38) Capitulum XXXIV. Ut et ante de testibus per totum. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose || plerunque consuevit opponi, ex qua oppo- [f. 22] sicione pullulabat oppressio veritatis. Unde circa eandem exCepcionem sic duximus statuendum: quod cum aliquibus 2) testibus producendis fuerit obiecta exccptio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficienti fideiussoria caucione vel iuratoria deposicione cum reverencia aut satisfaccione requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendetur. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo beneficium denegaverit absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad Deum censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod extunc absque aliqua cause vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (39) Capitulum XXXV. De testibus consanguineitate attinentibus. Cunradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus 1) Cod. et ad esse. 2) Cod. aliquis. [33] KODEKS PETERSBURSKI II. 353 testis Iacobus, alter Petrus ipsius compater, videlicet Cunradi, et mediator seu amicabilis compositor in eadem causa. Quem ipse Dominicus, dum testcs secundum | consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit evocare, sibi huiusmodi consanguineitatem (opponendo). Demum circa tcstium iuramentum opponendo predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter prcfatam consanguineitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebat se causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu, ut testimonium prcdicti Iacobi valeat pro Cunrado. (40) Capitulum XXXVI. De prescripcionibus. Cum prescripcio proptcr scgniciam et pigriciam dominorum sit instituta, et proinde deccrnimus et statuimus, quod si aliquis credit vcl reputat sc habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis prcscncialiter 1) possidet, si infra tres annos et tres menscs tempore pacis et concordie sustineat et paciatur pacifice ipsum possessorem possidcre candem hereditatem, ita, quod sibi licet prcsenti, et 2) cuius prescnciam seu sufficienciam de facili possit habere, infra predictum tempus videlicet trium annorum et trium mcnsium non movcat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vcndicacione 3) hcreditatis censemus eundem cecidisse. (41) Capitulum XXXVII. De obligacione. Si autem aliquis in obligacione || teneat aliquam hereditatem [f. 23] deccrnimus, quod idem obligans vcl ipso deficiente aut non existente dicto obligatore quilibet ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius presenciam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod predicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata. Sic faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel obligator aut proximior eius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam ac liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam faccre protestacionem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat 4) se cecidisse. (42) Capitulum XXXVIII. De muliere maritata. Si vero sit mulier maritata et 5) aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos 1) Cod. principaliter. 2) Cod. ad. 3) Cod. vendicione. 4) Cod. sencia. 5) Cod. ad. Archiwum Komisyi prawniczej T. II 45 KODEKS PETERSBURSKI II. [34] non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem quiete possidere, extunc dccernimus, quod eadem mulier ab omni iure hereditatis eiusdem eciam se cognoscat cecidisse. (43) Capitulum XXXIX. De vidua. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis || vel quomodolibet alio [f. 230] iure ad se pertinere 1), et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinucrit vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decernimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse 2) prescripciones tempore pacis et concordie vendicent sibi locum vel debeant vendicare; tempore vero gwarrarum seu discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et gwarrarum qualitatem, sicut et captivis per Thartharos nullam volumus incurrere prescripcionem. (44) Capitulum XXXX. De prescripcionibus. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illas sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterat, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die ac nocte fuit et est simul cum ipso; Franciscus per duos annos tacuit, nec umquam amonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (45) Capitulum XXXXI. De orphana marito tradenda. Franciscus neptim suam Luciam in etate constitutam infantili, orphanam cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam curam recepit. Tempore vero procedente 3) ipsam, dum aduc esset iunior || annis, de XX duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum [f. 24] marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas viginti marcas, Francisco suo avunculo movet questionem 4). Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit monitus pro rebus vel pro bonis predictis. 1) Cod. partinere. 2) Cod. promisse. 3) Cod. precedeute. 4) Cod, questione. [35] KODEKS PETERSBURSKI II. 355 Nos itaque talibus volentes casibus providere 1) declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos et tres mcnses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non potcrit nec debet agere pro quibuscunque rebus residuis, obstante sibi termino (s) trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (46) Capitulum XXXXII. De vendicione hereditatis. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua ipse Gregorius statim quadraginta marcas exolvit, residuam pecuniam pro- mittens in certis 2) terminis soluturum per annos. Et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete, non facta totali 3) solucione, tenuit et pos- sedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Grego- rius emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori. Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere et revo- care eandem vendicionem, cum per tantum tempus sibi totalis solucio non fuit facta. Quapropter nos statuimus et declaramus, propter pacificam et quietam possesionem habitam per tres annos et per tres menses, vendicio- nem predictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taci- turnitate et prescripcione. [f. 240] (47) Capitulum XXXXIII. De mutuacione 4) tritici. Franciscus Gregorio mutuavit viginti mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit. Gregorius autem quesivit ab ipso Francisco, quando sibi triticum predictum mutuasset. Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. (48) Capitulum XXXXIIII. De sentencia et re iudicata. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum soiucio dicta vulgariter czeschne, que consueverat iudici presidenti seu aliquam causam diffinicnti 5) applicari, fucrit sublata et extincta, tamen eadem solucio, exquisito colore, sub alio nomine, quod dicitur pyamyathne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hanc (s) modum imponere cupientes, deccrnimus, (quod) in causis hereditariis vel non hcreditariis magnis iudex pretextu dicte solucionis pyamyanthne ultra qua- 1) Cod. volentes casibus volentes provide. 2) Cod. ceteris. 3) Cod. tali. 4) Cod. mutaacione. 5) Cod. diffiniendi. KODEKS PETERSBURSKI II. [36] tuor grossos exigere et recipere non prcsumat; in minoribus vcro causis tantummodo duos grossos exigendi facultatem habiturus. || [f. 25] (49) Capitulum XXXXV. De eodem. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare ct difficile retractare ac vivificare causam: reperiuntur tamen nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua ct finita negocia molliuntur refricare 1) videlicet in hoc, (quod) licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sunt in bonis paternis 2) abinvicem separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis fratrum eorundem in qucstione hereditaria recipiat contra se sentcnciam diffinitivam, postmodum (autem) alter ipsorum accedens ad prescnciam iudicis, allegat se contemptum et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractare, et sic talis ab huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari 3). Unde nos volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint invicem in bonis paternis 4) divisi ct separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam reportare, alteri ipsorum postmodum sit penitus interdicta potcstas infirmandi seu arguendi scntenciam eandem 5); scd pro parte hereditaria duntaxat ipsum 6) contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. (50) De eodem. Si vero huiusmodi fratres vel sorores cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, quod si sint quo ad annos legittime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari spcratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice apponatur citando, ut si quis sit, qui habet vel possit habere aliquod ius m dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die [f. 250] protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et dcfensurus; alias si post 7) talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente 8), diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet post modum venienti et volenti 9) eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, 1) Cod. verificare. 2) Cod. patruis. 3) Cod. pertractari. 4) Cod. patruis. 5) Cod. eandam. 6) Cod. ipsorum. 7) Cod. potest. 8) Cod. comparante. 9) Cod. per modum veuiemli et volendi. [37] KODEKS PETERSBURSKI II. 357 ut 1) in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus perpetuum habere vigorem. (51) Capitulum XXXXVI. De fure furante equum seu de sen- tcncia et re iudicata. Nagoth villanus deposuit querelam contra suos vicinos vilianos, quod cum cquus tempore nocturno fuissct sibi subtractus, idcm Nagoth cum instancia rcquisivit ct pcciit suos vicinos villanos, ut pcr vestigia eundem furcm pro eodem equo rehabendo inscqui ipsum adiuvarent; villani vero insequi furcm recusaverunt, et ita Nagoth predictum furem cum equo ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvcndum equum prcdicto Nagoth condempnandos. (52) Capitulum XXXXVII. De vulnerato; dc scntencia ct re iudicata. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilassct, quod Iohannes se fecisse negavit. Et quia idcm Petrus pro eadcm mutilacione post annum clapsum satisfaccionem habere petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium 2) pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne. [f. 26] (53) Capitulum XXXXVIII. De sentencia et re iudicata. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum promulgavit, a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit, vulgariter nycnaganyl. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa vulgariter nycnaganyona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad 3) penam debitam condempnantcs alias pro iudicibus expressam. (54) Capitulum XXXXIX. De prescripcione. Falko pro hereditate agebat contra Henricum; Henricus4) autem opposita longi temporis (prescripcione ipsam) prescripcionem, ut debuit, probavit5). Iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem pcticione, silencium Falkoni imponendo. Post hoc veniens Nicolaus iunior frater Falconis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, 1) Cod. et. 2) Cod. mettricium. 3) Cod. et. 4) Cod. Herricum. 5) Cod. probabit. KODEKS PETERSBURSKI II. [38] declaramus eundem N. fratrem iuniorem predicti Falconis non esse audiendum et sentenciam iudicis dicimus transire in rem iudicatam. (55) Capitulum L. De molendinatore. Franciscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendina- torem: Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris excessi- bus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudi- care precepit. Demum Falco frater alter, veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque atten- dcntes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declara- mus predictum Henricum iuste et debite iudicasse. [f. 260] (56) Capitulum LI. De relictis kmethonum 1) post obitum ipsorum. Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmethones absque prole de hac luce decedunt 2), ipsorum bona mobilia omnia et immobilia omnia, nomine vulgariter pusczyna, domini eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes, statuimus, quod pro bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parochiali compararetur; reliqua vero (bona) ad proximos consanguineos vel affines cessante quolibet impedimento devolvantur. (57) Capitulum LII. De eo, qui accomodavit equum suum apud amicum et vult dare claudicantem. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet sibi equum suum sanum accomodasset ad certam viam tanquam amico, tandem idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit: bona fide eundem equum tanquam proprium se equitasse 3) et servasse, nec sciret, unde sibi venerit talis lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete et absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum, qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere 4) secum teneatur. (58) Capitulum LIII. Ubi kmetho kmethonem occiderit. Licet antiquitus fuerat observatum, quod kmetho kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum a pena omicidii libera(ba)tur, tamen 1) Cod. kmethombus. 2) Cod. decederunt. 3) Cod. aquitasse. 4) Cod. comprobare. [39] KODEKS PETERSBURSKI II. 359 quia huiusmodi pena non sufficiebat ad de bitam delicti coercionem, [f. 27] unde nos statuimus, quod kmetho occidens kmcthonem, pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas (persolvat), consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decernimus persolvendas. Qui homicida si non fuerit in solvendo ct captus fuerit, pena capitali puniatur. (59) Capitulum LIIII. Ubi plures de homicidio accusantur. Item si plures, puta duo, tres aut quatuor, de homicidio alicuius accuscntur, licet antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pcna homicidii puniebantur, nos tamcn huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur ct puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et idoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare; alias deficientes in expurgacione puniantur. (60) Capitulum LV. De morte casuali *) cuiuscunque. Item quacunque 2) morte casuali vel inopinata 3) contigerit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut aliquovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decernimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, exequantur iuxta iuris formam. (61) Capitulum LVI. Ubi miles militem occiderit. Ut 4) violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parcm sibi militem occiderit, pro capite LX, pro mutilacione 5) vero [f. 270] membri triginta, pro simplici vero vulnere XV marcas solvere teneatur. (62) Capitulum LVII. De interfeccione matris. Laurencius conqueritur de Martino, quod sibi matrem interfecit. Martinus respondit, quia Laurencius non fuit de legittimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat 6) eum esse filium mulieris vagabunde. Nos in tali et simili casu decernimus caput matris exolvendum seu obtinendum. 1) Cod. causali 2) Cod. quicuuque. 3) Cod. opiuata. 4) Cod. Et. 5) Cod. mulacione. 6) Cod. asserabat. KODEKS PETERSBURSKI II[40] (63) Capitulum LVIIl. De raptoribus ct vagis. Sunt nonnulli, qui per indiserecionem victum longi temporis brevi consumentes hora, assumunt sibi extra propria occasionem divagandi. et taliter divagantes aliena rapere non formidant 1). Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine pene retrahantur 2), statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet bonis ipsorum, que habent, ipso facto sunt privandi. Et si contigerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie conciliari, unde (s) volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. (64) Capitulum LIX. De excessibus officialium, ubi eciam mini- sterialis occisum spoliare non debet. Consuetudine 3) iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominabant krwazve, exspoliabant. Unde nos, cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere non prcsu- [f. 28] mant, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad 4) aliquem occisum procuraverit 5) eosdem evocari, donec de eodem omicidio questio totaliter fuerit diffinita. (65) Capitulum LX. De eo, qui semina depascit alicna. Ut quilibet proximum indampnem vigilet caucius 6) observare. Si quis alterius semina iumentis vel quibuscunque peccoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel peccore unam quartam denariorum, passo vero dampnum is, cuius fuerint iumenta, solvere teneatur, na czygey szkodze ssayatho. (66) Capitulum LXI. De actore contra reum iure Theutunico procedente. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam dirigat actionem aut proponat (contra eundem), reus ibidem super aliqua questione simili vel in cquali reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competcnti, cum voluerit, agitabit. 1) Cod. formident. 2) Cod. retrahentur. 3) Cod. consuetudo. 4) Cod. per. 5) Cod. provocaverit. 6) Cod. causis. [41] KODEKS PETERSKURSKI II. 361 (67) Capitulum LXII. De pccoribus et iumentis in domo repertis. Ad evitandum autem quamlibet altricacionem decernimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive alterius cuiuscunquc iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem; ita tamen, quod sub testimonio vicinorum 1) in propria domo iumentis sive peccoribus per noctem servatis, in crastino autem ad proximiorem curiam castellanic predicta iumenta depellere tencatur. (68) Capitulum LXIII. De incendariis in civitates aut villas Theutunicorum fugientibus. [f. 280] Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam (s) incendarii et exustores voluntarii domorum, horreorum aut quorumvis bonorum morte crudeli et turpissima puniantur; quibus eciam inventis 2) si ad ecclesiam cffugiant, patrocinium ex hoc nullum debeant obtinere propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, manus ut effugiant iusticie ipsos punire volcncium, ut plurimum in civitatibus vel villis Theutunicalibus permancre, ut accionem contra illos propositam eludant per iuris Theutunici defensionem. Et sic sepius talium malefactorum crimina remanent impunita Unde de nostrorum baronum consilio prehabito statuimus, ut accusati dc crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum trahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere ac sentenciari et puniri pcna digna debcbunt, iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (69) Capitulum LXIIIl. De defloratoribus seu oppressoribus virginum. Re vera non solum a malo sed ab omni specie mali 3) quemlibet viven. tem sub lcge necessarium cst abstinere, per quam refrenatur malorum audacia et ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam 4) ad fetiditatcm corpus suum uc plurimum pertrahentes ct lascivam vitam gercntes, Deum non timentes nec temporalem pcnam formidantes, virgines stuprant 5), mu. lieres polluunt 6) violenter, et quando impetuntur ab cis in recenti, iure [f. 29] Theutunico volunt se tueri 7), ut facilius eludant commissi criminis accionem. Visum extitit (nobis) nostris(que) nobilibus in colloquio generali, quod et nos dccernimus perpetuo observandum, ut tales virginum oppressorcs 1) Cod. viciorum. 2) Cod iumeutis. 3) Cod. mala. 4) Cod. quidem. 5) Cod. stuprautur. 6) Cod. polluuutur. 7) Cod. teneri. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 46 KODEKS PETERSBURSKI II. [42] aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice compctenti teneantur respondere et sentenciari (seu) puniri iuxta commissi criminis qualitatem. (70) Capitulum LXV. Dc privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decrcta lcx decernat illos amitterc privilegii aucotritatem, qui concessa sibi non utuntur 1) potestate: plures 2) sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra ac nostrorum predecessorum gracia cis facta et tantum iure Theutunico ommisso secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint se defensarc; quaproptcr volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuerit, debebitur iudicari sive terminari 3). (71) Capitulum LXVI. De privilegio exhibendo et pena sol- venda. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilcgium in qualicunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit scxagenam, et ipse actor iussu iudicis si renuerit iurare sc nescivisse reum fuissc privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, quod si || iuraverit se nescivisse [f. 290] reum fuisse privilegiatum. (72) Capitulum LXVII. De recessu kmethonis ad aliam villam. Cum ex separacione 4) subditorum bona dominorum suorum sepius desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare5). Propter quod (nostra) voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa in simul ad aliam non possint recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius ville, in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus hys exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredantur, vel in sentencia 6) excommunicacionis per annum durant sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres aut quatuor eiusdem ville incole abire possunt, sed et omnes inhabitantes ibidem recedant 7), quo placebit. 1) Cod. utitur. 2) Cod. iudicare sive terminare. 3) Cod. pluries. 4) Cod. seperacioue. 5) Cod. observare. 6) Cod. sentenciam. 7) Cod. reddant. [43] KODEKS PETERSBURSKI II. 363 (73) Capitulum LXVIII. De pueris etatem non habentibus et (in)iuriam pacientibus. Similiter 1) (de) infantibus ad duodecim annos non educatis: si tempore infancie pueris per quempiam iniuria fuerit illata aut patri ipsorum mortuo, possunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos impedientes sive iniuriantes 2), et excepcio prescripcionis opponi eis non poterit3), nisi tunc legitima etate in eis com pleta. Et infra tempus debitum (si) agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstat eis excepcio prescripcionis propter negligen- [f. 30] ciam allegatam. (74) Capitulum LXIX. De iureiurando. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos intcr ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostra baronumque voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti (nunquam in iudicio mota fuit, et de crimine furti) aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud vicinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione se expurgare. (75) Capitulum LXX. De probacione. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via dormivisset, Falko superveniens taliter dormienti gladium recepit et peram, in qua fuerunt tres scotti grossorum. Et quamvis (gladium) et peram sibi restituisset, tamen tres scottos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus quamvis de pera et gladio confitetur et se eundem restituisse fatetur, tamen predictos tres scottos diffitetur. Undc nos attendentes, quod nullus debet res alienas attractare domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum. (76) Capitulum LXXI. De morsu canis ex incitacione vicini. Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu inpulsiono ipsius Falconis taliter cum lesit et momordit, quod ex illo [f. 30] morsu ostendebat et asserebat se claudicare. Falko vero eandem impulsacionem seu incitacionem canis diffitebatur; et quia Egidius actor non poterat hoc probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum propvium debet se expurgare. 1) Cod. Si mulier. 2) Cod. impedientis sive iniuriamis. 3) Cod. poterint. KODEKS PETERSBURSKI II. [44] (77) Capitulum LXXII. De occasione vulneris. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vesperis contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fucrit vulneratus. Falco licet extinccionem candeie confitetur, tamen ipsum Egidium (se) vulnerasse diffitetur. Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento rccepto, quod in predicta candele extinccione nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candclam extinguendo vulneri prestitit occasionem, in vulnere duximus 1) condempnandum. (78) Capitulum LXXIII. De eo, dum pastor ovem perdiderit aliquam. Preterca de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad grcgem impulsam ct custodie pastoris commissam de grcge non rchabuit itcrato ovem eandcm. Pastor vcro asscrcbat se ovcm candcm una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili decernimus iurarc, quod ovem ad villam reduxisset. (79) Capitulum LXXIIII. De filio lusorc Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem ut scpius [f. 31] iusti patrcs propter filiorum cxcessum de bonis pclluntur et dcducuntur absque dcmcritis ipsorum ad nimiam paupcrtatem, statuimus, ut si alicuius filius utroque parcntc sanis existcntibus, dcluserit alicuius pecunie quantitatem, prcdicti ludcntis parentcs non tcnebuntur ipsi victori pro ipsorum filiis vel filio ad pccunie dclusc satisfaccionem. Idcm dicimus de Iudeis, si mutuarent pccuniam tali filio, existcntibus parentibus adhuc sanis, concessio facta non valeat ncc ad satisfaccionem aliquam Iudcis dicti parentcs compcllantur. Sic cciam dicimus de omni contractu inito cum filiofamilias, quod non valet, cum sit in patcrna potestatc constitutus, propter quod, quia non habet alicuius rei dominium vcl aliquam possessionis tradicioncm. (80) Capitulum LXXV. De ludo taxillorum. Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt incbriatos aut ad provocacionem iracundic deductos novercante 2) ipsis taxillorum ludi fortuna super prestanciam seu credcnciam de pccuniis, equis et quandoque hereditatibus cribrare, expoliare et dampnosc amovcrc; qui sic dclusi et ad inopiam deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora prolabuntur, proptcr que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demcrita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum cvitandum ct quod nostri nobiles re- 1) Wyraz ten w ręk. dwukrotnie powtórzony. 2) Cod. novitatem. [45] KODEKS PETERSBURSKI II 365 bus habundantcs, strenuitati 1) dediti pro dcfensione regni forcius pervigilent, dccernimus, quod dcinceps nullus terrigena noster cum aligenigena, cuiuscunque status aut condicionis ex istat, in nostro regno ludat taxillos [f. 31°] ad prestanciam, sed tantummodo pro pecunia parata. Quod si quispiam contra hoc statutum 2) venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem (scu) satisfaccionem victus victori tcncbitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti potcrit de debito ammoneri. Si quis vero supervcnicns post hoc statutum, pro pecunia sic evicta acriter monuerit suum debitorem cum verbis turpibus vel (eius) fideiussorem, quocienscunque maledixerit et improperaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia pcnam, pyancsnadaea que dicitur, solvet, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (81) Capitulum LXXVI. De stacionibus et rapinis eundo ad expedicionem. Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: quidam pretereuntes ista, veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem quasi hostes se moventes, infinita dampna paupcribus eciam plura quam hostibus erogare non omittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providcre, statuimus, quod quocienscunquc ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, peccoribus et in aliis rebus committant, sed solummodo pabulum modcrate recipiant pro suis equis et staciones faciant dc lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificia villarum (intacta) persistant. [f. 32] Kt si quis velud themerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino illius (ville) aut cui dampnum est illatum, illi 3) ville dampna resarciat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum cum pena pyanczua" ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena in violacione statuti pro nobis cedet. (82) Capitulum LXXVII. De divisione hereditatum matre de- functa. Ex communi usu in regno nostro observatum extitit, quod moriente matre pueri omnium bonorum a patre ipsorum tollunt medictatem; propter quod scpc contingit, filios etate iuvenili eos in parte amittere bona levata a patre et amodo proptcr ingratitudinem factam patri, patrem non nisi succurrerc filiis ad inopiam vcrgcntibus, et sic cx tali divisione utraque pars 1) Cod. stretmitate. 2) Cod. statum. 3) Cod. ille. 366 KODEKS PETERSBURSKI II. [46] sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velut fame sue prodigus, bona et 1) hcreditates illas communes indebite dissiparct. (83) Capitulum LXXVIII. De infamibus et profugis furta com- mittentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni ipsorum spontanea voluntate; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt [f. 320) in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum interccssione mediante, nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur: volumus, quod licet ira nostra sit dimissa 2) eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis, tenebuntur iudicialiter respondere et satisfaccre iuxta diffinicionem pcr iudiccm deputatum factam. Et nichilominus infames talcs rcputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et sublimitate poterit vel poterint adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni fures et prodigos scrvat et partitur cum eisdcm rapta et male conquisita 3), talcs non possunt se dicere probos, cum impares probis viris reputantur. (84) Capitulum LXXIX. De usuris et iudaica4) pravitate. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecuniarum terminum non imponens5), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis 6) pecunias ipsorum mutuantes, non plus de usura qualibet septimana exigere habent, nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per novas decepciones ad literam obligacionis mutuant pecunias, sustinuerintque infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente7) || et pro debito prin- |f. 33] cipali prestolaverint 8) ultra duos annos, neque ad iudicium provocantes, extunc ipso facto usuram accrcscentem ulterius post duos annos amittere 1) Cod. ad. 2) Cod. divisa. 3) Cod. conquesta. 4) Cod. iudeica. 5) Cod. impouemes. 6) Cod. cristiauitatis 7) Cod. accrescentem. 8) Cod. prestolaverit. [47] KODEKS PETERSBURSKI II. 367 debent, tantum pro sorte principali et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis obligantem poterint 1) effectualiter ammonere, nec obligatus tenetur stare vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. (85) Capitulum LXXX. De pena et de quercu incisa sine do- mini voluntate etc. Quidam de ipsorum audacia mulfum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem. quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit qucrcum in bonis alicuius, domino invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, pena(m), que dicitur pyancz" aut scheszczy grzywyen, id est fertonem, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (86) Capitulum LXXXI. De eo, qui frumenta de nocte fura- tur aliena. Et licet canonica sanctio depopulaciones2) agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques collo ipsorum et temporali disciplina impie puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta kmethonum de nocte vel quorumcunque receperit, licitum sit domino frurnenti aut suis servis vel amicis ipsa dcfensare, equos recipiencium vel alias res pro se tollere libere, et si tunc quempiam occiderit, impu- [f. 330] nite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis pyancza decernimus incidisse. Et si vulnerarent vel occiderint frumentorum dcfensorem, solvant vulnera lcso3) vel caput pueris aut amicis cum penis prenotatis. (87) Capitulum LXXX. De turpiloquio aut cum nobilis nobili improperaverit et pene solucione omnis (s). Cum scurilitas verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantcs apud virtuosos homines non immerito debent cvitari, ad que (s) nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, assercns ipsum esse filium meretricis, et statim non revocat aut (non) negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat sexaginta marcas grossorum 4), veluti si ipsum occidisset. 1) Cod. poterit. 2) Cod. depalutaciones. 3) Cod. lesa. ) Cod. grossos. KODEKS PETERSBURSKI II[48] (88) Capitulum LXXXIII. Dc revocacione turpiloquii. Idem dicimus, quod si matrem cius mcrctriccm nominavcrit ct non rcvocaverit, ncc probavcrit, quod asscruit, in similem penam ipsum deccrnimus incidisse aut revocando dcbet dicere: id quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (89) Capitulum LXXXIIII. Cum nobilis nobili plagam inflixerit et de pena. || [f. 34] In percussionibus militum et atiorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare: si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui illa(ta) est talis percussio, pena, que dicitur pyancznaa, per inferentem debct assignari. Si autcm inferatur illi, qui non habct ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena (sex) scottorum pcr inferentcm dcbct solvi. (90) Capitulum LXXXV. De vulneribus kmethonis et distinc- cione penarum etc. Ut pcnarum distinccio et legitima divisio habcatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis cffusione aut pcrcutitur enormiter, dc omnibus pcnis pro vulncribus aut pcrcussionibus scntcnciatis, duns partcs lcso, tcrciam autcm iudicio, ubi causa agitatur, assignare demandamus. (91) Capitulum LXXXVI. De fratricidio occasione hereditatis optinende. Et licet lex tam novi quam veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnct, tamen quidam, vclul hostcs proprii sanguinis et honoris, legis penam minus 1) formidantes, fratricidium committunt, sororem vel proximum occidunt, ut cx eius mortc bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde2) lucra et bona hcreditaria habere cupiunt, inde dampnis affligantur aut puniantur, in quo peccaverunt: omnes rcgnicolc et nobilcs nostri regni, fratres, sorores aut ipsorum 3) consanguineos interimcntes, non habentes prolcs vel habentcs, in hereditaria successione 4) [f. 34°] nullum acccssum obtinebunt; quinymo sentenciamus ipsos ct ipsorum filios ct privamus omni legitima talium hercditatum porcionc, in quibus bonis scu hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtinebunt successionem. Quos in aggravacionem 5) culpe ipsorum proptcr immanitatem 1) Cod. nimis. 2) Cod. tantum. 3) Cod. ipsos. 4) Wyraz ten w ręk. dwukrotnie powtórzony. 5) Cod. aggravacione. [49] KODEKS PETERSBURSKI II. 369 criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (92) Capitulum LXXXVII. De kmethone ac plantacionibus et pena inde secuta. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur, eciam si fuerint proprie cxtirpantis, medictatem earundem l) plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum, id est fcrtone, teneatur. (93) Capitulum LXXXVIII. De seminacione agrorum2). Si quis excolens vel seminans agros alicuius violenter (occupaverit), semine careat eorundem agrorum cum pena pyancza. (94) Capitulum LXXXIX. De recepcione bovum alterius violenti. Cum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotti (s) damni occasione et iniuriam passo cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. (95) Capitulum XC. De recepcione granj in campo aut cassule cuiuscunque. [f. 35] Item 3) pro curru feni violenter recepto tres grossi (s) cum pena XV eidem iniuriam pacienri et dampnum passo et iudicio (XV) satisfacere teneatur. (96) De cassula. Item pro una cassula cuiuscunque grani in die recepta, pena iudicio sex marcarum et dampnum passo XV, si autem tempore nocturno, decernimus esse furtum. Item pro cassula estivalium vel hyemalium decernimus unam mensuram racione violencie (s) dum recipitur ad currum, dum in ponderibus, furtum esse declaramus: id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item si famulus dictus golamaka alias wlomek vicino domini sui aliquod dampnum fecerit aut iniuriam intulerit, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum horno pauper pro violencia divitem citat, dives pro violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulctandus. (97) Capitulum XCI. De penis castellanorum aut iudicium (s). Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur narzeczenye aut nagabanye, pelles emorlinas alias gronostaye, 1) Cod. eorundem. 2) Cod. agnorum. 3) Cod. Ut. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 47 KODEKS PETERSKURSKI II. [50] castellanis autem 1) Sandomiriensi et Lublincnsi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus autem pelles vulpinas, succamerariis per sex marcas, camerariis istorum omnium per sex scottos, || iudicibus ca- [f. 350] stellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno 2) pelles vulpinas, aliis castellanis, iudicibus (s) Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per (sex) scottos (s) absque omni contradictione et antequam ad aliam audienciam admittatur 3), dare et satisfacere teneatur. (98) Capitulum XCII. De filio lusore. Filius nondum emancipatus 4), constitutus in paterna potcstate nec a fratribus divisus vel separatus, si globisando vel thasserisando aut quemlibet ludum alium dampnosum ludendo aut aliquid exercendo perdiderit aliquid, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur: nichilominus decernentes, quod sive in taxillis sive scaccis 5) vel in quibuslibet aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibct fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius cx predictis non fit acquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi. (99) Capitulum XCIII. Ubi kmetho wlnerat militem et de penis inde secutis. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone facta vel factis XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit baculo et cruentata, sicut pro vulnere gladiali declaramus faciendum; militi vero famoso sclachcze LX marce; || [f. 36] scartabello XXX marce; militi creato de sculteto XV marce pro capite; item militi slachcze pro vulnere X marce, scartabello vero quinque marce, sculteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (100) Capitulum XCIIII. De confessione prati. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit; Andreas licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wladarius Bartholdi pro certa pecunia falcandum sibi 1) Cod. ut. 2) Cod. terrenorum. 3) Cod. admittantur. 4) Cod. commancipatus. 5) Cod. scoccis. [51] KODEKS PETERSBURSKI II. 371 vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wladarius recepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos autem considerantes confessionem Andree predicti et mortem ipsius wladarii, in tali casu decernimus eundem Andream probare prati vendicionem et empcionem. (101) Capitulum XCV. De wlnere in ludo facto. Item Bartholdus contra Andream deposuit, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est ipsum Bartholdum vulnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens in ludo et solaciando, tanquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non dcbet se extendere ad aliquam lesionem seu vulneris offensionem, ipsum Andream in tali casu decernimus Bartoldo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. (102) Capitulum XCVI. De fideiussoria probacione. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem, et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii 1) fideiussoris eandem pecuniam persolvit et [f. 360] dedit, ut debebat. Tempore procedente predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem predictum traxit pro dicta pecunia ad iudicium seu ad causam. Et quia idem fideiussor in judicio constitutus, asserebat prefatam pecuniam per dictum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, nos in tali casu decernimus probandam factam fuisse solucionem. (103) Capitulum XCVII. De dote et donacione. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus super extantibus debeat remanere. Ipsa autem mortua, ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia bona devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel recipere voluerit, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros predicta omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradictione 1) (devolvantur), et cum residua alia suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem. (104) Capitulum XCVIII. De virgine maritanda et eidem dote assignanda. Item statuimus, quod cum aliqua domicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, quod 2) in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debcant assignari. 1) Cod. contractione. 2) Cod. quo. KODEKS PETERSBURSKI II. [52] (105) Capitulum XCIX. De expurgacione spolii in via publica facti. II [f. 37] Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pcra recepit sibi octo scottos violenter; Nicolaus vero respondit, quod indebite ipsum calumpniaretur, nec candcm pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset 1), volens tantum sex testibus de hoc sc expurgare. Nos in tali casu dcccrnimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. (106) Capitulum C. De expurgacione. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt octo scotti; Nicolaus vero seminans invenit eandem bursam, cum eisdem octo scottis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit se predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem N. (proprio) iuramento se expurgare, quod non invenit nec habuit pecuniam eandem 2). (107) Capitulum CI. De succisione arboris fructifere. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera excisa aut succisa duodecim grossi duntaxat passo dampnum exolvantur et cum pena XV. (108) Capitulum CII. De expurgacione iniuriarum. Preterea contra wladarium cum dominus aut contra alium familiarem suum aliquis pro rebus vel iniuriis suis habuit questiones, tunc ipse wladarius aut familiaris domini, suo domino (non) deferendo iuramentum, tencatur se cum sex testibus expurgare. (109) Capitulum CIII. De exempcione et vendicione scultecie. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur, hoc videntes, ne maiores aut potenciores persone scultecias aliquas preter voluntatem dominorum assumant, idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessoris, domini vel patroni voluntatem; factam autem empcionem contra hoc statutum, ipsam decernimus irritam et inanem. 1) Cod. fuisse. 2) Cod. eandam. [53] KODEKS PETERSBURSKI II. 373 (110) Capitulum CIIII. De prescripcione et divisione facta in pre- sencia amicorum 1). Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua omnes fratres germani existentes, ad rancores seu lites non modicas sepius provo- cantur, ad quas evitandas ipsi homines in periculum ne incidant vite utriusque, consueverunt ut plurimum, homines vivere et stare in propriis domibus se- paratim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos concernit, habita di- visione abinvicem ipsorum amicis mcdiantibus, licet ad principem 2) noticia ipsius divisionis non fuerit deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex ali- quorum vita activa et bona *) procuracione negligentes et in racione disso- luti domos proprias et bona hereditaria reformare non curantes, domos re- formatas et hereditates ad utilitatem deductas, iure pro se vendicant obti- nere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet pa- terfamilias tactus hoc timore a reparacione bonorum i| se subtrahit [f. 38] et domorum ereccione: propter quod, ut a torpore et pigricia tales retrahamus et excitemus, ut bene laborantes et procurantes aliquod comodum inde reportent: statuimus ergo nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint vel di visi, et in hac separacione vel divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima assignetur vel allegetur, propter quam sibi non obviet 4) prescripcio, a repeticione 5) seu vendicacione 6) partis hereditatis fratris sui vel amici prescripcione obiecta 7) legitime excludentur 8). (111) Capitulum CV. De prescripcione latrocinii. Cum furta et latro(cinia) propter criminis inmanitatem et infliccionem seu formidinem pene pro delicto commisso apponende, per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis in brevi non potest propalari ) et sic furta quandoque remanent impunita, et cum contra eos actio proponitur aut opponitur, per excepcionem prescripcionis annualis vo- 1) Na marginesie ręką z drugiej połowy XV w. wypisała: »De divisioue facta absque absencia iudicis per amicos.« 2) Ta sama ręka, co poprzednio, zamiesciła przy wyrazie principem odnosnik, a na marginesie słowa: aut iudicem. 3) Dwa te wyrazy pisarz zamiesci! dwukrotnie. 4) Cod. obtinet. 5) Cod. recepcione. 6) Cod. veudicione. 7) Cod. abiecta. 8) Cod. excludetur. 9) Cod. popelari. KODEKS PETERSBURSKI II. [54] lunt 1) se tueri: in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusetur, si est manens secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcio(nis) procedat et habeat 2) locum contra agentem de furto; si autem actor et reus sunt ab invicem distantes, non alia prescripcio vel excepcio agentem de furto repellit, nisi tantum annualis, et imputent [f. 38°] eciam sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curaverunt vigilare. (112) Capitulum CVI. De prescripcionibus induciarum. Si cuiuscunque pueri impube(re)s ante legittimam etatem ad iudicia trahantur super hereditaria questione et ob defectum"etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione iudicis eadem litis contestacio usque ad debitam etatem illorum puerorum prorogetur, et dilacione pendente aliquot anni effluere *) consueverunt; demum pueris legittimam etatem attingentibus si questio eadem ipsis innovatur, excepcionem prescripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum utantur illorum dierum prescripcione, si qua fuit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati. (113) Capitulum CVII. De prescripcionibus viduarum aut mari- tatarum. Cum realis distinctio 1 personarum habetur, inter quas quedam persone sunt libere, ut virorum, alie autem ut mulierum minus 4) libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis (et) obligatis, propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio triennalis 5), tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in (pre)scripcione opponantur; mulieri vero maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. (114) Capitulum CVIII. [f. 39] Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etcnim quidam multum litigiosi calumniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel expurgacio propter vetustatem facti haberi non potest. Unde statuimus, ut l) Cod. voluerit. 2) Cod. habet. 3) Cod. affluere 4) Cod. nimis. 5) Cod. terminalis. [55] KODEKS PETERSBURSKl II. 375 si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare aliquem cupiens penam capitis sibi vendicare ct opponere 1), antequam tres anni elabentur a die criminis commissi, hoc in iudicium dcducat, alias tribus annis elapsis pctenti ct agenti pro capite obstabit excepcio et prescripcionis obiectus. (115) Capitulum CIX. De sentcncia et re iudicata et de pena contra iudicem. Cum in causarum processibus apud iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum pre oculis habentes, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam ct iusticiam per graciam aut per sortes quicquam faciant partis in gravamen, propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus timore (Dei) postposito, inique 2) sentenciaverit contra aliquem clienticulum alteri parti ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa, in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellet; et quia moris est in iudicio Polonicali, || quod iudex, a quo provocatur et [f. 390] cuius sentencia per partem impugnatur, non prius vult nec tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius per partem tres marce aut |pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, et si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pyanczna suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. (116) Capitulum CX. De reprehensione iudicis. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed viri plures iudicant supra dicta. (117) Capitulum CXI. De testimonio iudicis. Adiicientes, quod quando supra iudicato dubitatur et ad iudicem recipiatur wstecz, quod ille, si recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel in crastinum differre teneatur 3). 1) Cod. apponere. 2) Cod. utique. 3) Bezpośrednio po tym artykule idą w ręk. Ptrb. II. artykuły: Statuimus insuper, quod si litigator etc, oraz »Si autem subiudex comprobaverit etc.«; ale nad pierwszym z tych artykułów rubryka brzmi: »Capitulum CXU, quod incipit: llem ubi curie, debet hic stare etc. Z tego powodu stosując się do wskazówki pisarza zamieszczamy we właściwem miejscu artykuł »Item ubi curie«, który znajduje się, w ręk. fol. 40. Zwracamy przytem uwagę, że artykuł: »Statuimus insuper, KODEKS PETERSBURSKI 11. [56] (118) Capitulum CXII. De eo, ubi pignora recepta 1) debent depclli. Item ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt recepta pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis dictam 2) obora in terra Cracoviensi prenotati commorantis (depellere). Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi; hoc spccialiter declarantes, quod officiales alias sluzebnyky non nisi palatini instituere et eosdem iudicare et pro afflicione aut vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem. (119) Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorum-(que) baronum presencia vel absencia iudicantem in causa sua inique et perperam processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum presiderunt in iudicio eodem, statim probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens *) sentenciam de falso probare voluerit ipsum || [f. 40] iudicem inique, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur esse iudex. Is redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex pro se iudicialiter obtinebit. (120) De eodem. Si autem subiudex comprobaverit sentenciam, ut premittitur, fore iustam, similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi prius pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem subiudici cedunt, si se iuste conprobaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, de castellano eciam censuimus senciendum. Si vero iudicibus castellanorum obiiciet aliquis falsitatem sentencie, audire minime teneantur, donec pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere potuerint, si similiter suum iudicium ostenderint fore iustum. [f. 400] (121) Capitulum CXIII. De iure et moneta. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit tanquam monstrum diversa habens capita, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovienses quam Poloni et cetere terre nostre iudicentur. Et ex quo unus est princeps omnium, una moneta in toto regno nostro quod si litigator etc « niema ani liczby porządkowej, ani rubryki, artykul zas: »Si autem subiudex comprobaverit etc.c, nie mający równiez liczby porządkowej, ma za rubrykę, wyrazy: »De eodem.« 1) Cod. repta. 2) Cod. dicta. 3) Cod argueutes. [57] KODEKS PETERSBURSKI II377 debet haberi cum consilio tocius nostre 1) baronie et assensu, que debct esse perpctua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit grata et accepta. (122) Capitulum CXIIII. De armata milicia. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dcpendat, tenetur igitur quilibct miles secundum quantitatem et possessionem suorum bonorum et reddituum ad rerhpublicam certis armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, que et ita 2) de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. (123) Capitulum CXIIII. De prescripcionibus. De cctero statuimus, quod cum aliquis emcns hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quicte, et si ipsam aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos impediat, volens ipsam exemere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus: ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus prenotatis, amodo non sit ei licitum predictam hereditatem 3) rehabcre. Hoc eciam volumus intelligi, quod si aliquis debitor diceret: hec hereditas || michi est pro- [f. 41] pinquior, quam tu tenes, quia venditor michi fuit prius debitus, antequam 4) ipsam comparasti, si talis, cuiuscunque condicionis sit Christianus vel Iudeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur. (124) Capitulum CXV. De tutore puerorum. Cum pater decesserit pueris relictis et ipsis ante annos legittimos non educatis, tutor ipsorum non potest hereditatem ipsorum vendere nec gadcs limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo deperdere, quousque pueri ad annos legitimos pervenerint et per se regentur 5); quam si vendiderit vel aliquo modo a pueris alienaverit, pueri cum ad annos discrecionis pcrvenerint, hereditatem suam in possessore viceversa lucrabuntur, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit; citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsorum computentur, nisi in casibus infrascriptis: primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam exemcre vellet, tunc pueri pecuniam recipere tenentur pro eadem, quamvis annos legitimos non haberent; item si quis pro patre ipsorum caucionem fideiussoriam inciderit et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pucri respondere vel sol- 1) Cod. terre 2) Cod. edita zamiast et ita. 3) Cod. hereditate. 4) Cod. ante quem. 5) Cod. regerent. Archiwura Komisyi prawniczej T. II. 48 KODEKS PETERSBURSKI II. [58] vere tenentur, non expectando annos suos; aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc eciam pueri rcspondere tencntur pro eadem hereditate 1). (125) Capitulum CXVI. De quo tutor pueris racionem tenetur facere. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis aliqui quasi eisdem compacientes, || ipsos nomine tutorio recipiunt in curam et [f. 41 0] tutelam, donec ipsis ad etatem legittimam venientibus a tutore solent exigere racionem de bonis et rebus mobilibus et immobilibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. (126) Capitulum CXVII. De eo, qui virginem rapuerit violenter et eam oppresserit etc. Statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque status vel condicionis extitcrit, sine voluntate parentum rapuerit aut eam violenter oppresserit vita ipsius (sit) in oppresse virginis gracia et amicorum eiusdem. Filia vero 2) sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi a raptore et si eidem post modum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem amittit, ita, quod parentes ipsius seu amici non teneantur ad dotandum 3) eandem. (127) Capitulum CXVIII. De eodem. Quicunque vero virgini seu mulieri coniugate aut vidue in campo, silva, domo aut villa opprimendo violenciam fecerit et virgo seu mulier violenciam oppressoris evadens, et si infra triduum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando violenciam sibi fore illatam et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius || [f. 42] idem oppressor existat, et de hoc, si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumniose et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc, quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit. Calumniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis (existat), percellatur 4). 1) Na marginesie ręka z drugiej polowy XV w. (ta sama co poprzednio) zamieściła nastę­pującą uwagę: »Qualiter pueri tenentur respoudere decedente patre pro fideiussoria aut pro aliis rebus aut pro obligacione. 2) Cod. omnino. 3) Cod. dotem. 4) Cod. procelletur. [59] KODEKS PETERSBURSKI II. 379 (128) Capitulum CXIX. De furtu et spolio. Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus extiterit vel rem furtivam seu ablatam restituerit, is infamis remaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatis 1) nullaque donaria in vestibus aut in aliis rebus a nobis penitus consequatur. Quod si accusato de furto sed non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio 2), et is si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. (129) Capitulum CXX. De iumento quocunque occiso. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum ad dorsum fuerit, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi anni sex marcas huiusmodi ictum vel plagam 3) inferens solvere teneatur; ubi vero tercii vel quarti, quinti vel sexti anni poledrum vulgariter srzepcza occiderit, iuxta quod passus dampnum super estimacione eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. [f. 42°] (130) Capitulum CXXI. De incisione silve, gay vel merice. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites, transgrediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem primo in securi (et pallio, 2° in securi), pallio et tunica, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo impignorare poterit sine pena. Sed si impignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat et alium bovem vel equum super fideiussorie caucionem dimittat et signum 4) in arbore, ubi impignorat, excidere teneatur. Si quis vero in gaio alterius furtive unam vel duas quercus • inciderit, pro qualibet quercu sex scottos, si vero tres succiderit, tres fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres; si tantum propagines exciderit, quatuor scottos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis, seu circa quaslibet aquas decurrentes; de quercubus vero mericarum, que merica vulgariter dicitur dambrowa, duos scottos quilibet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines seu ramos tantum exciderit, solummodo impignorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus succiderit, passo dampnum marcam et iudicio marcam, qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exolvat. 1) Cod. dignitatem. 2) Cod. in dicta purgacione. 3) Cod. hictu vel plaga. 4) Cod. lignum. KODEKS PETERSBURSKI II. [60] (131) Capitulum CXXII. De iumentis pascendis. Statuimus, quod quicunque habens iumenta indomita, a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis | sub custodia pascere [f. 43] teneatur, alias existimacionem 1) dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua sunt depasta, satisfacere cum pena marce ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat. (132) Capitulum CXXIII. De scrophis; de eodem. Decernimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare habebit, et tercia vice, si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum divisurus. Ita tamen 2), quod ubkunque prcdictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur; et si pars adversa dixcrit non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fccerit mactator eorundem porcorum, id firmabit proprio iuramento. (133) Capitulum CXXIII. De scrophis. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem, porcos suos vel scrophas per bona alterius media ipsius voluerit ducere seu pellere ad candem, quod id facere non possit per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu mericam ad eum pertinentem. Et idem dicimus esse per omnia observandum de eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit silvam glandinibus abhundantem vel lignis et bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam. Is ergo, | per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve [f. 430] seu conductoris eiusdem pelli debebunt, ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias prius colligat seu depascat, ut sic 3) predictus dominus seu conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit 4) pellere ad eandem 5). (134) Capitulum CXXIIII. De profugo. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo crimine vel maleficio fuerit accusatus et ad ostendendum suam innocenciam 1) Cod. existimacione. 2) Cod. Item zamiast ita tamen. 3) Cod. sit. 4) Cod. possunt. 5) Cod. eaudam. [61] KODEKS PETERSBURSKI II. 381 per nos vel nostrum capitaneum admissus non fuerit, et ob hoc ipsum fugere contingat, et ne huiusmodi fuga ad infamiam imputetur, idem fugiens reverendo in Christo patri domino episcopo Cracoviensi aut (palatinis Cracoviensi aut) Sandomiriensi protestabitur, quod nos aut noster capitaneus ad expurgandum ipsum admittere nolumus. Et talis palatinus noster illius terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum profugum servare, infra quod tempus idem palatinus apud nos vel nostros successores eidem profugo graciam et favorem querat, ut ipsum ad iusticiam admittamus. Que si palatinus predicta non poterit obtinere, quod eundem ad expurgandum suam innocenciam admittere non vellemus, et tunc palatinus ad metas terre sue (eum) conducere tenebitur. Qui a tempore conductus palatini infra annum terre, regno et terrigenis nocumenta inferre non debebit, uxore sua in bonis suis pacifice infra annum predictum et quiete dimissa. Quo anno evoluto, infra quem graciam nostram semper querere debeat, et si ipsam invenire non poterit et pre fatus profugus aliqua nocumenta [f. 44] regno vel terrigenis intulerit, propter hoc infamis non debebit reputari, nec ipsum per terrigenas raptum ad mortem nobis aut nostro capitaneo dare tenebuntur; ncc propter hoc indignacionem aut offcnsam nostram incurrant terrigene supradicti. Si vero maliciose et absque culpa aliquem contigerit profugere et iuri parere noluerit et profugiendo nocumenta regno et terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia preter dotalicium uxoris, camere nostre perpetuo applicentur, mobilia vero inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si raptus (s) fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter captivitatem eius per amicos debet aliqua indignacio vel inimicicia manifesta vel occulta suboriri; uxor vero sua in dotalicio remanebit, prout superius est notatum, vel ipsum vendere liberam habeat facultatem. (135) Capitulum CXXV. De kmethonibus fugitivis. Preterea declarando statuimus, quod cum a nobis sive a quoquam domino nobis1) subdito kmetho effugerit absque culpa sui domini, idem (kmetho) fugiens nullum ius acquirat tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si mansionem suo domino constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit, extunc post annum repetere voluerit, iure suo sibi hoc facere licebit. Qui si profugus propter austeritatem seu rancorem domini sui redire eciam iure convictus noluerit, extunc decernimus, quod idem fugitivus domino suo tres marcas pro pena et censum I [f. 440] annualem ex 2) integro, quem solvebat, solvere tenebitur. Et per hoc a domino suo fugitivus liberabitur antedictus. Hoc tamen in iure terrestri Theutunico (s) intelligi volumus. Quando vero in iure Theutunico kmetho reside- 1) Cod. nobibis. 2) Cod. et. KODEKS PETERSBURSKI II. [62] bit, idem fugere seu recedere nequeat, nisi hereditate vendita vel loco sui kmethonem eque divitem collocet aut agris in toto extirpatis et seminibus hyemalibus et estivalibus seminatis, domino resignando recedere poterit, quo placebit. (136) Capitulum CXXVI. De hoc, quomodo perversi Iudei de- bent Christianis electis pecunias aliquando accomodare. Porro cum iudaice 1) pravitatis intcncio super hoc versetur, ut Christianos non tantum in fide quantum eciam in diviciarum depressione semper dampnet et evellet, convenit statuere, ut nullus Iudeus amplius alicui Christiano in regno nostro amodo constituto, suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus reservatam. (137) Capitulum CXXVII. De dote danda. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem ipso defuncto (eadcm) plura in fratribus repetere non poterit. Si vero patrc mortuo filia vel filie remanserint innupte, si filia fuerit palatini et posscssiones fuerint multe, eidem centum marce || pro dote (per fratres) assignen- [f. 45] tur; ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat estimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotis pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus 2) de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas in vita tradiderint maritis, dote eisdem similiter competenti assignata, quibus de hac lucc sublatis fratribus questionem movere non poterint; fratres vero non uterini cuilibet sorori nupte LX marcas solvere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia per fratres exsolvatur. (138) De eodem. Fratribus vero uterinis non existentibus, idem volumus de patruelibus esse intelligendum, et patruelibus non existentibus, quilibet de eisdem armis et consanguineitate proximior existat, in bonis hereditariis seu patrimonialibus succedere poterit sororibus dotatis, ut superius est descriptum. Et intcrim quod sorores non fuerint matrimonialiter copulate, hereditates patrimoniales, quocunque modo vocitentur, predicti fratres possidebunt, quousque ipsas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando competentem, ut supcrius est dcscriptum. Hoc specialiter declarando, quod cum pater in vita sua ali- 1) Cod. iudeice. 2) Cod. seuciamus. [63] KODEKS PETERSBURSKI II. 383 quam ex ipsis nuptui tradiderit, ex hoc debet contentari, quod sibi assignaverit pater, adhuc vivens; hec fratribus pro dote aliquam questioncm movere non poterit sed contentari debet de eo, quod parentes ipsius viventes pro dote, sui compotes 1) existentes, sunt largiti. Per me Mathiam Petersolcz de Slupcza pronunc morantem in Pyszno anno domini M°CCCC0XL°IX etc. 1) Cod. compares. X. Kod. S. V. (Societatis Varsoviensis; — Warszawski). Incipiunt summarii casus iuris terrestris Polo- [f. 2] nicalis editi per regem Kazimirum, prelatos et barones. I. Cum omnes et infra. Constitucio non respicit preterita, sed presencia et futura. Reus non parens in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur, pccunia nichilominus reo restituta. II. Crebra altricatione et infra. Hereditates invicem con- venientcs aliquo fiuvio mediante, si idcm fluvius obmisso suo meatu primo, divcrtit per alium locum fluxum suum, primus meatus pro granicicbus est habendus. III. Ius militale et infra. Quilibet in expedicione nobilis sive simplex se sub vexillo per ipsum elccto et certo collocare et ordinare tenetur. IV. Quia victus et infra. Convictus in iudicio non potest recedere, nisi victori fideiubeat amissum vcl satisfaciat, || alias adversario ligatus [f. 2°] tradatur. Qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. V. Ut in rapinis et infra. Quilibet iudex pingnora racione penarum recepta, in estivo tempore duabus septimanis et ycmali tempore octo diebus tcnetur illibata conservare. Alias valorem pingnoris dampnum passo cum pena pcntnadzcze persolvet, quod sub iuramento comprobabit. VI. Quia filii et infra. Filii vivente patre sigillo proprio non utantur. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 49 KODEKS WARSZAWSKI. [2] VII. Quia omnes et infra. Sculteti tam spiritualium quam secula- rium personarum ad expedicionem ire tenentur. VIII. Cum nullus et infra. Clerici de bonis paternalibus ad expe- dicionem servire aut possessiones proximo dimittere tenentur, alias rex bona ipsorum obtinebit. IX. Ut dominarum et infra. Domina aut virgo || citans [f. 3] vel citata coram officiali procuratori, cui placebit, causam potest delegare. X. Quia cuilibet et infra. Ad iudicium citans vel citatus potest habere suum advocatum. De iudicibus. XI. Quia ex multiplicitate et infra. Unus generalis iudex in qualibet terra haberi debet, qui in curia regis cciam iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex commorabitur 1). Hereditarias questiones iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum. XII. Item ut palatini et infra. Quilibet palatinus in suo palati- natu uno iudice debet contentari. XIII. Prima(s) consuetudine et infra. Iudicia exerceri non de- bent, nisi mane et usque ad horam nonam, et que primo die non poterint expediri 2), in crastinum prorogabuntur 3). Eciam scriptor causarum sub privacione officii litigantes secundum ordinem mimisterialem vocando nomi- nabit || et pars tercia vice per ministerialem proclamata, si absens [f. 30] fuerit, iudice surgere volente, ob contumaciam 4) condempnetur. Item partes ad locum audiencie accedere non presumant 5), nisi ad petendum citacionem vel de speciali iudicum licencia et mandato, alias pena pentnadcza pu- niantur. De citacionibus. XIIII. Quoniam ex 6) modo citacionis et infra. Ministerialis cum littera citatoria, in qua premittitur causa, pro qua citatur, cum ad ci- * [f. 3°] Na niektorych kartach rękopisu ręka z końca XV wieku dopisala na rnarginesach artykuJy brakujące w tekscie; dopiski te podajemy pod gwiazdkami (*). Iudicia mane debent pertractari. — Statuimus, quod deiuceps iudicia a mane usque ad meridiera iu quibuslibet causis debent pertractari; et si primo die terminorum iu causis expediti non fuerint, extunc in crastiuum secundum ordinem vocati suas causas eadem hora decident et terminare teuebuntur. 1) Cod. comorabit. 2) Cod. expedire. 3) Cod. prorogabunt. 4) Cod. contumacionem. 5) Cod. presumunt. 6) Cod. et. [3] KODEKS WARSZAWSKI. 387 tandum venerit, pro culpa domini villanos inquietare 1) non dcbet, et econverso pro culpa kmethonis ipsum dominum inquictare non presumat; nisi omncs sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, alias pena pcntnacza puniatur. XV. Preterea et infra. Citati inopinate in curia regis vel in iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere nisi deliberate non tenentur, || sed [f. 4]* per iudicem si pro maiori causa, videlicet XL marcarum, terminus trium septimanarum eisdem2) assignetur; si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. XVI. Flebili querela et infra. Ministeriales sub pena officii et spoliacionc bonorum et faciei adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumant. De reverencia habenda iudicum. XVII. Plerumque et infra Propter causam consanguinei vel fa- miliaris dominus cum clamore vel violenti strepitu ad iudicium veniens, pena pentnacza puniatur. XVIII. Contingit eciam et infra. Citatus pro facto criminali, coram regia maiestate respondebit, mandato domini et superioris sui non obstantc, cum petrata(s) tcnent tantummodo suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat sibi locum || [f. 40] De citacionibus. XIX. Possibilitas racionis et infra. Nullus debet citari, nisi per ministerialem, nisi pro crimine recenti in curia vel iudicio commisso, tunc pcr familiarem iudicis aut portulanum citari poterit absque pena. XX. Preterea quicunque et infra. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore, penam pcntnacza solvere teneatur. XXI. Item statuimus et infra. Aliquis citatus pro hereditate in iudicio opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in remotis, ob quod dicit se non teneri respondere Iudex precipere debet per ministerialem circa parochiam 3) vel alium locum eminentem 4) tribus vicibus proclamare, certum * [f. 4] De ordine in vocacione personarum. — Statuimus, quod ad locum audiencie in ordine citacionis ad iudicium secundum ordinem citacionum ministerialis vocabit litigantes, ita, quod que causa prius vocat(s), prius debet expediri, ut in capitulo est nominatum. 1) Cod. inquietari. 2) Cod. eidem. 3) Cod. parachiam. 4) Cod. amonentem. KODEKS WARSZAWSKI. [4] locum et terminum abscnti assignando, quo non parente ad diffinicionem cause licite (procedat). De dolo et contumacia. XXII. Experiencia nos edocuit et infra. Pro contumacia do- mini punienda 1) ministerialis in duobus |l bobus eundem inpignoret; [f. 5] kmethones vero, quotquot 2) sunt contumaces, quemlibet in uno bove in- pignorare poterit. Et idem de secunda contumacia est observandum. Pro tercia autem contumax causam amittat. Et repercuciens pignora supradicta penam pcntncze solvere tenetur, nichilominus pignora denegata et violenter ablata cum secunda pena pentncze restituere tenetur 3) sub pena, sed debet exsolvi nostre camere replicando. XXIII. Preterea quia per frequentem et infra. Ad inpignoracionem faciendam iudex non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat, et idem inpignorantes in iudicio non convictos, pignorare non presumant 4); quod si contrafecerint 5), iudex ablata domino ville ad fideiussoriam restituat et dimittat, terminum 6) eidem ad ostendendum suam innocenciam assignando. Qui si innocenciam suam expurgabit, iudex in pignorare demandans, a qualibet persona pentnacze domino ville [f. 50] noverit se incursurum. XXIV. Preterea pena et infra. In quantitate casuum pena scmddzesanth camere regie est applicanda. Primus incendii, secundus in violencia strate publice, tercius iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus, cum per rebellionem de iudicio discesserit, actori caucione fideiussoria non prcstita. XXV. Actor procurat et infra. Contumacia actoris cum sit ma- ior, causam amittit, rei vero duorum boum pcna est mulcenda. Qui obicit contumaciam, mittitur in possessionem. XXVI. Licet in pluribus 7) et infra. Pro hereditaria questione reus primo et secundo et tercio citatus 8) non comparcns, actor mittitur in possessionem, et reus decernatur et pronuncietur ab omni iure cecidisse. 1) Cod. puuianda. 2) Cod. quodquod. 3) Cod. tenentur. 4) Cod. presumat. 5) Cod. contrafacerint. 6) Cod. termino. 7) Cod. pleresque. 8) Cod. citaus. [5] KODEKS WARSZAWSKI. 389 Pro debito vero et rcbus obligatis reus premisso modo || citatus, [f. 6) causam amittit et actor easdem 1) distrahendi ct alicnandi habcbit facultatem, et si quid ultra debitum excreverit, actor reo restituat viceversa. Dc probacionibus. XXVII. Preterea et infra. Accusatus de violencia per actorem, per testes convincitur, alias rcus proprio iuramento se poterit cxpurgare. XXVIII. Item si alicui 2) et infra. De furtu accusatum infra annum evocandi habeat facultatem. XXIX. Finem litibus et infra. Civis pannos aut merces terrigene ad prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus per proprium iuramentum ab impcticione agentis absolvetur. XXX. Nobilitatis stirpes3) et infra. Nobilitatem probare volens, sex testes producere debet, duos de sua genologia et quatuor ab avis et matre. XXXI. Accepimus, quod Petrus et infra. Qui ex || [f. 6°] inicio alterius vulnerat (alterum) vitam defendendo, hoc si poterit, probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera obtinebit. XXXII. Item Petrus et infra. Accusatus de furtu apum vel mellificiorum et negnns, si bone fame alhs fuerit, (per) proprium iuramentum poterit se expurgare. XXXIII. Preterea 4) Petrus et infra. Invadens domum manu ar- mata alterius et vulnerans matrcm, sororem, uxorem vel filios heredis, licet pcr ministerialem approbare non potcrit, nichilominus pcr alios testes appro- babit, et vim faciens, vulnera sua, si que contigcnt, omnino depcrdet. De tcstibus. XXXIV. Per experienciam ct infra. Producenti testes, si obici- tur testibus excommunicacio, si habet, poterit alios nominarc; si alios non poterit habere, excommunicanti 5) sufficientem fideiussoriam imponcre debet, ut testes ad subvcniendum j| veritati, ne veritas opprimatur, absolvet. [f. 7]* Quod si denegaverit, testes predicti ad testimonium admittantur. *[f. 7] De hiis, qui vulnerantur in contencione — Vulneratus in contencione et discordia illi, cui culpa ascribitur, ad probacionem est admittendus; si autem extra contencionem, tunc, ut moris est, illi, cui vulnus infertur, eius luramentum est admittendum. 1) Cod. eadem. 2) Cod. aliqui. 3) Cod. Nobilitas et stirps. 4) Cod. Propterea. 5) Cod. excommunicati. KODEKS WARSZAWSKl. [6] XXXV. Cunradus a Dominico 1) et infra. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens, ad iuramentum admitti debet, si in no- minacione testium consanguineitas ipsis obiecta 2) non fuerit. XXXVI. Cum prescripcio et infra. Paciens aliquem tres annos et tres menses tempore pacis et concordie, antequam(s) hereditatem pacifice ct quiete possidere, ab omni iure eiusdem hcreditatis senciat se excidisse. XXXVII. Si autem et infra. Obligatam hereditatem proximior infra XV annos redimere potcrit, si circa parochiam 3) aut in colloquio generali hoc testabitur aliquociens per amicum 4), quod predicta hereditas in tanta pecunia est obligata. XXXVIII. Si vero mulier et infra. Mulier maritata !| ha- [f. 70] bens ius quomodolibet vel racione dotis ad aliquam hereditatem, infra X annos questionem inchoare tenetur pro eadem. Negligens 5) ab omni iure cecidisse se cognoscat. XXXIX. V i d u a infra VI annos similiter, si voluerit, questionem inchoabit; et hoc tempore pacis et concordie locum obtinet, alias non. XL. Franciscus deposuit et infra. Paciens sepes facere vicinum, infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans et non provocans ad causam, prescripcio eidem duorum annorum obest 6). XLI. Franciscus neptem 7) et infra. Tutor orphanam tradens marito et eidem partern pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres menses existens cum viro non provocaverit, deinceps tutori questionem movere non poterit. XLII. Franciscus vendidit et infra. Vendens || he- [f. 8] reditatem et per tres annos et tres menses cmptorem non provocans, hcrcditatem perdit, licet quod pcr emptorem sibi non fuerit satisfactum. XLIII. Franciscus Gregorio et infra. Mutuans alicui triticum (et) quatuor annos tacens, perpctuum silcncium obtinebit pro eodem 8). 1) Cod. domum zamiast a Dominico. 2) Cod. abiecta. 3) Cod. parrachiam. 4) Pierwotnie w rękopisie byto »amicum«. nastepnie litera »c« została wyskrobana, wskutek tego »amicum« zamieniło się na annum. 5) Cod. negliens. 6) Cod. abest. 7) Przerobione z »nepotem« wskutek wyskrobania littery »0«. 8) Cod, eadem. [7] KODEKS WARSZAWSKl. 391 De sentencia (et) re iudicata. XLIIII. Licet pro redimenda et infra. Iudex in magnis causis vel hereditariis in IIII grossis racione pamathne debet contentari 1). In minoribus II grossos exigendi tantummodo habeat potestatem. XLV. Quamvis negocia et infra. Fratres divisi existentes, si aliquis causam amittit iudice sentenciam proferente, alter eandem sentenciam non poterit infringere. XLVI. Nagod et infra. Vicini tenentur insequi furem ipsorum consodalis, alias dampnum pacienti exsolvant. XLVII. Petrus conquestus et infra. Vulneratus infra annum pfoprio iuramento vulnera obtinebit, || post annum mettercius [f. 8°J vulnera tenebitur approbare. XLVIII. Petrus agebat et infra. Asserens se iniuste fuisse condempnatum, statim iudicem elebet provocare alias naganicz; quod si non fecerit 2), sentencia transibit in rem iudicatam. XLIX. Falco pro hereditate et infra. Senior frater prescripcionem negligens 3), iunior ipsam non poterit suscitare. L. Franciscus, Falco et infra. Cum communi molendinatore aut servitore unus frater se poterit pro iniuria coram electo iudice iudicare, licet fratres contradicent. Qui ab intestato. LI. Abusiva et infra. Derelicta sive puszczina kmethonum dominis non debent provenire, sed ad proximiores devolvantur, qui calicem de relictis, si tantum est, ecclesie parochiali pro altera media marca dcbent comparare. De comodato. LII. Nicolaus deposuit et infra. Acomodans equum ab amico, si claudicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas [f. 9] servare debebit. Qui si convaluerit, eundem restituet, alias pro ipso amicabiliter componat. 1) Cod. contentare. 2) Cod. facerit. 3) Cod. negliens. KODEKS WARSZAWSKI. [8] Sequitur de homicidio. LIII. Licet antiquitus et infra. Kmetho kmethonem occidens, ei, cui persuaserit, IIII marcas racione pene, proximioribus autcm sex racione homicidii exsolvere sit astrictus. LIIII. Item si duo et infra. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris unus debet condempnari 1) et puniri, reliqui autem per testes se poterunt 2) expurgare. LV. Item quacunque morte et infra. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intemptari; ubi dubium est de homicidio, proximiores, dum poterint, causam prosequentur. LVI. Ut violentorum et infra. Miles occidens militem LX marcas || exsolvat, pro mutilacione membri XXX, et pro simplici [f. 90] vulnere XV marcas expagabit. LVII. Laurencius conqueritur. Interficicns matrem alicuius, illegitimitatem eidem obicere non potcst, sed ad solvcndum caput debet condempnari. De excessibus officialium. LVIII. Consuetudine iniquissima et infra. Ministcrialcs occisum in via spoliare non debent, sed de grosso dcbent contcntari 3), donec de homicidio questio sit finita. De iniuriis, dampno dato. LIX. Ut quilibet et infra. Depasccntcs semina alterius, pro quolibet 4) iumento vel pecore unam quartam exolvere tcneantur 5). LX. Ad evitandam et infra. Passus dampnum a depastore frumentorum, iumenta vel peccora per noctem rescrvans, ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur 6). * [f. 9°] Divagantes et rapiuas commitentes quibuslibet ipsorum bouis, que habent, priventur. 1) Cod. condempnare. 2) Cod. potuierit (s). 3) Wyraz ten przez wyskrobanie pierwszych liter zamieniono następnie na »tentari.« 4) Pisarz pierwotnie zamiescil »prolibet«, dopiero póżniejsza ręka z XV w. na marginesie odpowiednim odnośnikiem dodala »quo«. 5) Cod. teneatur. 6) Cod. teneautur. [9] KODEKS WARSZAWSKI. 393 De foro competenti. LXI. Volumus et infra. || Agens iure Theutunico contra [f. 10] reum, eodem iure reo respondere non tenetur, sed si voluerit reus, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. LXII. Ex lege imperiali et infra. De crimine incendii accusati, iure civitatis aut Theutunico 1) in villis non poterint se excusare, sed iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere. LXIII. Re vera et infra. Deflorantes 2) virgines et stuprantes mulieres violenter, si fuerit proclamatum, in iure Theuthunico non poterint se tueri, sed iure Polonico tenentur 3) respondere. Sequitur de privilegiis. LXIIII. Cum secundum patrum et infra. Ille amittit privilegii autoritatem, qui non utitur sibi 4) in (eodcm) concessa potestate, prout ius habens Theuthunicum ct non utens eo, amittit ipsum. LXV. Statuimus et infra. Sciens privilegium alterius et contra hoc || in iudicium provocans, sexagenam amittit; si iuravcrit, se [f. 100] nescivisse reum fore privilegiatum 5), erit liber a solucione. De excepcionibus. LXVI. Cum ex separacione et infra. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi a decim unus, preter domini ville voluntatem, nisi in IIII casibus hic acceptis. LXVII. Si mulier et infra. Pueri non habentes etatem, contra iniuriantes agitare poterint, cum ad annos pcrvenerint, et exce.pcio prescripcionis eis opponi non poterit, nisi post annos, si fuerint 6) negligentes. De iure iurando. LXVIII. Ut viri famosi et infra. Propter bonam presumpcionem alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio 7), (tamen per) proprium 8) iuramentum poterit se purgare. 1) Cod. Theutunici. 2) Cod. deflorentes. 3) Cod. tenetur. 4) Cod. si. 5) Cod. privilegium. 6) Pierwotnie w tekscie było »fuerit«, ale późniejsza ręka z XV w. dopisała na interlinii »si« i »erint«. 7) Cod. latronicii. 8) Cod. proprii. Archiwum Komisyi prawniczcj. T. II. 50 KODEKS WARSZAWSKI. [10] LXIX. Egidius deposuit et infra. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus [f. II] receptis iuramento comprobabit. LXX. Item Egidius et infra. Habens morsum a cane vicini sui, si probaverit, quod incitacione eiusdem vicini lesuram habuerit, vulnera obtinebit; alias vicinus per iuramentum debet se expurgare. LXXI. Querela et infra. Prestans occasionem vel paramentum vulnerato, ad vulnera debet condempnari. LXXII. Preterea et infra. Si pastor inculpatur pro aliquo pecude, quod ipsum deperderet ad villam non reducens, iurabit, quod ipsam(s) ad villam reduxisset. De taxillis. LXXIII. Ut noxius et infra. Parentes (non) tenentur pro ipsorum filio ad pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus 1) de Iudcis et quolibct contractu inito per filium. LXXIIII. Ad precludendum et infra. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit, ad satisfaccionem victori non tenetur || nec [f. 110] ipsum poterit amonere; quod si fecerit 2), pena pentnadz puniatur. De rapinis (a) transeuntibus ad expedicionem. LXXV. Expedit reipublice et infra. Ad expcdicionem transeuntes, in prato staciones (aut) in villis facere non debcnt, nisi in campo; nec rapinas committere, nisi pabulum moderate pro equis poterint3) (recipere). De divisione bonorum. LXXVI. Ex communi et infra. Filii post mortem matris non petant a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi hereditates dissiparet. De fam.(s) furta committentibus. LXXVII. Sepius contingit et infra. Profugi 4) vel furta committentes, licet gracie regie restaurantur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, nec post hoc in sublimitate honoris bonis poterint adequari. 1) Cod. decimus. 2) Cod. facerit. 3) Cod. poterit. 4) Cod. profui. [11] KODEKS WARSZAWSKI. 395 De usuris. LXXVIII. Cum usurarum et infra. Iudei pro debito principali et usura ad iudicium non provocantes infra duos annos, predicti [f. 12] (Iudei) usuram accrescentem amittere debent et tantum de principali et de usura infra predictum tempus antea sint contenti. De penis. LXXIX. Quidam et infra. Incidens quercum alienam 1) penam illi sex scotorum solvat, in cuius dominio est incisa 2). LXXX. Et licet et infra. De nocte recipicns frumenta alterius, si per defensorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensato; si vero vulneraverit vel occiderit frumentorum defensorem leso vulncra vel pueris caput exsolvere sit astrictus. LXXXI. Quoniam omnis et infra. Si nobilis nobili iroproperaverit, ipsum filium merctricis asserendo, et non rcvocat neque negat, LX marcas veluti si ipsum occidisset, se noverit incursurum. LXXXII. Idem dicimus et infra. Revocando debebit [f. 120] dicere, id quod sum locutus, mentitus (sum) sicut canis. LXXXIII. In percussionibus et infra. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena pentnacze debet sibi per inferentem assignari. LXXXIIII. Ut plerumque et infra. Pro vulncribus kmethonis aut enormi percussione due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitatur, debent 3) assignari. LXXXV. Et licet et infra. Fratricidium committens aut proximum occidens, in hereditate succedere ipsius non debet. LXXXVI. Statuimus et infra. Kmetho plantans vel pomorium faciens, medietatem in terra, cum recedit, dimittere teneatur sub pena pentnacze. LXXXVII. Item si quis et infra. Recipiens quamlibet rem alterius violenter cum pena pentnacze restituere teneatur. *[f. 12°] De occisione fratrum aut sororum — Occidens fratrem aut sororem aut consanguineum non habentes prolem, tales in successionem eorundem cedere non poterint una cum suis pueris legitimis, sed consanguinei remotiores eiusdem occisi prefata hereditaria successione pociantur et gaudebunt, talesque eciam occisores patrum vel sororum vel fratrum infames et inabiles ad honores capescendos pronunciamus. 1) Cod. alienum 2) Cod. incisus. 3) Cod. debet. KODEKS WARSZAWSKI. [12]. LXXXVIII. Si aliquis et infra. Seminans agros alie- [f. 13] nos semine careres 1) cum fentnacze. LXXXIX. Cum alicuius et infra. Recipiens boves alterius violenter, pro qualibet septimana IV scotos cum pena XV dampnum 2) passo et totidem iudicio exsolvere tenetur. XC. Item pro curru feni et infra, pena XV et III grossi et pro copa cuiuscunque grani iudicio sex marce et dampnum passo XV. De penis castellanorum. XCI. Cum aliquis et infra. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis pelles ermelinas et palatini mustellinas; et ibi de aliis. XCII. F i 1 i u s e t i n f r a. Si globizando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius 3) partem computabitur 4) cum ad divisionem venerit cum fratribus. XCIII. Militi et infra. Kmetho vulnerans militem X marcas cum pena XV exsolvet; et sic de aliis. De confessis. XCIIII. Bartholdus et infra. || Inculpatus pro prato 3), [f. 130] quod ipsum falcasset, empcionem, si poterit, approbabit. XCV. Item Bartholdus et infra. Confitens aliquem se in ioco vulnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus. XCVI. Nicolaus et infra. Fideiussor asserens per principalem debitorem debitum esse persolutum, ad probandum admittitur 6). De dote et donacione. XCVII. Statuimus et infra. Uxor marito mortuo circa donacionem et dotem remanebit. XCVIII. Item statuimus et infra. Assignacio dotis in parata pecunia et in presencia amicorum valet. De expurgacione. XCIX. Martinus conqueritur et infra. Violator strate publice cum XII testibus bonis tenetur se expurgare. 1) Pisarz w tym slowie końcowe »s« wyskrobał. 2) Cod. dampno. 3) Cod. ipsis. 4) Cod. computabit. 5) Cod. pratu. 6) Cod. amittitur. [13] KODEKS WARSZAWSKI. 397 C. Item Martinus et infra. Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se expurgabit. CI. Statuimus et infra. Succidens arborem || pomife- [f. 14]* ram aut fructiferam, XII grossos cum pena XV exsolvat. CII. Preterea 1) et infra. Cum wlodarius aut familiaris per dominum inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. De empcione. CIII. Cum officium et infra. Sculteciam nullus potest emere preter domini ville voluntatem. De prescripcione. CIIII. Cum omnes et infra. Divisio facta coram amicis ligat, Iicet ad noticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos et tres menses pacifice perdurabit. CV. Cum furta et infra. Si aliquis de furto aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, tunc prescripcio annualis contra agentem procedit. Si autem sunt distantes, non alia, quam 2) triennali prescripcione evadere poterit accusatus. CVI. Si cuiuscunque et infra. Pueri induciati super aliquibus || annis per iudicem, prescripcionem 3) predictorum annorum [f. 140] actori obicere non possunt. CVII. Cum realis et infra. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utentur. prout ibidem est descriptum. CVIII. Ut (in) calumpniis et infra. Agenti pro capite hominis cuiuscunque obviat excepcio triennalis 4). De presumpcione. CIX. Ut viri famosi et infra. Si aliquis, cui alias questio furti aut latrocinii mota non fuerit, accusetur, propter bonam 5) prcsumpcionem proprio iuramento se expurgabit. *[f. 14] De re inventa et non restituta — Martinus inculpatus pro invencione alicuius rei proprio suo iuramento expurgare tenetur, et sufficiet. 1) Cod. Propterea. 2) Wyraz dodany na marginesie przez późniejszą rękę z XV w. 3) Cod. prescripcione. 4) Cod. criminalis. 5) Cod. bona. KODEKS WARSZAWSKI. [14] De pena contra iudicem. CX. Cum in causarum et infra. Cum parilitas in penis haberi dcbet, consuetum est, ut redarguens sentenciam iudicis pro pellibus mardurinis tres marcas eidem incurrit1), si sentenciam suam approbaverit fore iustam, si vcro vincatur, trcs marcas cum pena pcntncze suffusus rubore [f. 15] restituat viceversa. De testimonio iudicis. CXI. Adiicientes et infra. In presencia rcgis vel in colloquio generali palatinis, baronibus presentibus, iudex de malo iudicio redargui non potest. CXII. Statuimus et infra. Si quis redarguerit sentenciam iudicis iudex per suos collegas se expurgabit. Si vero ipsum voluerit de falso actor approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius 2) noscitur fore iudex. CXIII. Ubi curie et infra. Pingnora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. OfficLlcs palatini instituunt, et pro eisdem penam vulnerum vel capitum tollunt. De iudicio terrestri. CXIIII. Cum sub uno et infra. Unum ius in toto regno habcri debet et moneta. || [f. 150] In armata (s). CXV. Sed quia et infra. Quilibct miles secundum posse aut quantitatem suorum bonorum ad rempublicam debet armatis hominibus deservire. De prescripcionibus. CXVI. De cetero et infra. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. CXVII. Cum pater et infra. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec perdere non potest, nec pueri etatem non habentes respondere tenentur, nisi in casibus in hiis 3) capitulis descriptis. De tutoribus. CXVIII. Multociens contingit et infra. Tutor pueris cum ad annos pervenerint 4) de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. 1) Cod. mardulinis. 2) Cod. eius. 3) Wyraz ten został wyskrobany i na jego miejscu ręka późniejsza napisała eodem. 4) Cod. pervenerit. [15] KODEKS WARSZAWSKI. 399 De dote danda 1). CXIX. Statuimus et infra. Virginis raptor violentus vel opressor in gracia eius et amicorum || consistit. Filia procurans se rapi [f. 16] absque voluntate parentum, dotem amittit. CXX. Quicunque et infra. Opprimens virginem aut quamcunque mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum existit etc. De furtu et infamiis. CXXI. Statuendo et infra. Accusatus tribus vicibus de furto vel spolio et iudicio convictus, infamis perpctuo debct remanere. De dampnis. CXXII. S t a t u i m u s e t i n f r a. Occidens indomitum iumentum tres marcas, poledrum tres marcas dampnum passo persolvat. Qui intra gades ligna incidit. CXXIII. Statuimus eciam et infra. Habens limites et alterius silvam incidens, potest impignorari 2) secundum quod ibidcm est descriptum. CXXIIII. Statuimus, quod quilibet et infra. Conservans iumenta indomita, a festo Sancti Adalberti usque ad festum Sancti Michaelis absque nocumento alterius pascere tenetur, alias solvat, prout [f. 160] infra est descriptum. CXXV. Statuimus, quod quando et infra. Silvam vel mericam habens a se distantem, scrofas ad ipsam pellere non potest, nisi via. CXXVI. Quod si aliquis et infra. Profugo episcopus vcl palatinus treugas duorum mensium dare poterit, si postulat innocenciam suam expurgare. De kmethonibus fugitivis 3). CXXVII. Preterea et infra. Kmetho fugiens absque culpa domini sui nullum ius consequitur, nisi terrestre. CXXVIII. Porro et infra. Iudei super litteras pecunias prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare. 1) Cod. dando. 2) Cod. impiguorare. 3) Cod. furtivis. Incipit ius Polonicale et terrestre editum per regem K a- zimirum in Wyslicia, prelatos et barones huius regni || [f. 17] Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si 1) secundum temporum varietatem consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet populo non sufficiat virium fortitudine pollere vel armorum pulchritudine esse ornatum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos K a z m irus, Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis, plerumque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum capitum seu animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto, vario et diversimodo deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo immortales; quapropter ad laudem Dei omnipotentis et || beate [f. 170] Marie virginis tociusque curie celestis et ad profectum, commodum et utilitatem nostrorum subditorum, decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et revellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debent et tenentur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare. (1) De constitucionibus I. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et nego- ciis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones, edite nunc in colloquio generali in Wyslicia, non respiciant prete- rita, sed tantummodo presencia 2) et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate pro pecunia obligata, et ipsum ad iudicium evocat, et tunc si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nomi- natam hereditatem, pecunia reo jj nichilominus restituta. [f. 18] 1) Cod. sed. 2) Wyraz późuiej inuą ręką z XV w. dodany na marginesie. [17] KODEKS WARSZAWSKI. 401 (2) De constitucionibus II. Crebra altricacione inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis, graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo fluvio vel riwlo mediante, ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis (ad ipsam protensam; et si idem fluvius) obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca, non ministerio hominis, sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est representandus, et idem in lacu illo de utraque villa homines inhabitantes faciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu (per) preparacionem hominis retrahatur, tunc decursus [f. 180] fluminis pro terminis est semper habendus. (3) III. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto 1) omni (s) rubore 2) cum minima strenuitate comunicantes, sub nullius vexillo de nostro exercitu se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem, quam ceteri fratres ipsorum sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum, facere consueverunt. Et quia turpis est pars, que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo [f. 19] degunt," captivus vel captivi nobis debebunt presentari, equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) IIII. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias de iudicio prius non recedere, nisi satisfaciat, in quo est condempnatus, quidam inopia vel rebellione ducti, recedunt de iudicio condempnati pro debito nullam satisfaccionem adversario impedentes. Propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non reportent: postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur, et si in captivitate manentes effugierint, a captivitate ipsorum sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper dampnati solvere tenebuntur. 1) Cod. obiecto. 2) Cod. robore. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 51 KODEKS WARSZAWSKI. [18] (5) De consuetudine V. Ut in rapinis aut in pignoribus nostrorum pauperum aliquis |f. 190] modus habeatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum offkiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis, aliquos pauperes aut nobiles inpignorant, statim spolia dividunt, nullam graciam cum inpignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus aliquem nostrum terrigenam, divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignoraverint vel iusserint inpignorare, pignora in equis, pecudibus vel in aliis substanciis quibuscunque recepta, non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis intcgris, si ;j autem hyemali, octo diebus illibata debent [f. 20] per fecipientem conservari, sive iuste pignorati fuerint, vel indebite rapina in eos comissa. Et si extunc per i)lum vel illos, quorum vel cuius sunt pignora, pro comissis penis non fuerit illis, qui inpignoraverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint, licitum sit pignoratoribus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum 1) voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta debita tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint 2) unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis depefditi, quod suo sacramento firmabit 3), cum pena pentnacza tenebuntur restituere. Hoc statutum salubre 4) propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales exten- [f. 20] dimus sive prorogamus 5). (6) VI. Quia filii cum patribus iurisficcione 6) una persona censentur, ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo paterno utantur et aliud portare nec habere non presumant. (7) VII. Quia onus 7), presertim quod omnes tangit, inter plures (divisum), facilius dcportatur, quapropter statuimus, quod indifferenter omnes sculteti tam spiritualium, quam secularium personarum, iuxta ipsorum facultates ad quamlibet expedicionem nobiscum transire tenentur. 1) Cod. ipsarum. 2) Cod. diviserunt aut dissipaverunt vel eciam alienaveruut. 3) Wyraz późniejszą ręką z XV w. dopisany na marginesie. 4) Przerobione ze »saluhrum«. 5) Cod. prerogamus. 6) Cod. iurisfaccione. 7) Cod. omnis. [>9l KODEKS WARSZAWSKI. 403 (8) De constitucionibus VIII. Cum nullus iure suo debeat 1) defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia 2) habentes, de eisdem bonis sub umbra clericali viventes, nobis et nostro regno servicia facienda in expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status j existant, predicta patrimonialia (bona) tenentes vel [f. 21] nobiscum personaliter transire teneantur ad quaslibet expediciones iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laicis teneantur dimittere et renunciare eisdem. Qui si neutrum facere curaverint 3), predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus perpetuis temporibus nostro regno applicanda. (9) De constitucionibus IX. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causis vocate, premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata, venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato [f. 210] vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit 4). (10) De procuratoribus X. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et condicionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prelocutorem. (11) De iudicibus XI. Quia ex multiplicacione iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, (quod) unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit 5) aliquam 6) terrarum earundem limites subintrare, volumus, quod iudex et subiudex 1) Na interlinii nad tym wyrazem późniejsza ręka z XV w. wypisała »quisque«. 2) Słowo dodane później inną ręką z XV w. na marginesie. 3) Cod. curaverit. 4) Późniejsza ręka z XV w. dodała jeszcze na marginesie: »tam ad lucrandum quam ad perdendum, 5) Cod. contingerit. 6) Cod. aliquem. KODEKS WARSZAWSKI.[20] terre, infra cuius 1) limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et congnoscere teneantur: declarantes potestatem eorundem Ij iudicum, [f. 22]* quod deinceps in quibuslibet causis magnis, hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sic tamen: si questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, cuius cognicionem (in) nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus pertractari, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum dictis baronibus ad (s) eandem questionem seu causam hereditariam 2) cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (12) XIII (s). Prava 3) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum seu horarum diffferencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, ita, quod plerique jj non aliter ad causas veniebant 4) [f. 22°] pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvipenditur, debilior faciliter opprimitur et ad veritatem parvus vel pocius nullus recursus habeatur. Itaque ut certis temporibus sive horis et cum debita animi 5) discrecione iudicia pertractentur, statuimus, quod deinceps iudices diebus terminorum a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum ad 6) horam meridiei omnes litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause wlneracione diebus proxime sequentibus presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infra scriptum [f. 23] expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vel reus vocati accedentes7), per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos litigantes ad presenciam ipsorum iudicum taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum Htigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, *[f. 22] Ut quilibet palatiuus unum habeat iudicem — Item ut palatini certo numero indicum iueriut contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Cracuvicnsis uno, palatinus Sandomirieusis uno suis iudicibus contententur, declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices quilibet in sua castellania iudicandi et cognosceudi habeaut facultatem. 1) Cod. eius. 2) Cod. hereditaria. 3) Cod. Prima. 4) Cod. veniant. 5) Cod. commuui. 6) Tu pierwotnie pisarz zamiescił: »diem« ale sam wyraz ten przekreslił. 7) Cod. attendentes. [21] KODEKS WARSZAWSKI. 405 quod qui prius ad causam provocaverint, prius nominentur et expediantur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter, sive quovis casu impedita, et tribus vicibus evocata, se presijjdentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de audien- [f. 230]* cia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti, nominentur et ad audienciam evocentur, et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei, iudice quasi 1) surgere volente, secundario tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato quavis 2) presumpcione vel temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pentnacza, per iudices puniatur. (13) De citacionibus XIIII. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina et oppressiones j [f. 24]* nostris subditis provenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, per ministeriales citacionum sive officiales, per nos seu quoscunque iudices deputandos, fore in hunc modum formandam vel facicndam (citacionem), quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debeat ad dominum ville, cum pro suo quilibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquilli- *[f. 230] De citacionibus capitulum — Cum in causarum processibus aput iustos, iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestant stateram in manibus equo libramine lances appendeutes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum pre oculis habeant, ne velud fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum consciencias et iusticiam per graciam aut sortes quitquam faciant partis iu gravamen, propter quod statuimus, ut si quis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore postposito inique sentenciaverit contra aliquem clientulum alteri parti ipsum condampnando super hereditate aut alia re certa in iudicium deducta et propter hoc pars dampnata ad superiorem appellaverit; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, cuius senteucia per partem pigoratur (s), tres marcas aut pelles mardurine sibi assignentur, ut paritas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pyacznadesscze suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocaverit etc. *[f. 24] Castellanus tantum in tribus locis debet iudicare — Quia plerunque habentes iurisdicionem vel a casu pro libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminanda, et ideo ut quilibet suis terminis sit conteutus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus in tribus locis, videlicet iu Cracovia, in Andrzeyow et in Vyelyczka sua debet et tenetur pertractare iudicia, alias tanquam a non suo iudice quicquid factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat facultatem. Idem est de castellauo Saudomiriensi; loca pro ipso specificentur. 1) Cod. quam. 2) Cod. quamvis. KODEKS WARSZAWSKI. [22] tate, ad domum seu ad portam domini vel unius kmethonis ville eiusdem accedens, eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo [f. 240] citacionem facere teneatur. Qui villani, si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villani indebite fatigari 1). Ex hiis si contra hoc ipsos villanos contigerit 2) citari vel fatigari, decrevimus, quod procurans citacionem eadem pena, que dicitur wlgariter pentnacza, puniatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et deliquentes, ita, quod ad portam tangendo, quemlibet ipsorum citare teneatur cum exposicione suprascripta. (14) De eodem XV. Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nostri familiares vel |j aliqui quo- [f. 25] modolibet in curia nostra constituti vel in iudicio arestati seu (inventi, ad nostram vel iudicis) audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem. Ideo utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respon" deant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus, ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse iudex questionem seu causam citato modo debito exponere vel in scriptis tradere teneatur ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit he- reditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet pro XL marcis, communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur; alias si pro minori debito vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. || [f. 250] (15) De eodem XVI. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes, pauperes milites vel villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt modos exquisitos, ita, quod si aliqui ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum quibuslibet expensis non pertractant nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites seu villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexa- 1) Cod. fatigare. 2) Cod. contingerit. [23] KODEKS WARSZAWSKI. 407 cionis faciende, terminos pro libito sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem, et sic idem pauperes milites seu villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa pecunie summa componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni obviare volentes, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena | privacionis sui ministeriatus et spoliacione [f. 26] omnium suorum bonorum, absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presument, alias premissam penam et facialem adustionem non immerito poterint formidare. (16) De reverencia habenda in iudicio XVII. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel fami- liarium suorum ad iudicia venientes, per strepitum et inoportunam ipsorum acclamacionem sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis (existat), propter causam consanguinei vel cuiuscunque familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat tali modo. Qui si contra facere presumpserit, pena, que vocatur pentnacze, nostre camere applicanda puniatur. [f. 26°] (17) De intercessione criminali XVIII. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuslibet criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum tamen, quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit obscrvatum, quod 1) hulusmodi malefactores per eandem nominacionem (a pena liberabantur), que continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto dominico; unde nos attendentes, quod peccata tenent tantummodo suos actores, et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et deHctis, in nostro iudicio iudicentur et debita 2) pena puniantur, non obstante j| qualibet nominacione; eciam si super hoc privilegiis nostris [f. 27] vel nostrorum predecessorum essent communiti, que, quantum ad hoc, ut perniciosa et erronea, cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus citati et (in) nostro iudicio nominati 3), tales4), si nostram iurisdicionem voluerint declinare, nolentes 5) alii in se excipere 1) Cod. contra. 2) Cod. devicta. 3) Cod. nominacio. 4) Cod. talis. 5) Cod. volentes. 408 KODEKS WARSZAWSKI. [24] easdem questiones, decernimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (18) De citacionibus XIX. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices in exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales seu officiales: quapropter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliam aliquam personam, quam per certum suum officialem seu ministerialem faciat et expediat suas citaciones. Excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter || et denuo [f. 270] committatur 1), tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat 2) fieri citaciones. (19) XX. Preterea 3) quicunque presidentes aut ipsorum officiales vel notarii 4) aut ipsorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare volentes et, ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legittimo actore vulgariter przes powoda, pentnacze penam solvere teneatur: prohibentes castellanis (et) quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones. (20) XXI. Item statuimus, dum aliquis pro hereditate || citatur [f. 28] et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod quia Petrus vel Iohannes in partibus remotis est constitutus et sit coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem, dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, quod talis 5) Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tribus vicibus proclamando, ad prosecucionem seu ad defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad decisionem cause licite procedatur 6). 1) Cod. committautur. 2) Cod. liceant. 3) Cod. Propterea. 4) Cod. noti. 5) Cod. taliter. 6) Późniejsza ręka z XV w. dodała jeszcze na marginesie: »Aliquis tenens hereditatem tribus annis et tribus mensibus pacifice, teneat in perpetuum et in seculum seculic. [25] KODEKS WARSZAWSKl. 409 (21) De contumacia XXII. Experiencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces, modum || excedendo tamen pro con- [f. 280] tumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo: quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXXta vel XL recipiebantur et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem 1) dividebantur et consumebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit culpabilis, in duobus bobus duntaxat pignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove impignoretur. Et idem decrevimus, quod pro secunda contumacia est faciendum et observandum. Si autem tercio fuerit dominus cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, || pro qua dinosci- [f. 29] tur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicatus: declarantes 2), quod dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in hyeme vero octo diebus absque aliqua distraccione debito modo observentur; volentes et decernentes, quod dicti (boves) pignoraticii sive pena cuiuslibet contumacie tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod predicto ministeriali deputato ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis villa pignoranda 3) per dominum ville et villanos (si non) permittatur 4) impignorari iuxta premissam limitacionem, et si ipsa pignora habita 5) per eosdem dominum aut per villanos in villa vel ante villam seu in via violentcr recipientur, dolum et rebeltionem eorundem puniendo, volumus, quod penam. que wlgariter dicitur || [f. 290] pentnacza, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pentnacze et pignora denegata vel violenter ablata integraliter observare teneantur. Qui si idem in negandis pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex non sufficiet propter potenciam eorundem ad puniendum et inpignorandum 6) eosdem volumus et decrevimus, quod pena, que vocatur szedmdzesziont, nostre curie applicanda puniantur 7). 1) Cod. destruccione. 2) Cod. declarans. 3) Cod. villam pignoraudo. 4) Cod. permittantur. 5) Cod. habiat(s). 6) Cod. impignorando. 7) Cod. applicando punielur Archiwum Komisyi prawniczej. T II 52 KODEKS WARSZAWSKl. [26] (22) XXIII. Preterea quia per frequentem pauperum 1) inpignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod katervatim et in turmis 2) non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam inpignorantes et accedentes, dampna- [f. 30] biliter 3) et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum comittere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad inpignoracionem faciendam non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittant et quod sine culpa vel sine causa vel non condempnatos seu convictos aut in iudicio non confessos, ipse iudex vel subiudex non presumat nec permittat inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis auctoritate vel pocius propria temeritate vel presumpcione inpignorare et pocius inpignorari (s) seu rapinas comittere presumpserint, decrevimus precipiendo, quod peccora vel quaslibet alias res racione inpignoracionis ablata [f. 30°] et recepta, iudcx domino ville inpignorate vel viilanis ville asserentibus, indebite et contra iusticiam se esse inpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter (et) ex toto super fideiussoria caucione restituere teneatur4), termino eidem domino ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam iusticiam et innocenciam assignato. Et nichilominus, ut audacia et temeritas inpignoracionum restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine culpa inpignorati patefecerunt suam innocenciam, quotquot 5) persone fuerint in numero in dicta inpignoracione iudex vel subiudex, qui fuerit in mandato, pro quolibet ipsorum penam6), que vocatur pentnadzcza noverit se incursurum, domino ville impignorato persolvendum. (23) XIIII (s). Preterea 7) pena, que consuevit 8) nostro fisco [f. 31] sive nostre camere applicari, que dicitur wlgariter sedmdsesanth, statuimus, quod tantummodo in quatuor casibus infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur. Primus casus est pro incendio, ubi aliquis accusatur et iuxta fofmam iuris legitime (se) non poterit expurgare. Secundus casus, ubi aliquis accusatur de violencia sive spolio publice strate et defecerit in sui expurgacione. Tercius casus, ubi aliquis in iudicio, nostrum 9) iudicium vilipendens 10) cutellum vel gladium presumpserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis 1) Cod. pauperem. 2) Cod. turbis. 3) Cod. dampnabitur. 4) Cod. teneantur. 5) Cod. quodquod. 6) Cod. pena. 7) Cod. Propterea. 8) Cod. consueverit, 9) Wyraz dodany późniejszą ręką z XV w. na marginesie. 10) Pisarz zamieścił pierwotnie na początku tego wyrazu »per« ale p6zniej literę p nadskrobał i nad nia wypisał »v«. [27] KODEKS WARSZAWSKI 411 iudicatur et condempnatus iussusque satisfacere de iudicatis 1) vel saltem sufficientem fideiussoriam caucionem prestare et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita 2) (predicta caucione. Volumus, quod)3) premissa pena in premissis quatuor casibus applicetur 4) [f. 310] (24) De contumacia. XXV. Actor procuret ad causam reum citari, reo in termino comparente 5), actore vero totaliter se absente (s), decernimus ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore per se vel nuncium comparente 6) decernimus, quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena duorum bovum mulctetur 7). (25) Qui ob rei 8) contumaciam mittitur in possessionem. XXVI. Licet in pluribus 9) casibus celeritas commendetur, tamen eadem cele- ritas in iudicibus (s) et causis expediendis racionabiliter quandoque est restrin- genda, ex eo, quod 10) iudicantem oportet cuncta rimari: ideoque statuimus, quod si aliquis (super) capitali hereditaria questione primo et secundo, tercio citatus contumaciter in termino sibi assignato parere iuri non curaverit, vel neglexerit, ob contumaciam ..... 11) (27) quarumlibet rerum aliquis alium ad iudicium voluerit evocare, statui- [f. 32] mus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facultatem, Si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod asserit, racionabiliter per idoneos testes teneatur comprobare. (28) Qui ob rei 12) contumaciam. XXIX. Finem litibus inponere cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos aut alias merces alicui terrigene ad prestanciam dederit aut 1) Cod. deiudicatus. 2) Cod. prestito. 3) Zamiast słów objętych w nawiasie w rękopisie znajduje się tylko wyraz >ac«. 4) Bezpośrednio po tym wyrazie pisarz zamieścił minią, w dalszym ciągu wiersza: »Fit gola«. 5) Cod. comparante. 6) Cod. comparante. 7) Cod. mulcetur. 8) Cod. ebrie zamiast ob rei. 9) Cod. plurisque, późniejsza ręka z XV w. wypisała na interlinii »bus«. 10) Przy tym wyrazie znajduje się odnośnik, a na marginesie dopisek ręki z XV w. »iudicis caucionem. 11) W rękopisie zachodzi w tem miejscu brak jednej kartki, która została wyciętą. Wskutek tego brak dalszego ciągu art. 25, całego art. 26 i początku art. 27. 12) Cod. eberi zamiast ob rei. KODEKS WARSZAWSKI. [28] mutuo concesserit, preter literam obligacionis, in qua constaret de debito suo, probabit per testes talem 1) contractum initum secum et 2) probans iudicialiter obtinebit; alias reus negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab 3) inpeticione agentis absolvetur. (29) De probacionibus. XXX. Nobilitatis stirpes 4) ex progenitoribus eorum originem semper [f. 32°] ducunt, quorum progressum nati de genoloia approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genologie nobilitatem debct inducere sex nobiles viros seniores de sua stirpe genitos, de quibus duo iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo ac stirpe ipsorum paterna procreatus. De secunda et de tercia genologia eciam per duos testes seniores producendo. (30) XXXI. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulneravit. Quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteatur 5) se Iohannem vulnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis, quia ipsum Petrum prius vulneraverat, quod Petrus offerebat se probaturum. Nos || itaque in tali casu decernimus ipsius [f. 33] Iohannis probacionem fore admittendam super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum Iohanncm insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo 6), sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem noscitur vulnerasse. (31) De probacionibus. XXXII. Item Petrus Iohannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno fuftim ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur 7) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum deportasse. Tandem 8) per iudicem Petrus pluries interrogatus, si per eos, qui vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et ad domum suam deportari, intencionem (suam) posset pfobare, Petro respondente, quod ta- 1) Cod. tale. 2) Cod. ut. 3) Cod. ob. 4) Cod. Nobilitas stirps. 5) Cod. confitetur. 6) Cod. defendo. 7) Cod. diflidebatur. 8) Cod. eandem. [29] KODEKS WARSZAWSKI. 413 les testes || de visu nullo modo posset habere, nos itaque statu- [f. 330]* endo decernimus in tali casu iuramentum Iohanni inponendo, si alias fuerit bone fame, et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportavit. (32) XXXIII. Preterea 1) Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi IIII vulnera intulisset. Iohannes vero fatebatur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset (et) in eadem invasione matrem vel sororem aut uxorem vel filios vulnerasset; quod licet per ministerialem conspectum vel 2) visum fuisse et obtulit se probaturum, tamen 3) idem ministerialis interrogatus per iudicem, negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum vulnus matri 4) sue illatum per alios idoneos testes, qui dictum || vulnus viderunt et conspexerunt, offerebat se [f. 34] probaturum, nos in tali et simili casu decernimus eundem Iohannem ad producendum predictos testes fore admittendum. (33) De testibus. XXXIIII. Per experienciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerunque consuevit opponi, ex qua opposicione pullulat oppressio veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic ducimus statuendum: quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta exceptio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet || cum sufficienti [f. 340] caucione iuratoria vel fideiussoria requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur, beneficium absolucionis impendat. Quod si excommunicator premisso modo petitus pro testimonio perhibendo denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes veniam et absolucionem quantum ad Deum censeantur absoluti, volumus et decernimus, quod * [f. 33°] De illis, qui vulnerantur extra contenciouem. — Querelam deposuit Petrus de Io., quod ipsum P. vuluerasset. lo. coustanter astruebat. quia Petrus se ipsum vulnerasset, quod offerebat sa legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum, quod si intencione (s) et discordia Iohannes asserit per se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem coutencionem et discordiam P. fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum fore et esse debere admittendum de vulneris illacione. 1) Cod. Propterea. 2) Cod. te (s). 3) Cod. cum. 4) Cod. matris. KODEKS WARSZAWSKI. [3°] extunc absque aliqua (cause) vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (34) XXXV. Conradus domum vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Conradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis || Iacobus, alter patruus 1) ipsius compater, mediator [f. 35] sive compositor amicabilis, alias in eadem causa erant. Quem ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit revocare, sibi huiusmodi consanguinitatem opponendo. Demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter predictam consanguinitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebat (se) causam eandem obtenturum. Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores vel mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu, (ut) testimonium predicti lacobi patrui valeat. (35) De prescripcionibus. XXXVI. Cum prescripcio propter segniciam et pigriciam dominorum sit instituta, et proinde decernimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, | quam aliquis presencia- [f. 35°] liter possidet, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi licet presenti, et cuius presenciam sive sufficienciam de facili possit habere, infra predictum tempus videlicet trium annorum et trium mensium non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione2) hereditatis censemus eundem cecidisse. (36) XXXVII. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem decernimus, quod idem obligans vel ipso obligante non existente vel deficiente quilibet ipsius consanguinitate vel affinitate proximiof coram iudice nostfo, si ipsius copiam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, || quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout [f. 36] est vel fuit in facto, sit obligata. Quam hereditatem faciendo huiusmodi protestacionem dum dictus fuerit obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra XXX annos redimendi vel liberandi plenamque ac liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestacionem, et ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse. (37) XXXVIII. Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra X annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem in- 1) Późniejsza rka z XV w. przerobila ten wyraz na >Petrus.« 2) Cod. vendicione. [31] KODEKS WARSZAWSKl. 415 choare, ita, quod infra idem tempus X annorum tempore pacis et concordie paciatur possessorem quiete possidere, extunc decernimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse. || [f. 360] (38) XXXIX. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat1) aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quomodolibet alio iure ad se pertinere, et infra VI annos tempore pacis et concordie susti- nuerit 2) vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possi- dere, decernimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in ea- dem hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent sibi locum, tempore autem gwerrarum sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et gwerrarum qua- litatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus currere prescfip- cionem. || [f. 37] (39) De prescripcionibus. XL. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illas3) sepes omnes fructus, quos fecit et facere poterit, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa die ac nocte est et fuit simul cum ipso; Franciscus4) per duos annos tacuit, nec nunquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam et pigficiam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (40) XLI. Franciscus neptem suam Luciam constitutam in etate infantili, orphanam, cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam curam recepit. Tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset minor || annis, de XX duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum [f. 370] marito post IIII annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas viginti marcas, Francisco suo avunculo movet questionem; Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per IIII annos nunquam fuit admonitus pro bonis vel pro rebus predictis. Nos itaque talibus casibus providere volentes declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit pef tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive maior, de cetero non poterit nec debet agere pro quibuscunque rebus 1) Cod. asserit. 2) Cod. sustiuuit. 3) Cod. illos. 4) Cod. Gregorius. KODEKS WARSZAWSKI. [32] residuis, obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. || [f. 38]* (41) XLIII. Franciscus Gregorio mutuavit XX mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum. (42) De sentencia et re iudicata. XLIIII. Licet pro redmenda pauperum vexacione dudum solucio dicta vulgariter cxetsne, que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio, exquisito colore, sub alio nomine, quod dicitur pamctne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decernimus, quod in causis hereditariis vel non hereditanis [f. 380] tamen magnis iudex pretextu dicte solucionis pamctkne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeant facultatem. (43) XLV. Quamvis negocia mortua et finita sit quasi contra naturam suscitare et difficile est vivificare causam: reperiuntur (tamen) nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia moliuntur refricare videlicet in hoc, quod dicit, licet aliqui fratres vel sorores cum fratre sint in bonis paternis abinvicem separati et divisi, tamen si contingit, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria recipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum accedens ad presenciam iudicis, allegat se contemptum (et) ad eandem questionem tamquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans || ex hoc debere eandem sentenciam retractare, et sic talis [f. 39] et huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari 1). Unde nos volcntes, quod in huiusmodi litibus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores fuerint ab invicem in bonis paternis divisi ct separati, si contingat unum ipsotum in hereditaria questione contra se diffinitivatn sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus sit interdicta potestas * [f. 38] De illo, qui vendit hereditatem et solvit medietatem et postmodum vult removere. — Franciscus Gregorio vendidit hereditatem pro centum marcis, pro qua G. statim quadragiuta marcas exolvit, residuam pecuniam promittens in certis terminis per annos soluturum. Et sic idem G. per IIII annos pacifice et quiete, nou facta (to)tali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni G. emptor reliquam pecuuiam oflert se soluturum et daturum Francisco venditori. Franciscus vero uititur et quent, quod possit rescindere et revocare predictam vendicionem, cum per tantum tempus sibi solucio totalis non fuit facta nec subsecuta. Quapropter nos statuimus et declaramus, propter quietam et pacificam possessionem habitam per tres aunos et per tres menses vendiciouem predictam perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescriptione. 1) Cod. pertractari. [33] KODEKS WARSZAWSKI. 417 infirmandi sive arguendi sentenciam eandem; sed pro parte hereditatis duntaxat ipsum contingente, movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si fuerint quo ad annos legitime etatis scili cet habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur 1), per ministerialem, ! ut in alia [f. 390] constitucione 2) docetur, terminus citacionis iuxta edictum publice proponatur citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem, aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat, ius suum ostensurus et defensurus; alias si post talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente, diffinitiva sentencia super eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, ut in casu precedenti, sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decernimus habere perpetuum vigorem, (44) XLVI. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum instancia requisivit et peciit suos vicinos villanos, ut || per ve- [f. 40] stigia eundcm furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent; villani vero insequi furem recusaverunt, et ita Nagod predictum furem cum equo ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicto (Nagod) condempnandos. (45) XLVII. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum IIII digitis in manu gladio mutilasset, quod Iohannes se fecisse negavit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem habere 3) petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit a Iohanne. (46) XLVIII. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum prowlgavit, a qua sentencia, quando ipsam 4) tulit, eundem iudicem [f. 400] non provocavit, vulgariter nenaganil. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice ncnaganona, declaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condempnantes alias pro iudicibus expressam. (47) XLIX. Kdko pro hereditate agebat contra Hermanum; Henricus(s) autem opposita longi temporis prescripcione ac ipsam prescripcionem, ut 1) Cod. ventilatur, separatur zamiast vel ventilari speratur. 2) Cod. consticione. 3) Wyraz dodany na marginesie późniejsza ręką z XV w. 4) Cod. ipsum. Archiwum Komisyi prawniczej T II 53 KODEKS WARSZAWSKI. [34] debuit, probavit. Iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falconi inponendo. Post hoc veniens Nicolaus minor frater Falconis, refutat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus inponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem minorem predicti Falconis non esse audiendum et sentenciam 1) iudicis dicimus 2) || tran- [f. 41 ] sire in rem iudicatam. (48) L. Franciscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendinatorem: Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris excessibus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit. Demum Falco alter frater veniens, conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod liceret cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et debite iudicasse. (49) Qui ab intestato succedunt. LI. Abusiva consuetudine noscitur esse introductum, quod cum aliqui kmethones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum omnia bona mobilia et immobilia nomine pusczine, domini eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem abusivam || consuetudinem reprobantes, statuimus, quod [f. 41 °] de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum media dandus ecclesie parochiali comparetur; reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines cessante quolibet impedimento devolvantur. (50) De comodato 3). LII. Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet sibi equum suum comodasset seu concessisset ad certam viam tanquam amico, tamen idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit: bona fide eundem equum tanquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi veniret eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum, qui equus si infra predictum tempus || [f. 42J (non) convaluerit, extunc pro eodem equo, prout poterit, amicabiliter componere teneatur. (51) De homicidio. LIII. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmeto kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum a pena homicidii libera(ba)tur, tamen quia 1) Cod. sentencie. 2) Cod. didicimus. 3) Cod. comodo. [35] KODEKS WARSZAWSKI. 419 huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam dclkti cohercionem 1), unde nos statuimus, quod kmeto occidens kmethonem, pro pena homicidii castellanie, in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas (persolvat), consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decernimus persolvendas 2). Qui homicida si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniatur. (52) LIIII. Item puta, si duo vel tres vel quatuor de homicidio alicuius accusantur, licet iuramento antiquitus 3) accusatoris omnes pena homicidii puniebantur, nos || tamen huiusmodi iuramentum restringentes, sta- [f. 420] tuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et idoneos testes de homicidio et vulneribus se teneantur expurgare; alias deficientes in expurgacione puniantur. (53) LV. Item quacunque morte casuali et inopinata contingit aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis comisit homicidium, decernimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed consanguinei et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur iuxta iuris formam. || [f. 43] (54) LVI. Ut 4) violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX, pro mutilacione vero cuiuslibet membri 5) XXX, et pro simplici vulnere XV marcas solvere teneatur. (55) LVII. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit. Martinus respondit, quia Laurencius non fuit de legittimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat ipsum filium mulieris vagabunde. Nos in tali et simili casu decernimus caput matris exsolvendum seu obtinendum. (56) De raptoribus. LVIII. Sunt nonnuli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi consumentes hora, assumunt 6) sibi extra propria occasionem 7) divagandi, et 1) Cod. cohorcionem. 2) Cod. persolvandas 3) Cod. auquitus 4) Cod. Et. 5) Cod. mendei. 6) Cod. summunt. 7) Cod. occasione. KODEKS WARSZAWSKI. [36] taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut ergo tales a qualibet occasione divagandi saltem formidine || pene retrahantur, statuimus, [f. 430] quod taliter divagantes et rapinas committentes quomodolibet bonis eorum, que habent, ipso facto sint privandi 1). Et si contigerit 2) huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, unde (s) volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur. (57) De excessibus officialium. LVIII. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawne, spoliabant. Unde nos, cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere non presumant, sed tantummodo unico grosso contententur, quem decernimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos pro vocari, [f. 44] donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita. (58) De iniuriis, dampno dato. LIX. Ut quilibet alium indampnem vigilet conservare. Si aliquis alterius semina iumentis vel quibuscunque peccoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel peccore unam quartam denariorum, passo vero dampnum is, cuius fuerunt iumenta vel peccora, solvere teneatur. (59) LX. Ad evitandum autem quamlibet alteracionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive alterius cu- iuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facul- tatem; ita tamen, quod sub testimonio vicinorum 3) in propria domo iumentis sive peccoribus per noctem servatis, in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur 4) iumenta predicta. [f. 440] (60) De foro. LXI. Volumus 5), ut si quis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam accionem dirigat aut proponit, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali recto iure non poterit querulare, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. (61) LXII. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quoniam (s) incendarii et exustores voluntarii domorum, ortorum aut quorumvis bonorum 1) Cod. puniendi. 2) Cod. contingerit. 3) Wyraz, dodany na interlinii pózniejszą ręką z XV w. 4) Cod. teneantur. 5) Na górnym marginesie późniejsza ręka z XV w. wypisała nad tym artykułem Cum actor forum rei undique sequi debeat. [37] KODEKS WARSZAWSKI. 421 tnorte crudeli et turpissima puniantur; quibus eciam inventis si ad ecclesiam effugiant, patrocinium ex hoc nullum debeant optinere propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt enim 1) omnes, manus ut effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel villis Theutunicalibus permanere, ut accionem || propositam contra eos eludant per iuris [f. 45] Theutunici defensionem. Et sic sepius talium maleficorum 2) crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum prehabito consilio statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum retrahantur et in iure Polonico coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari 3) et puniri pena digna debebunt, iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (62) LXIII. Revera non solum a malo sed ab omni specie mali 4) quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad fetidatem corpus suum ut plurimum pertrahentes et5) lascivam vi- [f. 450] tam gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant, mulieres polluunt violenter, et quando impetuntur ab eis in recenti, iure Theutunico volunt se tueri, ut facilius eludant commissi accionem criminis. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decernirnus perpetuo observandum, ut tales oppressores virginum aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti tenean(tur) respondere, sentenciari et puniri iuxta commissionis 6) qualitatem. (63) De privilegiis. LXIV. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privilegii auctoritatem, qui non concessa sibi utantur 7) potestate: plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta et tamen || iure Theu- [f. 46] tunico obmisso tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutunico, amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint 8) se defensare; propter quod 1) Wyraz dodany na marginesie późniejszą ręką z XV w. 2) Cod. maleficiorum. Późniejsza ręka nad »corum« wyskrobała kreskę zamieniając tem samem ten wyraz na »maleficorum«. 3) Cod. sentencia. 4) Cod. mała. 5) Cod. ut. 6) Późniejsza ręka z XV w. w słowie tem wyskrobała »onis« i na marginesach wypisała z jednej strony »criminis« a z drugiej »quantitatem«. 7) Cod. utitur. 8) Cod. potuerunt. KODEKS WARSZAWSKI. [38] volumus, quod ubi crimen est comissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari 1). (64) LXV. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, et ipse actor iudicis iussu (si) renuerit iurare se nescivisse 2) reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur 3) restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, si iuraverit se nescivisse reum fuisse privilegiatum 4). (65) De excepcionibus LXVI. Cum ex separacione subditorum bona || dominorum sepius [f. 460] desertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter *) obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul ad aliam possint 6) recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius ville, in qua degunt, voluntatem 7), nisi in casibus hys exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis vel eciam culpa domini villani bonis ipsorum depredantur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres vel IIII°r eiusdem ville incole abire possunt, sed omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit. (66) LXVII. Si mulier infantibus ad duodecim annos educatis, si 8) tempore || infancie pueris per quempiam iniuria fuerit illata aut [f. 47] patri 9) ipsorum mortuo 10), possunt illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant propter defectum etatis 11) contra ipsos inpedientes sive iniuriantes 12), et excepcio prescripcionis opponi eis non poterit, nisi tunc legi- 1) Na marginesie obok tego artykułu ręka z początku XVI w. wypisała: »Iudicari debet iure causa quo usa est. 1) Pierwotnie było: reuuerit se iurari nescivisse«, ale późniejsza ręka z XV w. »se« wyskrobała, i te samo słowo umieściła następnie na interlinii między »iurari» i »nescivisse«. 3) Cod. tenebatur. 4) Cod. privilegium. 5) Cod. segniciis. 6) Cod. possunt. 7) Cod. voluntate. 8) W początkowym tym ustępie wyrazy: »mulier« i ad duodecim annos educatis, sic zo­ stały przekreślone, niewiadomo tylko czy przez pierwszego kopistę, czy też, co jest prawdopodo- bniejsze, przez nieco późniejszą rękę. 9) Wyraz »aut« jest przekreślony a »patri€ zostało przerobione na »patre«. Emendacyi tekstu dokonała ta sama oczywiście ręka co poprzednio. 10) Na marginesie późniejsza ręka z XV w. dopisała: »postquam ad annos pervenerint«. 11) Późniejsza ręka z XV w. przerobiła ten wyraz na »etatum« 12) Ta sama ręka poprawiła w ten sposób zamiast: »impedientis seu iniuriantis«, jak było pierwotnie w tekście. KODEKS WARSZAWSKI. 423 tima etate in eis completa. Et (si) 1) infra tempus debitum agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis 2), tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (67) De iureiurando. LXVIII. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostra baronum(que) voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam || de ipso apud vi- [f. 470] cinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione 3) se expurgare. (68) LXIX. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum. Et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus quamvis de pera et gladio confiteretur et se eadem restituisse, tamen predictos tres scotos diffitebatur 4). Unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas atractare domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus fore admittendum ad iuramentum. (69) LXX. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu inpulsione ipsius Falconis taliter eum || lesit et mo- [f. 48] mordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare. Falco autem eandem inpulsacionem seu incitacionem canis diffitebatur 5); et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debet se expurgare. (70) LXXI. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset sub vespere contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione fuerit vulneratus. Falco licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitebatur 6). Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo vulneri || prestitit iuramentum (s) et occasionem, [f. 48 °] in vulnere duximus condempnandum. 1) Wyraz dodany nieco później na interlinii. 2) Cod. inlatis. 3) Późniejsza ręka z XV w. na interlinii nad tym wyrazem napisała: »infamacione«. 4) Cod. diffidebatur. 5) Cod. diffidebatur. 6) Cod. diffidebatur. KODEKS WARSZAWSKI. [4°] (71) LXXII. Preterea 1) de villarum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gregem inpulsam et custodie pastoris commissam de grege non rehabuit iterato ovem eandem. Pastor vero asserebat se eandem ovem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decernimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset. (72) De lusoribus. LXXIII. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter 2) filiorum excessum de bonis pelluntur ct deducuntur absque deme- ritis ipsorum ad nimiam paupertatem 3), statuimus, ut si alicuius filius utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes 4) non tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad pe- cunie || [f. 49) 5) (73) properaverit pro debito prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, penlnacza que dicitur, solvat, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia assignabit. (74) De rapinis et transeuntibus ad expedicionem. LXXV. Expedit reipublice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtute convalescant: quidam pretereuntes 6) ista, veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus irrogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providcre, statuimus, ut quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villis sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, peccoribus aut in aliis rebus committat, sed solum pabulum moderate tan- [f. 490] tum recipiat pro suis equis et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis receptis, ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Si quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium fecerit, domino ville illius aut cui dampnum est illatum, dampna restituat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum cum pena pentnacza ad hoc apposita, et nichilominus alia similis pena in violatore statuti pro nobis cedet. 1) Cod. Propterea. 2) Wyraz na marginesie dopisany późniejszą ręką z XV wieku. 3) Cod. pauperitatem. 4) Cod. parantes. 5) W tem miejscu w rękopisie brak kartki, która została odciętą, jak o tem świadczy pozostały skrawek. W skutek tego brak w Kod. Warsz, połowy art. 71 i najznaczniejszej części art. 72. 6) Cod. preterientes. [41] KODEKS WARSZAWSKI. 425 (75) LXXVl. Ex communi usu in regno nostro observatur, (quod) moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum volunt et tollunt porcionem; propter quod contingit sepe, filios etate in iuvenili eis in parte amittcre bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non 1) succurrere filiis ad in opiam vergentibus, et sic ex [f. 50] tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat: visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc, velud fame sue prodigus, bona et hereditates illas communes indebite dissiparet 2). (76) De furta 3) committentibus. LXXVII. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi nostri regni spontanea voluntate ipsorum; et sic occasiunem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis: tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam || [f. 500] inplorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur: volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis, tenebuntur 4) iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum. Et nichilominus infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et in sublimitate honoris poterit adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni fures et profugos servat et partitur cum eisdem rapta et male conquisita °), tales non possunt dicere se probos, cum impares probis viris reputentur. (77) De usura. LXXVIII 6),. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus, extorsioni pecuniarum terminum non inponens proinde statuit || nostrorum ba- [f. 51] ronum auctoritas, ut Iudei fidei nostre veri inimici, Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus de usura pro qualibet septimana exigere habent, nisi tantum unam quartam cum graciarum accione. Et si Iudei, qui per 1) Późniejsza ręka z XV w. dopisała pod tym wyrazem >nisi<. 2) Nad tym art. ręka późniejsza z XV wieku dopisała na marginesie górnym karty 50-tej »Nota, quod iam decretum est, quod pueri vivente patre non petant nec petere possunt por- cionem preter dotem matris. 3) Cod. furto. 4) Cod. tenebunt. 5) Cod. conquesita. 6) Cod, LXXXVIII. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 54 426 KODEKS WARSZAWSKI. [42] novas decepciones ad litteram obligacionis mutuant pecunias, sustinueruntque infra duos annos suum debitorem pro usura accresccnte et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post duos annos amittere debcnt, tantum de principali sorte et de usura iam aucta infra predictum tempus sint contenti, neque pcr eandcm litteram obligacionis poterint 1) obligantem effectualiter ammonere, nec obligatus stare tenetur vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum. (78) De penis. LXXIX. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam || vel gagium alicuius preter domini voluntatem, quercus ex- [f. 51°] cidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alienis, domino invito, valentem ad axem, aut minoribus quercubus 2) vel aliis ligaminibus currum repleverit, pena(m), que dicitur secz grsiwen, illi solvat, in cuius dominio sunt incisa. (79) LXXX. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in collo ipsorum et temporali disciplina impie puniantur. Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, miles(s), prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiares 3) frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis || servis vel amicis ipsa defensare, equos [f. 52] recipiencium vel alias res per se libere pro se tollere, et si tunc quempiam occiderit, impunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penam nobis pcntnacza, in cuius (dominio) sunt recepta frumenta, decrevimus incidisse. Et si vulnerarent vel occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenotatis. (80) LXXXI. Quoniam omnis scurilitas verborum vel turpiloquium ad rixas homines provocantes aput virtuosos (homines) debent non inmerito evitari, adque aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsurn filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque ;| probat eum esse talem, prout ipsum [f. 52°] asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. (81) LXXII. Idem dicimus, quod si matrem eius meretricem nominaverit et non revocavit, nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decre- 1) Cod. poterit. 2) Cod. quercibus. 3) Cod. familiaris. [43] KODEKS WARSZAWSKI. 427 vimus incidisse aut revocando debet dicere: id quod sum locutus, mentitus sum, sicut canis. (82) LXXXIII. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare: si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur pentnacza, per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena VI scotorum 1) || [f. 5 3] per inferentem debet solvi. (83) De divisione penarum. LXXXIIII. Ut penarurr. distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis (pro) vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus 2). (84) LXXXV. Et licet lex novi et veteris testamenti fratricidium et alia seva crimina graviter puniat sive dampnet, tamen quidam, velud hostes proprii et sanguinis et honoris, legis penam minus formidantes, fratricidium committentes sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona here- ditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere concupiunt, inde dampnis affiigantur aut puniantur 3). in quo peccaverunt: omnes regnicole et nobiles nostri regni, fratres, sorores aut |! ipsorum 4) consan- [f, 530] guineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria succes- sione nullum accessum optinebunt; quinimo sentenciamus ipsos et ipsorum filios et privamus omni legitima talium hereditatum porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, optinent suc- cessionem. Quos in aggravacionem 5) culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (85) LXXXVI. Statuimus et decernimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evolvantur, extirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius 1) Pisarz pierwotnie zamiecił: »marcas«. ale następnie wyraz ten przekreilił i napisał pud nim: scotorum. 2) Na bocznym marginesie przy tym artykułe późniejsza ręka z XV w. zanotowata: »Nota: hoc c[api]tulum moderni[s te]mporibus in |usuj non tenetur. S.... et ergo totum pro w[lneri]bus recipiat et penam recipiau. I.uki w tym dopisku pochodzą z obcięcia brzegu kartki per- gaminowej. 3) Cod. puniatur. 4) Cod. ipsos. 5) Cod. aggravacione. KODEKS WARSZAWSKI. [44] extirpantis 1) et exstirpentur (s), medietatem earundem plantacionum dimittere in solo 2) sive in area sub pena sex marcarum teneatur. || [f. 54] (86) LXXXVII. Item si quis violenter mantellum suum vel quamlibet aliam rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit iure non repetendo, ipsum mantellum vel quamlibet aliam rem cum pena sex marcarum restituere tenetur. (87) LXXXVIII. Si aliquis excolens vel seminans agros alicuius violenter (occupaverit), semine eorundem agrorum careat cum pena pentnacza. (88) LXXXIX. Cum alicuius quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit testimonium, volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. (89) XC. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere [f. 54°] teneatur. (90) XC. Item pro copa 3) cuiuscunque grani in die recepta, pena iudicio sex marcarum et passo dampnum XV, si autem tempore nocturno, decernimus esse furtum. Item pro copa estivalium vel iemalium decernimus unam mensuram dum recipitur ad currum violenciam, dum in ponderibus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. Item famulus, qui dicitur golomonka 4) si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives pro violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est mulcendus. (91) De penis cancellariorum, iudicum et notariorum, camerariorum, subcamerariorum. XCI. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Craco- [f. 55] viensis, quod dicitur wlgariter narzeczone aut nagabane, pelles emerlinas 5), castellanis autem Sandomiriensi et Lublinensi 6) pelles mustellinas 7), cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles 1) Wyraz dodany na marginesie późniejszą ręką z XV w. 2) Na interlinii nad tym wyrazem późniejsza ręka z XV w. wypisała: »id est terra.« 3) Późniejsza ręka z XV w. wypisała dwukrotnie w tym art. nad wyrazem »copa« na interlinii: cassula. 4) Późniejsza ręka z XV w. dopisała częacią na marginesie częścią na interlinii »alias wylomek « 5) Na marginesie późniejsza ręka z XV w. dopisała: gronostayowe. 6) Cod. Liblinensi. 7) Obok tego wyrazu ręka późniejsza z XV w. wypisała na marginesie: llasczanye. [45] KODEKS WARSZAWSKI. 429 mardurinas 1), subiudicibus pelles vulpinas, succamerariis per VI marcas, camerariis istorum omnium per VI scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles vulpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per VI marcas, absque omni contradiccione et antequam ad aliam 2) audienciam admittatur. dare et satisfacere teneatur. (92) XCII. Filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus seu scparatus,! si globizando vel tasserizando [f. 550] vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo aut aliquid exercendo perdiderit aliquid, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decernimus, quod in ipsius partem seu sortem computentur: nichilominus decernentes, quod sive in scaccis 3) vel in quibnslibet aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias, equos vel alias res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante *) qualibet fideiussoria 5) caucione seu obligacione, penitus nullum 6) ius ex predictis ludis sit acquisitum, sed duntaxat quoslibet ludos habere concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi. (93) De penis militum. XCIII. Militi pro una plnga vel pluribus a kmethone factis XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit cum baculo et cruenta, sicut pro [f. 56] vulnere gladiali declaramus satisfaciendum; militi vero famoso slachczc LX marcas; scartabello XXX marcas; nVliti creato de sculteto vel kmethone XV marcas pro capite; item militi slachcze pro vulnere X marcas, scartabello quinque marcas, sculteto vel kmethoni factis militibus III marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (94) De confessione. XCIIII. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius fal cavit; Andreas licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wlodarius Bartoldi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wlodarius recepisset, quem tamen mortuum asserebat. Nos autem considerantes confessionem predicti Andree et mortem ipsius wlodarii, in tali casu decernimus eundem [f 56°] Andream probare prati vendicionem et empcionem. (95) XCV. Item Bartoldus contra Andream deposuit, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est ipsum Bartholdum vulnerasse, dicens, 1) Na interlinii nad tem słowem późniejsza ręka z XV w. wypisała: 2) Cod. alienam. 3) Na marginesie pdiniejsza ręka z XV w. dodata: vel taxillis. 4) Cod. obtestante. 5) Cod. iussoria. 6) Cod. illum. KODEKS WARSZAWSKI. [46] quod hoc fecit nolens in ludo et solacinndo, tanquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debet se extendere ad aliquam !esionem seu offensionem, ipsum Andream in tali casu decernimus Bartholdo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. (96) De fideiussoria. XCVI. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem, et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam persolvit et (dedit, uti) 1) debebat. Tempore vero procedente 2) predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium seu ad causam. [f. 57] Et quia idem fideiussor in iudicio constitutus, asserebat predictam pecuniam per prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, nos in tali casu decernimus probandam factam fuisse solucionem. (97) De dote et donacione. XCVII. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia 3) in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus super extantibus debeat remanere. Ipsa autem mortua, ad pueros, si ipsos habuerit, predicta omnia bona devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum recepcrit vel voluerit recipere, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et cum [f. 570] residua alia suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem probandum (s) factam. (98) XCVIII. Item statuimus, quod cum aliqua domicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate debeant assignari. (99) De expurgacione. XCIX. Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi octo scotos violenter; Nicolaus respondit, quod indebite ipsum calumpniaretur 4), nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens tamen sex testibus de hoc se expurgare. Nos in talique 1) Wyrazy dopisane późniejszą ręką z XV w. na marginesie. 2) Cod. precedenti. 3) Obok tego wyrazu późniejsza ręka z XV w. zanotowała na marginesie: Paraferaali: dicuntur dona, que dautur sponse ab amicis. 1) Późniejsza ręka z XV w. wypisała na interlinii nad tem słowem: pothwarzal. [47] KODEKS WARSZAWSKI. 431 casu decernimus cum duodecim testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. (100) C. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt || octo scoti; [f. 58] Nicolaus vero seminans invenit bursam eandem cum eisdem octo scotis ct eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit predictam bursam invenissc vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus eidem Nicolao (per) proprium iuramentum se expurgare, quod non invenit nec habuit pecuniam eandem. (101) De iniuriis dampno dato CI. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa septem 1) grossos (s) duntaxat passo dampnum exsolvantur et cum pena XV. (102) De expurgacione CII. Preterea cum dominus contra vlodarium vel alium familiarem suum aliquibus 2) pro rebus vel iniuriis suis habet questiones, tunc ipse wlodarius vel familiaris domino suo (non) deferendo 3) iuramentum, teneatur se cum sex testibus expurgafe. (103) De empcione et vendicione. CIII. Cum officium || scultetorum semper servile existat et ad nutum [f. 58°] dominorum suorum stare et facere iure teneantur, hoc videntes, ne maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas preter voluntatem dominorum assumant(ur), idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa sculteciam preter illius ville aut possessionis domini vel patroni voluntatem; factam autem empcionem 4) contra hoc statutum, ipsam decernimus irritam et inanem. (104) De prescripcione. CIIII. Cum omnis dissensionis et discordie sit mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes, ad rancores seu lites non modicas sepius provocantur; ad quas evitandas homines ipsi in periculum ne incidant 5) vite utfiusque, consueverunt, || ut plurimum, homines vivere et stare in [f. 59] 1) Wyraz ten został częściowo nadskrobany i na interlinii ten sam pisarz, od którego cały text pochodzi, napisał: »duodecim.« 2) Wyraz ten zostat przerobiony przez późniejszą rękę z XV w. z »aliquis< na >aliquibus< wskutek dodania na interlinii liter »bu.« 3) Cod. difierendo. 4) Wyraz dodany na marginesie przez późniejszą rękę z XV w. 5) Pierwotnie było »in periculum incidunt; poprawki dokonała późniejsza ręka z XV w. KODEKS WARSZAWSKI. [48] propriis domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius non deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti domos proprias ac bona hereditaria reformare non curantes, domos informatas 1) et hereditates ad utilitatem reductas, iure pro 2) se vendicant optinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes, et sic quilibet paterfamilias tactus hoc timore a reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione: propter quod, ut a torpore 3) et pigricia tales retrahamus et excitemus, et bene laborantes et procurantes aliquod comodum inde reportent 4) : statuimus nostra auctoritate, ut quicunque j fratres vel amici con- [f. 590] sanguinei vel remoti sexus utriusque ab invicem separati fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint 5) per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegatur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitimam excludantur 6). (105) CV. Cum furta et latrocinia propter criminis infliccionem seu formidacionem pene pro delicto 7) commisso apponende 8) per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod 9) noticia criminis in brevi non potest propellari et sic quandoque furta remanent impunita, et cum contra eos accio opponitur, per excepcionem prescripcionis annualis volunt 10) se tueri: in detestacionem itaque criminis decernimus, ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur, || si est manens secum in una villa [f. 60] aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus annualis prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si autem abinvicem actor et reus sunt distantes, non alia prescripcio vel excepcio 11) agentem de furto repellit, nisi tantum annualis, et inputent eciam sue pigricie omnes desides et lenti, qui de sui dampni recuperacione minime curaverunt 12) vigilare. 1) Późniejsza ręka z XV w. w tym wyrazie nad »in« wypisała re. 2) Cod. per. 3) Cod. ne a corpore. 4) Cod. reportetur. 5) Cod. steterit. 6) Cod. excludatur. 7) Cod. debito. 8) Cod. opponente. 9) Cod. itaque zamiast ita, quod. 10) Cod. velint. 11) Pierwotnie było: »prescripcionis vel excepcionis« lecz pisarz następnie końcówki »nis« wyskrobał. 12) Cod. curaverit. [49] KODEKS WARSZAWSKl. 433 (106) De prescripcione. CVI. Si cuiuscunque pueri impube(re)s ante legitimam etatem ad iudicia trahuntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione 1) iudicis eadem litis contestacio 2) usque ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur, (et) dilacione pendente aliquot anni effluere consueverunt; demum pueris legitimam etatem attingentibus si questio || eadem ipsis 3) innovatur, excepcionem pre- [f. 600] scripcionis idem pueri agentibus de se illorum annorum, quibus induciati fuerint, opponere non valebunt, sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua fuit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent ad iudicium super eandem causam evocati. (107) CVII. Cum realis distinccio personarum habetur, inter quas quedam 4) persone sunt libere, ut virorum, alie autem ut mulierum minus libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis, propter quod statuimus, ut viris tantum 5) et masculis 6) (triennalis) prescripcio, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, X anni currant in prescripcione. (108) CVIII. Ut calumpniis malorum hominum omnis via || [f. 61] precludatur. Consueverunt etenim quidam multum litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti haberi7) non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut accusare (aliquem) cupiens penam capitis sibi vendicare et opponere, antequam tres anni elabantur, a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus 8). (109) CIX. Ut viri famosi et iuste viventes aliqua speciali prerogativa aput nos inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut nobilis, cui alias questio furti nunquam in iudicio mota fuit et de crimine furti aut latrocinii || ac- [f. 61 0] cusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso aput vicinos per proprii iuramenti protestaciqnem a tali accusacione se expurgare. 1) Cod. introlocucione. 2) Wyraz dopisany na marginesie przez późniejszą rękę z XV. w. 3) Cod. ipsius. 4) Cod. quidam. 5) Wyraz w rękopisie przekreślony ręką późniejszą. 6) Po tym wyrazie jest odnośnik, któremu odpowiada na marginesie słowo >triennalis« do­ pisane późniejszą ręką z XV w. 7) Cod. babere. 8) Cod. obiectus. Archiwum Komisyi prawniczej T. II. 55 KODEKS WARSZAWSKI. [50] (110) De pena contra iudicem. CX. Cum im causarum processibus aput iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere, sed gestent stateram in manibus equo libramine lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velut 1) fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum conscienciam et iusticiam per graciam aut per sortes 2) quitquam faciant partis in gravamen 3), propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus Dei timore postposito, inique sentenciaverit 4) contra aliquem clientulum alteri parti ipsum condempnando supef hereditate aut alia fe || certa, in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata 5) ad [f. 62] superiorem appellat; et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per partem inpungnatur, non prius vult nec tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pentnacza suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. (111) De reprehensione iudicis. CXI Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur, palatinis vel baronibus presentibus, iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui, cum non ipse solus, sed viri plures iudicant supradicta. (112) De testimonio iudicis. CXI 6). Adicientes, || quod quando supfa iudicato dubitatur et ad iudi- [f. 620]* cem recipiatur wstecs, quod ille, si 7) recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere vel in crastinum differre teneatur. * [f. 62"] Si autem subiudex comprobaverit sentenciam, ut premittitur, fore iustam, similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet ipsum audire, nisi prius pelles wlpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem subiudici cedunt, si se iuste comprobaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus, de castellauo etiam censuimus senciendum. Si vero iudicibus castellauorum obyecit falsitatem seutencie, audire minime teneatur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se poteriut optinere, si similiter suum ostenderint iudicium fore iustum. 1) Cod. ulli. 2) Cod. sordes. 3) Cod. gravamine. 4) Cod. utique seminaverit. 5) Cod. dampnati. 6) Pierwotnie było CXI ale pisarz ostatnią I wyskrobał. W ten sam sposób i następne liczby porządkowe zostały zmienione. 7) Cod. se. [51] KODEKS WARSZAWSKI. 435 (113) CXII. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia iudicantem in causa sua inique et perperam processisse seu iudicasse, iudex per suos collegas, qui secum eidem presiderunt iudicio, statim probare debebit, quia iuste et legitime iudicavit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit ipsum iudicem iniquam, ut premittitur, sentenciam protulisse, id probare teneatur per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex. Idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardurinas, quas idem iudex iudicialiter pro 1) se obtinebit 2), || si sentenciam suam, ut premittitur, [f. 63] comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi sibi pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem cedunt subiudici, si se iuste probaverit iudicasse. Et id, quod de iudice premisimus 3), de castellano eciam censuimus senciendum. Si vero iudici castellanorum obiciet aliquis falsitatem sentencie, audire minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint 4) presentate, quas pro 5) se obtinere poterint 6), si similiter suum iudicium ostenderit fore iustum. (114) CXIII. Item ubi curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt recepta pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis wlgariter dictam 7) obora in terra Cracoviensi prenotata commorantis (depellere). Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi; hoc specialiter 8) declarantes, quod officiales || alias slussebniky non nisi palatini instituere habeant [f. 630] facultatem et eosdem iudicare et pro afflicione aut vulneribus vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem. (115) De iudicio terrestri. CXIIII. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui non debeat, ne sit tamquammonstrum diversa capita habens, expedit rcipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovienses quam Poloni et cetere nostre terre iudicentur. Et ex quo unus princeps est omnium, una monetha in toto nostro regno haberi debet cum consilio tocius nostre baronie et assensu, que debet esse perpetua et bona in valore, ut per hoc ceteris sit magis grata et accepta. (116) CXV. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur quilibet miles secundum quantitatem et possessionem || suorum reddituum et bonorum ad rempublicam certis armatis [f. 64] 1) Cod. per. 2) Pół ostatniego wiersza str. 62° pisarz pozostawił wolnem. 3) Cod. promisimus. 4) Cod. fuerit. 5) Cod. per. 6) Cod. potuerunt. 7) Cod. dicta. 8) Cod. spiritualiter. KODEKS WARSZAWSKI. [52] hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, que et ita de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. (117) De prescripcionibus. CXVI. De cetero statuimus, quod cum aliquis emens hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipam aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos impedierit, volens ipsum exemere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus: quod ex quo idem proximior tacuit annis tribus et tribus mensibus prenotatis, amodo non sit ei licitum predictam hereditatem rehabere. Hoc eciam volumus intelligi, si aliquis debitor diceret, quod hec hereditas michi est propinquior, quam tu tenes, quia venditor michi debitus prius fuit, antequam || [f. 640] ipsam comparasti, si talis, cuiuscunque condicionis sit Christianus vel Iudeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi in perpetuum inponatur. (118) CXVII. Cum pater decesserit pueris relictis et ipsis ante annos legitimos non educatis, tutor ipsorum non potest hereditatem ipsorum vendere nec gades limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo deperdere, quousque pueri ad annos legitimos pervenerint et per se regerentur; quam si vendiderit vel aliquo modo a pueris alienaverit, pueri cum ad annos discrecionis pervenerint, hereditatem suam in possessore lucrabuntur viceversa, nec ipsis aliqua prescripcio obviabit; citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsorum computentur, nisi in casibus infrascriptis: primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam exemere vellet, tunc pueri pecuniam || recipere tenentur pro eadem, quamvis annos [f. 65] legitimos non haberent; item si quis pro patre ipsorum (caucionem) fideiussoriam inciderit et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando annos suos; aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset adhuc vivens, tunc eciam pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. (119) De tutoribus. CXVIII. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis aliqui quasi eisdem compacientes, ipsos nomine tutorio recipiunt in curam et tutelam, demum ipsis ad etatem legitimam venientibus a tutore solent exigere racionem de bonis et rebus mobilibus vel immobilibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. (120) De dote danda. CXIX. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem, ipso defuncto eadem plura in fratribus repetere non poterit. Si vero patre mortuo filia vel fiJie remanserint innupte, si fuerit filia palatini et possessiones multe [53] KODEKS WARSZAWSKI. 437 fuerint, eidem centum marce pro dote per fratres assignentur, ubi vero possessiones pauce et filie multe vel una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori per fratrem nomine dotalicii pecunia per- solvatur. Et idem sentenciamus 1) de filiabus inferiorum nobilium a palatino, quod cum eas 2) tradiderint maritis dote eisdem similiter competenti assi- gnata, quibus de hac luce sublatis fratribus questionem movere non poterint; fratres vero uterini cuilibet sorori nupte 3) LX 4) (123) [f.66] vel mulier violatoris oprcssionem evadens et infra triduum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam et signa oppressionis in ea apparuerunt manifesta et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius idem oppressor existat et hoc, si de eius 5) clamore dicti viilani fuerint 6) protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose et in ea signa oppressionis non apparuerint, ut est dictum, extunc quem accusavit, cum VI sue condicionis hominibus se expurgabit. Calumpniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis (existat), procellatur. (124) De furtu infamis. CXXIIII. Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de | furto [f. 66°]* vel spoKo in iudicio convictus exstiterit vel rem furtivam seu violenter abla- *[f. 66°] De furto in aquis, pratis, campis — Preterea statuimus, quod si quis de villa unius domini in alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel aqua fluente in feno vel frumento in campis, iudicio convictus passo dampnum satisfacere teneatur et domino, cuius homo furtum commisit, ipse fur marcam solvere grossorum teneatur. Depasceus vero et incidens gramina in [falce] et in palio et incidens ligna in dominio alterius in securi tantummodo impignoretur. Pignora vero predicta si pignorans ea servandi ius non habuerit, deferre ea ad proprium iudicem teneatur. De iniuriis sen servo wlnerante alium iuvando dominum suum. — Ceterum statuimus, quod quocienscunque aliquos, cuiuscunque condicionis vel status existant, contendere contigerit et famulus dominum suum iuvando extracto gladio vel cultello aliquem wlneraverit, pro eo indignacionem wlnerati vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat, sed dominus suus culpabilis si fuerit, pro wlnere impetatur iudicio mediante. 1) Cod. senciamus. 2) Pierwotnie w texcie znajdował się w tem miejscu inny wyraz którego końcówka »tata« jest jeszcze widoczną. Późniejsza ręka dokonała emendacyi wyskrobujac text dawniejszy. 3) Tu znajdował się jeszcze wyraz »vero,« który jednakże został wyskrobany 4) W tem miejscu brak w rękopisie kartki, która została odciętą. Wskutek tego brak końca artykułu 120-go oraz, jak z wielkiem prawdopodobieństwem można wnosić, art. »Fratribus vero uterinis non existentibusc (Cod. Ptrb. II Nr. 138) i Statuimus, quod quicunque virginem« (Cod. Ptrb. II Nr. 126) jak niemniej początku art. »Quicunque vero virgini (Cod. Ptrb. II Nr. 127). Z okoliczności że f. 66 art. Statuendo declaramus ma liczbę porządków; CXXIIII nie można wnosić, ażeby więcej niż przypuściliśmy brakowało artykułów, ponieważ z jednej strony na jednej brakującej kartce więcej textu pomieścić by się nie mogło, a z drugiej ponieważ w liczbach porządkowych Kodeksu Warszaw. nie brak pomyłek i poprawek. 5) Cod. cuius. 6) Cod. fuerit. 438 KODEKS WARSZAWSKI [54] tam restituerit, is infamis remaneat perpetuo, nec eidem porte pateant dignitatum nullaque donaria in vestihus vel in aliis a nobis rebus penitus consequatur. Quod si accusato 1) de furto sed non convicto, adhibito certo numero testium, fuerit indicta purgacio 2), et is si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. (125) De dampno. CXXV. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, III marcas, poledrum 3) vero interficiens, tres marcas, et ubi iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum ad dorsum fuerit, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi anni V marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens || [f. 67] solvere teneatur; ubi vero tercii, quarti, quinti vel sexti anni poledrum occiderit, iuxta quod passus dampnum super estimacionem eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (126) De lignis seu utensilibus 4) intra gades alterius inciderit(s). CXXVI. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites, transgrediendo5) ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem primo in securi 6), (secundo in) pallio et tunica, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo inpignorare 7) poterit sine pena. Sed si inpignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se optineat et alium bovem vel equum super fideiussoria caucione dimittat et signum in arbore, ubi inpignorat, excidere teneatur. Si quis vero in gaio alterius furtive unam vel duas quercus inciderit, pro qualibet || quercu VI scotos, si vero III succiderit, III [f. 670] fertones illi, in cuius gayo fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias III marcas; si tantum propagines absciderit, IIII scotos ipsum incidentem solvere oportebit. Et idem volumus esse tenendum de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis, seu circa quaslibet aquas decurrentes; de quercubus vero mericarum, que merica dicitur vulgariter dambrowa, II sco. quamlibet ipsam incidens persolvat. Sin autem propagines seu ramos tantum absciderit, solummodo impignorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus succiderit, passo dampnum marcam et iudicio marcam, qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus exsolvat. l) Cod. accusator. 2) Cod. purgacione. 3) Na marginesie późniejsza ręka z XV w. dopisała: »alias szrzebcza. 4) Cod. utensibus. 5) Cod. transgradiendo. 6) Do tego wyrazu, jak odnośniki wskazują, późniejsza ręka z XV w. dopisała na margi­nesie: »secundo in«. 7) Cod. inpignorari. [55] KODEKS WARSZAWSKI. 439 (127) De pascendis iumentis. CXXVII. Statuimus, quod quilibet habens iumenta || indomita, a vigilia [f. 68] sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere te- neatur, alias existimacionem dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt, satisfacere cum pena marce ad solven- dum sit astrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam pellere non presumat. Decrevimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare habebit, et tercia vice, si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum divisurus. Ita tamen, quod ubicunque pre- dictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur; et si pars adversa dixerit non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fece- rit !| mactator eorundem porcorum, id firmabit proprio iuramento. [f. 68°] (128) De scrophis. CXXVIII. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem, porcos suos vel scrophas per bona alterius media ipsas voluerit inviare seu pellere ad eandem, quod id non possit facere per bona alterius. nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu mericam ad eum pertinentem, Et idem dicimus (esse) per omnia observandum ex eo, qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit silvam 1) glandinibus habundantem vel lignis et bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam. Is ergo, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem pelli debebunt, ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias prius colligat seu depascat, ut sic predictus dominus vel conductor merice vel silve predictas || suas scrophas vel porcos absque suo dampno [f. 69] seu offensa possit 2) pellere ad eandem. (129) CXXIX 3). Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitaneo nostro de aliquo crimine aut maleficio fuerit accusatus et ad ostendendum suam innocenciam per nos vel nostrum capitaneum admissus non fuerit, et ob hoc ipsum fugere contingat, et ne fuga huiusmodi ad infamiam imputetur, idem fugiens reverendo in Christo patri 4) domino episcopo Cracoviensi aut (palatinis Cracoviensi aut) Sandomiriensi protestabitur, quod nos aut noster capitaneus ipsum ad expurgandum admittere noluimus. Et talis palatinus noster alius(s) terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum 1) Wyraz przerobiony ze salvam 2) Cod. possint. 3) Przy tym art. zostawił pisarz miejsce wolne na rubrykę. 4) Cod. patre. KODEKS WARSZAWSKI. [56] profugum servare, infra quod tempus idem palatinus aput nos vel nostros 1) successores eidem profugo graciam et favorem querat, quod ipsum ad iusticiam admittamus. Qui si palatinus predicta non poterit obtinere, quod eundem ad expurgandum suam innocenciam || admittere non vellemus, [f. 690] extunc palatinus eundem profugum ad metas terre sue conducere teneatur Qui a tempore conductus palatini infra annum terre, regno et terrigenis nocumenta inferre 2) (non) debebit, uxore sua in bonis suis pacifice infra annum predictum et quiete (dimissa). Quo anno evoluto, infra quem graciam nostram semper querere debeat, et sj ipsam invenire non poterit et prefatus profugus aliqua nocumenta regno vel terrigenis intulerit, propter hoc infamis non debet reputari, nec ipsum raptum per terrigenas ad mortem nobis aut nostro capitaneo dare tenebuntur; nec propter hoc offensam vel indignacionem nostram incurrant terrigene supradicti. Si vero maliciose et absque culpa aliquem fugere contigerit 3) et iuri parere noluerit et fugiendo nocumenta regno et terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia preter dotalicium uxoris, camere || nostre perpetue applicentur, mobilia vero inter nos et ba- [f. 70] rones nostros per medium dividantur. Et si raptus (s) fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter captivitatem eius per amicos debet aliqua indignacio vel inimicicia occulta vel manifesta suboriri; uxor vero sua in dotalicio remanebit, prout superius est notatum, vel ipsum vendere liberam habeat facultatem. (130) De kmethonibus fugitivis. CXXX. Preterea declarando statuimus, quod cum a nobis sive a quocunque domino nobis subiecto kmetho fugerit absque culpa sui domini, idem (kmetho) fugiens nullum ius acquirit tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si de mansione suo domino constiterit et infra annum ipsum iure non pecierit, extunc post annum repetere voluerit, iure suo sibi hec facere licebit. Qui si profugus propter austeritatem seu rancorem fl [f. 700] domini sui redire eciam iure convictus noluerit, extunc decrevimus, quod idem fugitivus domino suo tres marcas pro pena et censum anni ex integro, quem solvebat, solvere tenebitur. Et per hoc a domino suo libertabitur fugitivus antedictus. Hoc tamen in iure terrestri intelligi volumus. Quando vero kmetho in iure Theutunico residebat, idem fugere seu recedere nequeat quoquomodo, nisi hereditate vendita vel loco sui kmethonem eque divitem collocet aut agris in toto exillis (s) seu exstirpatis et seminibus iemalibus et estivalibus seminatis, domino resignando recedere poterit, quo placebit. 1) Cod. nostrorum. 2) Pod. iafiiie Późniejsza ręka z XV w. dokonała emendacyi jak w texcie. 3) Cod. contingerit. [57] KODEKS WARSZAWSKI. 441 (131) Iudei super litteras non prestant. CXXXI. Porro cum iudaice pravitatis intencio semper in hoc versetur, ut Chri. stianos non tantum in fide quantum eciam in diviciarum depressione semper deprimet et evellet 1), convenit statuere, ut nullus Iudeus amplius || [f. 71] alicui Christiano in regno nostro amodo constituto, suas pecunias super litteras obligacionis prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat sectmdum consuetudinem antiquitus observatam. 1) Cod. evellent. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 56 XI. XII. Kod. D. II. (Dzialynskich IIgi; — Dzialinscianus II.) Kod. P. I. (Pufawski IifZ; — Pulaviensis I.) Incipit registrum 1) iuris Polonici 2) et terrestris et eciam 3) iura eadem. [f. 2] (1) Cum omnis. Constitucio 4) non respicit preterita sed presencia et futura. Reus non parens 5) in iudicio pro hereditate obligata, actor hereditatem lucrabitur pecunia nichilominus reo 6) restituta. (2) Primo folio, C(apitulo) II. sequitur 7). Crebra altricacione. Hereditates invicem convenientes aliquo fluvio mediante, si idem fluvius obmisso suo meatu primo, divertit per alium locum fluxum suum, primus meatus pro graniciebus erit habendus. (3) Sequitur aliud. || [f. 2°] Ius militale. Quilibet in expedicione nobilis sive simplex se sub vexillo per ipsum electo et certo collocare et ordinare tenetur. (4) C. IIII. Quia victus. Convictus in iudicio non potest recedere nisi victori fideiubet amissum vel satisfaciat, alias adversario ligatus tradatur; qui si effugerit a captivitate detentoris, erit liber et solutus preter furtum. 1) Cod. P. I. regestrum. 2) Cod. P. I. Polonicalis. 3) Cod. P. I. eciam et. 4) Cod. P. I. constitucio et institucio. 5) Cod. D. II. non patitur; Cod. P. I. non parens patitur. 6) W Cod. P. I. wyrazu tego brak, 7) Cod. P. I. Capitulum sequitur. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [2] (5) C. V. Ut in rapinis. Quilibet iudex pignora racione penarum recepta in estivo tempore duabus septimanis et vernali 1) tempore 2) octo diebus tenetur 3) illibata conservare, alias valorem pignoris dampnum 4) passo cum pena pyantnadzescze 5) persolvet 6), quod suo iuramento comproLr.Lit. (6) C. VI. Quia filii. Filii 7) vivente patre sigillo proprio non utantur. (7) C. VII. Quia omnes. Sculteti tam spiritualium quam secularium || personarurn ad expedicionem ire tenentur. [f. 3] (8) C. VIII. Clerici de bonis paternalibus ad expedicionem servire aut possessiones proximis dimittere tenentur, alias rex bona ipsorum obtinebit. (9) C. IX. Ut dominarum. Domina aut virgo citans vel citata coram offciali procuratori, cui placebit, causam potest delegare. (10) C. X. Quia cuilibet. Quilibet citans vel citatus ad iudicium potest habere suum advocatum. (11) Sequitur de iudicibus 8). Quia ex multiplicacione. Unus generalis iudex in qualibet terra esse debet, qui in curia regis eciam iudicabit, dum in sua iurisdicione dominus rex commorabitur 9), hereditarias questiones |iudicare in curia non poterit, nisi in presencia regis vel ad minus sex baronum. (12) De palatinis. Item ut palatini. Quilibet palatinus in suo palatinatu in uno iudice debet contentari. || |f. 30] (13) C. III. X30. Prima consuetudine. Iudicia exerceri non debent, nisi mane et usque ad horam nonam, et que 10) primo die non poterint expediri, in crastinum prorogabuntur. Eciam scriptor causarum sub privacione officii litigantes secundum ordinem ministerialem vocando nominabit; et pars tercia vice per ministerialem proclamata si absens fuerit iudice surgere volente ob contumacionem condempnetur. Item partes 11) ad 1) Cod. P. I. yemali. 2) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. II. teuebatur. 4) Cod. D. II. i Cod. P. I. dampuo. 5) Cod. P. I. pyantnadzescza. 6) Cod. P. I. persolvat. 7) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 8) Cod. P. I. De iudicibus sequitur. 9) Cod. D. II. commorabit. 10) Cod. P. I. qui. 11) Cod. P. I. pars. f3l KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 445 locum audiencie accedere 1) non presumant 2), nisi ad petendum citacionem vcl de speciali iudicum licencia et mandato, alias pena pyenthcza 3) puniantur 4). (14). De citationibus 5). Quoniam ex modo citationis 6). Ministerialis cum littera citatoria, in qua premittitur 7) causa, pro qua citatur, cum ad citandum || [f. 4] venerit, pro culpa domini villanos inquietare non debet. Et econverso pro culpa kmethonis dominum inquietare non presumat, nisi omnes sint culpabiles, tunc citacionem poterit facere generalem, alias pyenthce 8) pena puniatur. (15) IIII. C. X. P r e t e r e a. Citati inopinate in curia regis vel iudicio, ubi iudicium celebratur, respondere non debent9), nisi deliberate, sed (per) iudicem, si pro maiori causa videlicet 10) XL marcarum, terminus trium septimanarum 11) eisdem 12) assignetur, si pro minori debito aut iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (16) IIII. C. XVI. Flebili querela. Ministeriales 13) sub pena officii et spoliacione bonorum et faciei adustione absque mandato iudicis milites aut villas religiosorum vexare aut contra ipsos citacionem facere non presumant 14). (17) De reverencia habenda iudicum IIII. C. XVII. Plerumque. Propter causam consanguinei || vel familiaris [f. 40] dominus cum clamore et 15) violenti strepitu ad iudicium veniens pena penthcza 16) puniatur. (18) IIII. C. XVIII. Contigit eciam. Citatus pro facto criminali coram regia Maiestate respondebit. mandato domini et superioris sui non ) Cod. P. I. accedens. 2) Cod. P. I. presumat. 3) Cod. P. I. panthcza. 4) Cod. P. I. puniatur. 5) W Cod. P. I. pod tą rubryką przed art. «Quoniam ex modo« czytamy: »Quia plerumque. Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis debet sua iudicia pertractare. 6) Cod. P. I. Quoniam et modo citaciones. 7) Coh. D. II. comprimetur. 8) Cod. P. I pyatcza 9) Cod. D. II. debet. 10) Cod. D. II. vis. 11) W Cod. D. II. trzech tych wyrazów brak. 12) Cod. D. II. idem. W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 13) Cod. P. I. ministerialis. 14) Cod. P. I. presumat. 15) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 16) Cod. P. I. pyanthcza. 446 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [4] obstante, cum petrata tenent 1) tantummodo 2) suos actores et secundum canones nominacio in delictis non vendicat 3) sibi locum. (19) De citacionibus IIII. C. XIX. Possibilitas racionis. Nullus debet citari nisi per ministerialem, nisi pro crimine recenti in curia vel 4) iudicio commisso, tunc per familiarem iudicis aut 5) portulanum citari poterit absque pena. (20) IIII C. XX. Preterea quicunque. Procurans citacionem contra aliquem sine legitimo actore penam 6) penthcza 7) splvere teneatur, (21) V f. C. XXV. Item statuimus. Aliquis citatus pro hereditate in iudicio opponit, quod coheres eiusdem hereditatis sit in || re- [f. 5] motis, ob quod dicit, se non teneri respondere. Iudex precipere 8) debet per ministerialem circa parochiam vel alium locum eminentem 9) tribus vicibus proclamare 10), certum locum et terminum absenti assignando, quo non parente ad diffinicionem cause licite procedatur. (22) Sequitur de dolo et contumacia. Experiencia nos edocuit. Pro contumacia domini punienda ministerialis in duobus bobus 11) eundem impignoret, kmethones vero, quotquot sunt contumaces 12), quemlibet in uno bove impignorare poterit, et idem de secunda contumacia est servandum. Pro tercia autem contumax causam amittat 13) et repercuciens pignofa supradicta penam penthcza 14) solvere tenetur. Nichilominus pignora denegata et violenter ablata cum secunda pena penthcza 15) restituere tenetur 16) sub pena syedmdsesyanth 17) nostre camere applicanda 18). 1) Cnd. P. I. pena teneat. 2) Cod. D. II. canonum. 3) Cod D II. nominent. 4) Cod. P. I. eciam. 5) Cod. P. I. aut per. 6) Cod. D. II. pena. 7) Cod. P. I. pyanth . 8) Cod. D. II. i P. I. recipere. 9) Cod. D. II. i P. I. amonentem 10) Cod. D. II. pro clamore. 11) Cod. D. II. iudicibus duobus. 12) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 13) Cod. P. I, causam amittat coutumax. 14) Cod. P. I, pyanthnacza. l5) Cod. P. I. pyanthcza. 16) Cod. D. II. tenentur. 17) Cod. P. I. sedmdzeszanth. 18) Cod. D. II. applicando. [5] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI I szy. 447 (23) Sequitur V. C. XXIII. || [f. 50| Quia per frequentem. Ad impignoracionem faciendam iudex non plures quam duos familiares cum ministeriali transmittere non presumat. Et idem impignorantes in iudicio non convictos pignorare non presumant 1), quod si contra fecerint 2), iudex ablata domino ville 3) ad fideiussoriam restituat et dimittat, terminum 4) eidem ad ostendendum suam innocenciam assignando, qui si innocenciam suam expurgabit, iudex impignorare demandans a qualibet persona penthcza 5) domino ville noverit se 6) incursurum. (24) C. VI. XXIIII, VI f. C. XXVI. Preterea pena. In quatuor casibus pena 7) szedmdzessanth 8) camere regie est applicanda 9): primus incendii, secundus in violencia 10) strate publice, tercius iudicium violans et gladium evaginans, quartus reus cum per rebellionem de iudicio discesserit actori caucione fideiussoria non prestita. (25) VI. C. XXV. || Actor procurat. Contumacia actoris [f. 6] cum sit maior, causam amittit, rei vero duorum boum pena est mulcenda11). (26) De eo, qui ob rei contumaciam mittitur in possessionem. Licet in plerisque. Pro hereditaria 12) questione reus primo et secundo et tercio citatus 13) non parens, actor mittitur in possessionem et reus decernatur et pronuncietur ab omni 14) iure cecidisse; pro debito vero et rebus obligatis, reus premisso modo citatus 15) causam amittit et actor eadem distrahendi et alienandi habebit facultatem. Et si quid 16) ultra debitum exercuerit, actor reo restituat viceversa. (27) De probacionibus VI. C. XXVII. Preterea. Accusatus de violencia per actorem per17) testes convincitur, alias feus proprio iuramento se poterit expurgare. 1) Cod. D. II. i P. I. presumat. 2) Cod. P. I. fecerit. 3) Cod. D. II. i P. I. villa. 4) Cod. D II. i P. I termino. 5) Cod. P. I. pyanthcza. 6) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. II. i P. I. pene. 8) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. II. applicata. 10) Cod. P. I. violencie. 11) Ten i następny artykuł umieszczone są w Cod. P. I. w odwrotnym porządku. 12) Cod. D. II i P. I. hereditate. 13) Cod. D. II. i P. I citans. 14) Cod. D. II. a boum. 15) Cod. D. II. citans. 16) Cod. P. I. quod. 17) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [6] (28) VI f. C. XXVIII. Item si aliqui. De furtu accusatum infra annum evocandi 1) accusans 2) habeat 3) facultatem. (29) Finem litibus. Civis pannos aut merces terrigene 4) ad || [f. 6°] prestam accomodans, per testes probabit et debitum iudicialiter obtinebit, alias reus per proprium iuramentum ab impeticione agentis absolvetur 5). (30) De eodem VI. C. XXX. Nobilitas et stirps. Nobilitatem probare volens sex testes 6) producere debet, duos de sua genologia 7) et quatuor ab avis et matre. (31) De eodem VII C. XXXI. Accepimus, quod Petrus. Qui ex inimicicia 8) alterius vulnerat 9) vitam defendendo alterum 10), hanc 11) si potuerit probabit, alias vulneratus proprio iuramento vulnera probabit 12). (32) VII. C. XXXII. Item Petrus. Accusatus 13) de furtu apium vel mellificiorum et negans, si bone fame alias fuerit 14), per proprium iuramentum poterit se expurgare. (33) De eodem VI. C. XXXIII. Propterea Petrus etc. Incurrens domum manu armata alterius vulnerans matrem, sororem vel filios heredis, licet per ministerialem appro- bare non poterit, nichilominus per testes alios approbabit 15). Et vim faciens vulnera sua, si que contigerit, || omnino deperdet. [f. 7] (34) R(ubrica) de testibus VIII. C. XXXIIII. Per experienciam etc. Producenti testes 16), si obicitur testibus excommunicacio, si habet, poterit alios nominare; si aiios non poterit habere, excommunicanti 17) sufficientem fideiussoriam imponere debent, ut testes ad sub- 1) Cod. P. I. erogandi. 2) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 3) Cod. D. II. haberet. 4) Cod. D. II. i P. I. mercans terrigena. 5) Cod. P. I. absolvetur agentis. 6) Cod. P. I. testibus. 7) Cod. D. II. genoloya. 8) Cod. B. I. inicio. 9) Cod. D. II. voluerit. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. obtinebit. 13) Cod. P, I. accusans. 14) Cod. D. II. fugit. 15) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. l6) W Cod. P. I. dwóch tych wyrazów niema. 17) Cod. D. II. i P. I. excommunicati. [71]KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 449 veniendum veritati, ne veritas opprimatur 1), absolvet 2), quod si denegaverit, testes predicti ad testimonium 3) admittantur. (35) VII. C. XXXV. Cunradus domum. Patruus aut compater alias amicabilis compositor existens ad iuramentum admitti debet, si in nominacione testium consanguineitas obiecta ipsis non fuerit. (36) De prescripcionibus VII. XXXVI. Cum prescripcio. Paciens aliquem tres 4) annos et tres menses tempore pacis et concordie aliquam hereditatem pacifice et quiete possidere 5), ab omni6) iure eiusdem hereditatis senciat se excidisse. (37) VIII. C. XXXVII. Si autem etc. Obligatam hereditatem proximior infra quindecim annos redimere poterit, si circa || parochiam [f. 7°] aut in colloquio generali hoc 7) testabitur aliquociens per 8) amicum, quod dicta hereditas 9) in tanta pecunia est obligata. (38) VIII. C. XXVIII. (s). S i v e r o. Mulier maritata habens ius aliquale vel racione dotis ad aliquam 10) hereditatem, infra X annos questionem inchoare teneatur pro eadem, negligens ab omni iure cecidisse se cognoscat. (39) XXXIX. Si vidua, infra sex annos similiter, si voluerit, inchoabit questionem; et hoc tempore pacis et concordie locum obtinet, alias non. (40) VIII. f. C. XL Franciscus deposuit etc. Paciens sepes facere vicinum infra duos annos cum ipso in eadem hereditate habitans et non provocans ad causam, prescripcio eidem duorum annorum abest. (41) VIII. C. XLI. Franciscus nepotem. Tutor orphanam11) tradens marito 12) et eidem partem pro dote assignans, si pro residuo infra tres annos et tres menses existens cum viro non || provocaverit, [f. 8] deinceps tutori questionem movere non potefit. 1) Cod. D. II. ne opprimantur. 2) Cod. P. I. absolventur. 3) Cod. D. II. testionem. 4) Cod. P. I. infra tres. 5) Cod. P. I. possidet. 6) Cod. D. II. a. nostro. 7) Cod. D. II. i P. I. quod. 8) Cod. D. II. aut. 9) Cod. D. II. predicte hereditatis zamiast quod dicta hereditas. 10) Cod. P. I. aliqualem. 11) Cod. D. II. orpham. 12) W Cod. P. I. tego wyrazu niema. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 57 KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [8] (42) XXXVIII. Franciscus vendidit. Vendens hereditatem et 1) per tres annos et per tres menses empcionem non provocans, hereditatem perdit, licet per emptorem sibi non fuerit satisfactum. (43) VIII. f. C. XL 3. Franciscus Gregorio 2). Mutuans 3) alicui triticum4) quatuor annos tacens silencium obtinebit pro eadem (s). (44) De sentencia et re iudicata IX. C. XLIIII.5). Licet pro redimenda etc. Iudex in magnis causis vel hereditariis in quatuor grossis racione pyenthcze 6) debet contentari, in minoribus duos grossos tantummodo exigendi habeat facultatem. (45) IX. C. XLV. Quamvis negocia etc Fratres divisi existentes si aliquis causam amittit 7) iudice sentenciam proferente, alter8) eandem sentenciam non poterit infringere 9). (46) IX. f. C. XLVI. N e g o d etc. Vicini tenentur insequi furem ipsorum 10) consodalis 11), alias dampnum pacienti exsolvant 12). (47) IX. C. XLVll. || Petrus agebat, Petrus conque- [f. 8°] stus 13) etc. Vulneratus infra annum proprio iuramento vulnera obtinebit 14), post annum mettercius vulnera tenebitur approbare 15). (48) X. C. XLVIII. Petrus agebat etc. Asserens se iniuste fuisse condempnatum, statim iudicem debet evocare alias naganicz 16), quod si non fecerit, sentencia 17) transibit in rem iudicatam. (49) X. C. XLIX. Falco pro hereditate etc. Senior frater prescripcionem negligens, iunior ipsam non poterit suscitare. 1) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 2) Cod. D. II. i P. I. Gregorius. 3) Cod. D. II. Mutans. 4) Cod. D. II. tacitum. 5) Cod. P. I. XLIII. 6) Cod. P. I. pyanth. 7) Cod. P. I. amittat. 8) Cod. D. II. aliter. 9) Cod. D. II. infrenare. 10) Cod. P. I. sui. 11) Cod. D. II. consodales. 12) Cod. D. II. absolvant. 13) Cod. P. I. agnoscens. 14) Cod. P. I. obtinuit. 15) W Cod. P. I. art. ten zamieszczony zostai dopiero po dwu następujacych. 16) Cod. P. I. nyeganicz. 17) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. [9] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 451 (50) X. C. L. Franciscus, Falco etc. Cum communi molendinatore aut servitore unus frater se poterit 1) pro iniuria coram iudice iudicare, licet alii fratres contradicent 2). (51) De hiis, qui ab intestato succedunt X. C. LI. Abusiva. Derelicta sive puszna 3) kmethonum dominis 4) non debent 5) provenire, sed ad proximiores devolvantur, qui calicem de relictis 6), si tantum est 7), ecclesie parochiali pro altera media marca debent comparare etc. (52) De comodato X. C. LII. || [f. 9] Nicolaus deposuit etc. Accomodans equum ab amico, si clau- dicaverit, accomodator ipsum infra duas septimanas servare debebit, qui si convaluerit, eundem restituet8), alias pro ipso amicabiliter componat. (53) De homicidio X. C. LIII. Licet antiquitus etc. Kmetho kmethonem occidens ei, cui persuaserit, quatuor marcas racione pene, proximioribus autem sex racione homicidii exsolvere sit astrictus. (54) X. f. C. LIIII. Item si duo etc. Ubi plures de homicidio accusantur, tantummodo per iuramentum actoris 9) unus 10) debet condempnari et puniri, reliqui per testes se poterint expurgare. (55) X. C. LV. Item quacunque morte etc. Qui casualiter moritur, pro ipso questio capitis non debet intemptari11), ubi dubium est de homicidio, proximiores, dum poterint, causam prosequentuf 12). (56) X. f. C. LVI. Ut violentorum etc. Miles occidens militem LX marcas exsolvat, || pro mutilacione membri XXX et pro simplici [f. 90] vulnere XV marcas expagabit etc. (57) X. f. C. LVII. Laurencius conqueritur etc. Interficiens matrem 13) alicuius illegitimitatem eidem obicere 14) non potest, sed ad solvendum caput debet condempnari. 1) Cod. P. I. poterit se. 2) Cod. P. I. coram iudice electo iudicare, licet alii fratres contradixerint aut contradicent iudicare. 3) Cod. P. I. priszna. 4) Cod. P. I. dominus. 5) Cod. D. II. deberent. 6) Cod. P. I. de derelictis. 7) Cod. P. I. necesse est. 8) Cod. P. I. restituat. 9) Cod. D. II. actor. 10) Cod. P. I. unius. 11) Cod. D. II. intemptare. 12) Cod. D. II. persequentur. 13) Cod. P. I. mater. 14) Cod. D. II. illegitimitate eidem obiecto. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [10] (58) De excessibus officialium X. C. LVIII. Consuetudine iniquissima. Ministeriales occisum 1) in via spoliare non debent, sed de grosso debent contentari, donec de homicidio questio sit finita. (59) De excessibus, iniuriis, dampno dato. XI. C. LIX. Ut quilibet etc. Depascentes semina alterius pro quolibet iumento vel pecore unam quartam 2) exsolvere teneantur. (60) XI. C. LX. Ad evitandum etc. Passus dampnum a pastore frumentorum, iumenta 3) vel pecora per noctem reservans, ad proximiorem curiam castellanie 4) depellere teneatur5). (61) De foro competenti XI. C. LXI. V o 1 u m u s etc. Agens iure Theutunico contra reum eodem iure reo respondere non tenetur 6), sed si voluerit reus, coram iudice competenti contra ipsum agitabit. (62) XI. C. LXII. Ex lege imperiali etc. De crimine [f. 10] incendii accusati iure civitatis aut Theutunico 7) in villis non poterint se ex cusare, sed iure Polonicali tenebuntur respondere. (63) XI. C. LXIII. Revera etc. Deflorantes 8) virgines et stuprantes mulieres violentcr, si fuerit proclamatum, in iure Theutunico non poterint9) se tueri, sed iure Polonico tenebuntur 10) respondere. (64) De privilegiis XI. C. LXIX. Cum secundum patrum etc. Ille amittit privilegii auctoritatem, qui non utitur sibi 11) concessa potestate, prout ius 12) habens Theutunicum et non utens eo, amittit ipsum. (65) XI. C, LXV. Statuimus etc. Sciens privilegium alterius et contra hoc in iudicium provocans, sexagenam amittit; si iuraverit, se nescivisse reum fore privilegiatum, erit liber a solucione. 1) Cod. D. II. occisam. 2) Cod. P. I. unam quartam unius scoti. 3) Cod. D. II. i P. I. iumentorum. 4) Cod. P. I. castellani. 5) Cod. D. II. i P. I. teneautur. 6) Cod. D. II. i P. I. tenentur. 7) Cod. P. I. Theutunici. 8) Cod. P. I. deflorentes. 9) Cod.. D. II. i P. I. poterit. 10) Cod. D. II. teneiur. 11) Cod. D. II. sub. W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. D. II. iuris. [11] KOD. DZIAŁYŃSKICH II gi i PUŁAWSKI Iszy. 453 (66) De excepcionibus XI. C. LXVI. Cum ex separacione etc. Plures kmethones de una villa ad aliam recedere non possunt, nisi ad decimum unus 1) preter domini ville 2) voluntatem, nisi in quatuor casibus hic acceptis 3). || [f. 100] (67) XII. C. LXVII. S i m u 1 i e r etc. Pueri non habentes etatem contra iniuriantes agitare poterint, cum ad annos pervenerint Et excepcio prescripcionis 4) eis opponi non poterit5), nisi post annos fuerint negligentes. (68) De iure iurando XII. C. LXVIII. Ut viri famosi etc. Propter bonam presumpcionem 6) alicuius viri, licet accusetur de furto aut latrocinio 7), proprio iuramento poterit se expurgare. (69) XII. f. C. LXIX.8). Egidius deposuit etc. Sine voluntate recipiens res alicuius, si partem negaverit se recepisse, actor super rebus receptis iuramento comprobabit. (70) XII. C. LXX. Item Egidius etc. Habens morsum a cane vicini, si probaverit, quod incitacione eiusdem vicini lesuram habuerit, vulnera obtinebit, alias vicinus per iuramentum debet se expurgare. (71) XII. C. LXXI. Querela etc. Prestans occasionem vel paramentum9) vulnerato, ad vulnera debebit condempnari. (72) XII. C. LXXII. Preterea etc. Si pastor inculpatur pro aliquo pecude, quod ipsum depefderet ad villam non reducens 10), iurabit, || [f. 11] quod ipsum ad villam reduxisset etc. (73) De taxillis XII. C. LXXIII. U t noxius etc. Parentes11) non12) tenentur pro ipsorum filio ad pecunie deluse 13) satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis et quolibet contractu 14) inito.per filium. 1) Cod. P. I. nisi unus aut duo zamiast nisi ad decimum unus. 2) W Cod. P. II. tego wyrazu brak. 3) Cod. P. I. exceptis. 4) Cod. D. II. i P. I. prescripcionibus. 5) Dod. D. II. i P. II. poterint. 6) Cod. P. I. prescripcionem. 7) Cod. D. II. i P. I. latrocinii. 8) Cod. P. I. XII. C. f. C. LXIX. 9) Cod. D. II. i P. I. per iuramentum. 10) od. P. I. rediens. 11) Cod. P. I. patres. 12) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 13) Cod. D. II. ad precium deluso. 14) Cod. D. II. i P. I. contracto. KOD. DZIAŁYNSKlCH IIgi i PUŁAWSKl Iszy. [12] (74) XII. C. LXXIIII. Ad precludendum etc. Ludens taxillos ad prestam, si victus fuerit 1), ad satisfaccionem victori non tenetur nec ipsum poterit ammonere, quod si fecerit, pena pyenthcza 2) puniatur. (75) De rapinis et transeuntibus ad expedicionem XIII. C. LXXV. Expedit reipublice etc. Ad expedicionem transeuntes in prato stationes 3) sed in villis facere non debent, nisi in campo, nec praesumant4) rapinas committere, nisi pabulum moderate pro equis poterint capere 5). (76) De divisione bonorum maternalium XIII. C. LXXVI. Excommuni etc. Filii post mortem matris non petant a patre por- cionem, antequam ad secundas nupcias convolabit 6), nisi hereditates dissiparet. (77) De diffamatis furta committentibus XIII. C. LXXVII. Sepius contigit etc. Profugi vel furta committentes, licet gracie regie restaurantur, nichilominus de commissis tenebuntur respondere et satisfacere pro commissis, | nec7) post hoc in sublimitate honoris [f. 11 0] bonis poterint adequari. (78) De usuris XIII. C. LXXVIII. Cum usurarum etc. Iudei pro debito principali et usura ad iudicium non provocantes infra duos annos predictam usuram accrescentem amittere8) debent, et tantum de principali et de usura accrescente 9) infra predictum tempus inantea10) sint11) contenti. (79) De penis XIII. C. LXXIX. Q u i d e m etc. Incidens quercum alienam 12) penam illi sex marcas solvat, in cuius 13) dominio quercus est incisa 14). (80) De eodem XIV. C. LXXX. Et 1icet. De nocte recipiens 15) frumenta alterius, si per defensorem vulneratus fuerit vel occisus, penam non incidet defensator 16), si vero vulne- 1) Cod. P. I. si fuerit victus. 2) Cod. P. I. pyanthcz. 3) Cod. P. I. in prato facere non staciones. 4) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 5) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 6) Cod. P. I. copulabit. 7) Cod. D. II. nisi. 8) Cod. D. II. comrnittere. 9) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 10) Cod. D. II. antea. 11) Cod. D. II. i P. I. fuerint. 12) Cod. D. II. i P. I. alienum. 13) Cod. P. I. manus zamiast in cuius. 14) Cod. D. II. i P. I. incisus. 15) Cod. P. I. recipientes. 16) Cod. D. II. defensato. [31] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKl Iszy. 455 raverit vel occiderit frumentorum defensorem, leso vulnera vel pueris caput exsolvere 1) sit astrictus etc. (81) XIIII. C. LXXXI. Quoniam omnis etc. Si nobilis (nobili) improperaverit ipsum filium meretricis asserendo et non revocat neque negat, LX marcas, veluti si 2) ipsum occidisset, se noverit incursurum. (82) XIIII. C. LXXXII. Idem dicimus etc. Revocando debet dicere: id, quod dixi, mentitus sum, sicut canis. || [f. 12] (83) XIIII. C. LXXXIII. In percussionibus etc. Si nobilis nobili plagam intulerit ad sanguinis effusionem, pena penthncze 3) debet sibi per inferentem assignari etc. (84) XIIII. C. LXXXIIII. Et plerumque etc. Pro vulneribus kmethonis aut enormi percussione, due partes leso et tercia iudicio, ubi causa agitur, debet assignari 4). (85) XIIII. C. LXXXV. Et 1icet etc. Fratridicium committens 5) aut proximum occidens, in hereditate servare ipsum non debent 6). (86) XIIII. C. LXXXVI. Statuimus etc. Kmetho plantans aut pomorium faciens medietatem in terra, cum recedit, dimittere teneatur sub pena penthcza 7). (87) XIIII. C. LXXXVII. Item si quis 8) etc. Recipiens quamlibet rem alterius violenter cum pena restituere debet et teneatur dicta penthcza 9). (88) XIIII. C. LXXXVIII. Si aliquis. Seminans agros alienos, semine careat cum pena pyenthcza 10). (89) XIIII. C. LXXXIX. Cum alicuius etc. Recipiens boves alterius violenter, pro qualibet septimana quatuor scotos cum pena cum XV dampnum passo et totidem iudicio solvere tenetur etc. (90) XIIII. C. LXXXX. ||Item pro curru feni etc. Pe- [f. 12°] nam quindecim et III grossos et pro coppa 11) cuiuscunque grani iudicio sex marcas et dampnum passo quindecim. 1) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 2) W Cod. P. I. słowa tego brak. 3) Cod. P. I. pyanthcza. 4) Cod. P. I. debet assignari, ubi agitur causa. 5) Cod. P. I. committentes. 6) Cod. P. I. iu hereditatem ipsius succedere non debeut. 7) Cod. P. I. pyanthcza. 8) Cod. P. I. Item signis. 9) Cod. P. I. pyanthcza. 10) Cod P. I. pyanthcze. 11) Cod. P. I. pro casula alias copa. 456 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy [14] (91) XIIII. C. LXXXX (s) Cum aliquis etc. Arguens sentenciam castellani Cracoviensis pelles ermellinas et palatino mustellinas 1), et ibi de aliis. (92) De penis castellanorum XV. C. LXXXXI. F i 1 i u s etc. Si globizando aut taxillos ludendo alicuius filius aliquid perdiderit, in ipsius partem computabitur, cum ad divisionem venerit cum fratribus 2). (93) XV. C. LXXXXII. Militi. Kmetho vulnerans militem X marcas cum pena pyanthcz,%) exsolvet. (94) XV. C. LXXXXIII. Bartholdus etc. Inculpatus pro prato, quod ipsum falcasset, empcionem 4), si poterit, probabit. (95) Item Bartholdus etc. Confitens aliquem 5) se in ioco vulnerasse, ad satisfaccionem est condempnandus. (96) De confessione XV. C. LXXXXIIII. Nicolaus etc. Fideiussor asserens per principalem debitorem debitum esse persolutum, ad probandum admittitur. (97) XV. C. LXXXXV. || Statuimus etc. Uxor marito [f. 13] mortuo circa donacionem et dotem remanebit (98) XV. C. LXXXXVI. Item statuimus etc. Assignacio dotis 6) in parata pecunia et in presencia amicorum valet. (99) De purgacione XV. C. LXXXXIX. Martinus conqueritur etc. Violator strate publice cum duodecim testibus bonis tenetur se expurgare etc. (100) XVI. C. C. Item Martinus etc. Inculpatus pro invencione alicuius rei proprio iuramento se expurgabit. (101) XVI. C. CI. Statuimus etc. Succidens arborem pomiferam aut fructiferam XII grossos cum pena XV exsolvat. (102) XVI. C. CII. Propterea etc. Cum wlodarius aut familiaris per dominum 7) inculpatur, debet se cum sex testibus expurgare. (103) De empcione CIII. Cum officium etc. Scolteciam 8) nullus potest emere preter domini ville voluntatem. 1) Cod. D. II. constellinas; Cod. P. I. castellinas. 2) Cod. P. I. cum aliis fratribus. 3) Cod. P. I. exolvat. 4) Cod. P. I. emptorem. 5) Cod. P. I. alicui. 6) Cod. D. II. i P. I. assignato dote. 7) W Cod. P. I. dwóch tych wyrazów niema. 8) Cod. P. I. sculteciam. [15] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 457 (104) De prescripcione XVI. C. CIII. Cum omnis 1) etc. Divisio facta coram amicis ligat, si ad noticiam principis non fuerit deducta, si per tres annos et tres menses pacifice per- durabit. || [f. 130] (105) XVI. C. CIIII. Cum furta etc. Si aliquis de furtu aut latrocinio per vicinum eiusdem ville vel parochie accusatur, prescripcio annualis contra agentem procedit. Si autem sunt distantes, non alia (nisi) triennali2) prescripcione evadere3) poterit accusatus. (106) XVI. C. CV. Si cuiuscumque etc. Pueri induciati super aliquibus annis (per) iudicem 4) prescripcione 5) predictorum annorum actori 6) obicere non possunt. (107) XVI. C. CVI. Cum realis etc. Viduis et maritatis prescripcio communis non obest, sed suis prescripcionibus utantur, prout ibidem est descriptum etc. (108) XVI C. CVII. Ut calumpniis etc. Agenti7) pro capite hominis cuiuscunque obicit excepto8) criminali peccato (s). (109) De prescripcione XVII. C. CVIII. Ut viri famosi etc. Si aliquis, cui alias questio furti aut latrocinii mota non fuerit, accusetur, propter bonam presumpcionem proprio iuramento se expurgabit. (110) De pena contra iudicem XVII. C. CIX. Cum in causarum. Cum parilitas in penis haberi debet, consuetum || est, ut redarguens sentenciam iudicis pro pellibus mardurinis 9) [f. 14] tres marcas eidem incurrat 10), si sentenciam suam approbaverit fore iustam. Si vero vincatur, tres marcas cum pena11) penthcza 12) suffusus rubore restituat viceversa. 1) Cod. P. I. omnes. 2) Cod. D. II. i P. II. terrigenali. 3) Cod. D. II. i P. I. eandem. 4) Cod. P. I. iudicio. 5) Cod. D. II. i P. I. prescripcionem. 6) Cod. P. I. actore. 7) Cod. P. I. Arguenti. 8) Cod. P. I. excepcio. 9) Cod. D. II. mardulinis. 10) Cod. D. II. incurrit. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. pyanthcze. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 58 458 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [16] (111) De testimonio iudicis XVII. C. CX. Adicientes etc. In presencia regis vel in 1) colloquio generali palatinis, baronibus (presentibus) iudex de malo iudicio redargui non potest. (112) XVII. C. CXI. Adicientes etc. Recipientes wsztecz ad iudicem, cum recordatur, recognoscere teneatur. (113) De eodem XVII. C. CXU. Statuimus etc. Si quis redarguit sentenciam iudicis, iudex per suos collegas se expurgabit, si vero ipsum voluerit de falso actor approbare, per sex testes hoc facere debebit similis dignitatis et status, cuius noscitur 2) fore iudex. (114) XVII. C. CXIII. Ubi curie etc. Pignora recepta ad curiam castellani aut palatini licite pelli possunt, ubi curie regales sunt remote. Officiales palatini restituerunt pro eisdem pena vulnerum vel capitum tollant 3). (115) De iudicio terrestri XVIII. C. CXIIII. Cum sub uno etc. Unum ius in toto || regno haberi debet [f. 140] et moneta. (116) XVIII. C. CXV. Sed quia iuramento 4) etc. Quilibet miles secundum posse aut quantitatem 5) suorum bonorum ad rem publicam debet armatis hominibus deservire. (117) De prescripcionibus XVIII. C. CXVI.6) De cetero etc. Contra ementem hereditatem consanguinei infra tres annos et tres menses agant, alias prescripcio eis obviabit. (118) XVIII. C. CXVII. Cum pater etc. Tutor puerorum hereditatem ipsorum vendere aut limitare nec perdere non potest, nec pueri respondere tenentur, nisi in casibus in hiis capitulis descriptis. (119) De tutoribus XVIII. C. CXVIII. Multociens contingit etc. Tutor pueris, cum ad annos pervenerint, de nullo racionem facere tenetur7), nisi de censibus et iumentis indomitis. 1) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. II. non scitur. 3) Cały ten ustęp w obu rękopisach pomylony. Powinno być: »Officiales palatini consti- tuunt et pro eisdetn penas . . . tollunt«. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 5) Cod. P. I. qualitatem. 6) Cod. D. II. CVI. 7) Cod. D. II. i P. I. tenentur. [ 71 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 459 (120) De dote danda XVIII. Statuimus etc. Pater filium, aut fratres sorores, secundum quantitatem possessionum et statum dotare debet. (121) De recepcione virginis XVIII. C. CXXI. Statuimus etc. Virginis raptor violentus vel oppressor 1) in gracia eius et amicorum consistit; filia procurans se rapi 2) absque voluntate parentum, dotem amittit. (122) XIX. C. CXXII.3) Quicumque etc. Opprimens vir- [f. 15] ginem aut quamcunque mulierem violenter, si proclamaverit, in gracia eius et amicorum existit 4). (123) De furtu 5) et infamiis C. CIII. Statuendo etc. Accusatus tribus vicibus de furto vel spolio et iudicio convictus, infamis perpetuo debet remanere. (124) De dampnis XIX. C. CIIII. Statuimus etc. Occidens indomitum iumentum tres marcas, poledrum6) tres marcas passo dampnum persolvat. (125) Quod intra gades alicuius ligna incidit XIX. C. CV. Statuimus eciam etc. Habens limites et alterius silvam incidens potest impignorare, secundum quod ibidem est descriptum. (126) XIX. C. CVI.7) Statuimus, quod quilibet etc. Conservans iumenta indomita a festo beati Adalberti usque ad festum s. Michaelis absque nocumento alterius tenetur, alias solvat, prout infra est descriptum. (127) XIX. C. CVII. Statuimus etc. quod quando. Silvam vel mericam habens a se distantem, scrophas ad ipsam8) pellere non potest, nisi via. (128) XIX. C. CVIII. Quod si aliquis etc. Profugo episcopus vel palatinus treugas9) duorum mensium dare poterit, si postulat || inno- [f. 150] cenciam suam 10) expurgare. 1) Cod. D. II. i P. I. opressus. 2) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 3) W Cod. P. I. liczby porządkowej przy tym art. niema. 4) Cod. P. I. consistit aut existit. 5) Cod. P. I. furto. 6) Cod. D. II. i P. polorum. 7) Cod. D. II. CV. 8) Cod. P. I. eam. 9) Cod. P. I. treugas pacis. 10) Cod. P. I. suam innocenciam. 460 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [.8] (129) De kmethonibus fugitivis XIX. C. CXXIX. Preterea. Kmetho fugiens absque culpa domini sui nullum ius consequitur1), nisi terrestre etc. (130) XIX. C. CXXX. Porro etc. Iudei super litteras pecunias2) prestare non debent, sed super pignus poterint mutuare. 1) Cod. P. I. consequetur. 2) Cod. P. I. pecuniales. Sequntur statuta regis Kazimiri edita per prelatos et barones tocius regni Polonie in convencione per eosdem Vis1icie 1) celebrata, quorum statutorum regestrum 2) iuxta capitula superius est descriptum. Sequitur prohemium 3). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum temporum varietatem consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet jj [f. 16] popuio non sufficiat virium fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et statutis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus Dei gracia rex Polonie, una cum baronibus nostris nutu et voluntate Dei ) considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris nostris dominio nostro subiectis plereque cause in iudiciis non uniformiter, sed secundum capitum seu animorum diversitatem, quamvis super uno et eodem facto vario et diversimodo 5) deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodammodo 6) immortales, quapropter ad laudem Dei omnipotentis, beate virginis Marie, tocius curie celestis et ad perfectum comodum et utilitatem nostrorum subditorum, -decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta dumtaxat statuta omnes et singuli iudices terrarum nostrarum debent 7) et || tenentuf iudicare et eadem statuta districte et firmiter [f. 160] observare etc. (1) De constitucionibus. I. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constituciones edite nunc 1) Cod. D. II. Syradie. Pisarz spostrzegłszy swą omyłkę na interlinii zamieścił: Vislicie 2) Cod. P. I. registrom. 3) W Cod. D. II. dwóch tych wyrazów niema. 4) Cod. P. I. nutu Dei et yoluntate omnipotentis. 5) Cod. P. I. varie et diversimode. 6) Cod. D. II. quo domino. 7) Cod. D. II. debeant. 462 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [20] in colloquio generali in Vislicia 1) non respiciant 2) preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate pro pecunia obligata et ipsum ad iudicium evocat, et tunc 3) si reus in termino peremptorio non parebit, actor lucrabitur nominatam hereditatem, pecunia reo nichilominus 4) restituta. (2) De eodem. II. Crebfa alteracione inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis graves questiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio interdum supponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum ut 5) plurimum inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo fluvio vel rivulo mediante, || ita, quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis [f. 17] (ad ipsam protensam, et si idem fluvius)6) obmisso primevo alveo diverterit 7) suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis, sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro veris limitibus est reputandus; et idem in lacu illo de utraque villa illa8) homines inhabitantes faciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per preparacionem 9) hominis retrahatur, tunc decursus fluminis pro terminis est semper habendus. (3) De eodem. III. Ius militale. Quidam ex nostris baronibus, nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, omni abiecto rubore cum nimia strenuitate commitantes sub nullius vexillo de nostro exercitu se collocare 10) consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent 11) et defensionem. quam ceteri fratres ipsorum, sub certis vexillis locati, secundum ordinem inter ipsos positum facere || consueverunt. (f. 17°] Et quia turpis est pars que suo non congruit universo, statuimus, ut quilibet miles aut simplex sub certo vexillo electo cum sua stacione conquiescat, ut ingruente necessitate belli et dimicacionis cum hostibus sciat capere locum 1) Cod. B. I. Wiszlicia. 2) Cod. P. I. respiciunt. 3) Cod. P. I. extunc zamiast et tunc. 4) Cod. P. I. nichilominus reo. 5) Cod. D. II. i P. I. et. 6) W Cod. D. II. brak ustępu objętego nawiasem. 7) Cod. P. I. divertit. 8) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 9) Cod. P. I. reparacione zamiast per preparaciouem. 10) Cod. P. I. locare. 11) Cod. P. I. evitarent. [21] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 463 certum pro sui vexilli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi, per subcamerarium, sub quo degunt, captivi vel captivus 1), captivi nobis debebunt presentari. Equi vero eorum eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) De eodem IIII. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et alias de iudicio prius non recedere, nisi satisfacht, in quo est condempnatus: quidam inopia vel rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes, propter quod volumus, ut tales inobedientes de malicia ipsorum comodum non repoitent, postquam convicti fuerint in iudicio, ad manus suorum adversariorum ligati tradentur. Et si in captivitate || manentes effugierint 2), a captivitate ipsorum sint liberi et [f. 18] soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur. preter debitum furti, quod semper dampnati solvere tenebuntur. (5) De consuetudine V. Ut in rapinis aut in pignoribus nostrorum pauperum aliquis modus habeatur et observetur. Consueverunt avari iudices et eorum officiales, ut postquam pro penis in iudicio lapsis aliquos paupetes aut nobiles impignorant3), statim spolia4) dividunt, nullam graciam cum impignorato facientes. Ad succidendam itaque hanc consuetudinem perniciosam et eam servare amplius nolentes et prohibentes, statuimus, ut5) si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficiorum6) iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus, per eos latis, aut aliis excessibus, aliquem nostrum terrigenam7) divitem aut pauperem, nobilem vel8) simplicem impignoraverint9), vel iusserint impignorare 10) in equis, pecudibus aut in 11) aliis substanciis quibuscunque, recepta non distrahendo vel dividendo, si | fuerit [f. 18°] in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem yemali 12), octo diebus illibata debent per recipientem conservari, sive iuste pignorati fuerint vel indebite rapina in eos commissa, et si extunc per illum vel illos, quorum 1) W Cod. P. I. trzech tych słów niema. 2) Cod. P. I. effugerint. 3) Cod. P. I impignorent. 4) Cod. P. I. pignora. 5) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 6) Cod. P. I. maleficorum. 7) Cod. P. I. terrigenam nostrum. 8) Cod. P. I. aut. 9) Cod. D. II. impignoraverunt. 10) Cod. P. I. impignorare iusserint. 11) W Cod. P. I. słowa tego niema. 12) Cod. P. I. yemali tempore. 464 KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [22] vel cuius sunt pignora, pro commissis penis non fuerit 1) illis, qui impigno raverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint 2), licitum sit pignoratoribus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati eorum avaricie non parcentes infra predicta debita tempora 3) inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal4) de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi5), quod suo (comprobabit) sacramento, cum pena penthcza 6) tenebuntur restituere. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad iudices eorum generales extendimus sive prorogamus. (6) Sequitur de eodem VI. Quia filii cum patribus iuris faccione una persona censentur7), || [f. 19] ideoque statuimus, quod viventibus patribus filii dumtaxat sigillo paterno utantur et aliud portare nec habere non presumant8). (7) Quia onus 9) presertim, quod omnes contingit, inter plures facilius deportatur, qua propter statuimus, quod indifferenter omnes scolteti tam spiritualium quam secularium personarum iuxta facultatem ipsorum ad quamlibet expedicionem 10) nobiscum transire tenentur 11). (8) De constitucionibus VIII 12). Cum13) nullus debeat iure suo defraudari et quia plerique clerici nostri regni bona patrimonialia 14) habentes de eisdem bonis sub umbra clericali viventes nobis et nostro regno servicia facienda 15) in expedicione subtrahere 16) 1) Cod. P. I. fuerint. 2) Cod. D. II. ostenderunt. 3) Cod. P. I. ipsa predicta debita infra predicta tempora. 4) Cod. P. I. animal unum. 5) Cod. P. I. deparditi. 6) Cod. P. I. pyanthcza. 7) Cod. D. II. censetur. 8) W Cod. P. I. słowa tego niema. 9) Cod. D. II. i P. I. omnis. 10) W Cod. P. I. było pierwotnie »constitucionem«, ale wyraz ten został przekreślony i na marginesie pisarz zamieścił: »expedicionem«. 11) Cod. P. I. teneantur etc. W obu rękopisach art. ten stanowi jedną całość z poprzedza­jącym. 12) Cod. P. I. VII. Odtąd liczby porządkowe przy poszczególnych artykułach w tym ręko­pisie są pomylone. 13) W Cod. D. II. późniejsza ręka z XV w. przy tym artykule na marginesie dopisała: »De bello clericorumc. 14) Cod. D. II. i P. I. patrimonialium. 15) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 16) W Cod. P. I. wyraz ten został opuszczony. [23} KOD. DZIAŁYŃSKlCH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 465 consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant 1), predicta (bona) patrimonialia tenentes nobiscum personaliter transire tenentur ad quaslibet expediciones iuxta predictorum bonorum facultates vel eadem bona proximis suis fratribus suis laicis teneantur dimittere et fenunciare eisdem. Qui si neutrum facere curaverint 2) || [f. 190] predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus perpetuis temporibus nostro regno applicanda. (9) De constitucionibus IX. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus 3) virorum omnino sint 4) distincta et ne in causas vocate premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placet, in toto delegabit. (10) De procuratoribus X. Quia cuilibet summa defensio5) non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri regni quilibet homo, cuiuscunque sit status et condi cionis, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu prelocutorem. (11) De iudicibus XI. || [f. 20] Quia ex multiplicacione iudicum, prout experiencia nos edocuit, in causis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur et ideo volentes certum numerum statuere iudicum et occurrere varietati, statuimus, quod6) unus in Cracovia et alter in Sandomiria terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit7) aliquam 8) terrarum earundem limites subintrare, volumus 9), quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur 10), in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur, declarantes potestatem eorum iudicum, quod ll) deinceps in quibus- 1) Cod. P. I. existunt. 2) Cod. D II. i P. I. cnraverit. 3) Cod. 1). II. actibus; Cod. P. I. censibus zamiast a cetibus. 4) Cod. D. II. sunt. 5) Cod. P. I defeusio sua zamiast summa defensio. 6) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 7) Cod. D. II. i P. I. contingerit. 8) Cod. D. II. i P. I. aliquem. 9) Cod. P. I. ibi volumus. 10) Cod. P. I. morabuutur. 11) Cod. D. II. i Cod. P. I. iudicumque zamiast indicum, quod. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II, 59 466 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [24] libet causis, eciam hereditariis, terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sic tamen, si questio fuerit hereditaria, iudex vel subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, cuius cognicionem (in) nostra et nostrorum baronum presencia volumus et decrevimus pertractare, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, || et tunc sex vel ad [f. 200] minus quatuor baronibus per nos 1) iudici vel subiudici adiungendis, ipse iudex cum subiudice una cum dictis baronibus ad eandem questionem seu causam hereditariam cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem. (12) De eodem XII 2). Item, ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cracoviensis eciam uno 3) suis iudicibus contententur 4), declarantes, quod pro capite quolibet5) castellanorum iudices quilibet in sua duntaxat castellania iudicandi et cognoscendi habeant facultatem etc. (13) Sequitur6) de eodem XIII. Prava 7) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum seu horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, ita, quod plerique non aliter ad causas veniunt pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium parvi penditur, debilior faciliter opprimitur || et ad veritatem parvus vel pocius nullus de- [f. 21] cursus habetur. Itaque8) ut certis temporibus sive horis et cum debita animi 9) discrecione iudicia pertractentur, statuimus, quod 10) deinceps iudices diebus terminorum a 11) mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet causis debeant 12) presidere et causas pertractare. Et si primo die terminorum ad dictam 13) horam meridiei omnes et singuli litigantes in causis et litibus ipsorum non poterint expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione diebus proxime sequentibus presidendo dumtaxat ad horam predictam 1) Cod. P. I. parwo zamiast per nos. 2) W Cod. P. I. na str. 804, na której się mieszczą art. 5 — II, pisarz na dolnym mar­ginesie zanotował: »Magis attenditur hereditas, quam homiuis vita«. 3) Cod. P. I. uno eciam. 4) Cod. P. I. contentur. 5) Cod. D. II. non quolibet. 6) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 7) Cod. D II. i P. I. Prima. 8) Cod. P. I. Ita quod. 9) Cod. D. II. animum. 10) Cod. P. I. statuimusque. 11) Cod. P. I. ad. 12) Cod. P. I. debeat. 13) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. [25] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 467 omnes et singuli litigantes debito modo, secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expedicio habeatur, statuimus, quod 1) ad locum audiencie, in quo iudices presidebunt, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem aut minoritatem causarum, sed secundum ordinem litigancium tantummodo actor vel reus [f. 21 0] vocati accedentes per iudices 2) audiantur et expediantur. Ordinem autem in vocando ipsos3) litigantes ad presenciam ipsorum iudicum4) taliter duximus describendum: quod scriptor causarum sub pena privacionis officii sui5) non aliter quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem (vocandos nominabit, ita, quod qui prius ad causam)6) provocaverint7), prius nominentur et expediantur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter 8) sive quovis casu impedita et tribus vicibus evocata se presidentibus non exhibuerit, mox adversa pars presens de audiencia removeatur et alii litigantes secundo loco inscripti nominentur et ad audienciam9) evocentur. Et nichilominus pars, que fuerat10) absens et tribus vicibus evocata, si circa extremam horam meridiei, iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis autem eo tempore, quo iudices president et ad locum, in quo presidebunt, preterquam || ad petendum citacionem vel de [f. 22] speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis presumpcione 11) vel temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pyenthcza 12) per iudices puniatur. (14) De citacionibus XIIII. Quoniam ex modo citacionis nonnulla gravamina per nostros iudices et officiales (ac) oppressiones nostris subditis provenire consueverunt; et ideo eisdem gravaminibus 13) et oppressionibus volentes obviare, statuimus per ministeriales citacionem 14) sive officiales per nos seu quoscunque iudices deputandos fore in hunc modum formandam vcl faciendam, quod ipse mini- 1) Cod. P. I. ut. 2) Cod. P. I. attendentes iudices zamiast vocati accedentes per iudices. 3) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 4) Cod. P. I. iudicium. 5) Cod. P. I. wyrazu tego niema. 6) W Cod. P. I. wyrazy objęte nawiasem zostały opuszczone. 7) Cod. D. II. provocaverit. 8) Cod. D. II. negligentur. 9) Cod. D. II. audaciam. 10) Cod. P. I. fuerit, 11) Cod. P. I. prescripcione. 12) Cod. P. I. pyanthcza. 13) Cod. P. I. gravacionibus. 14) Cod. P. I. citacionum. 468 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [26] sterialis cum suo solito baculo ad villam accedere debeat, et dominus 1) ville cum pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquillitate ad domum seu ad portam eiusdem domus unius kmethonis ville eiusdem accedens eidem villano litteram porrigendo et nichilominus in eadem littera exponendo, de cuius iudicis mandato, || [f. 220] ad cuius instanciam et propter quam causam facit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, (quod) eodem modo tangendo portam 2) cuiuslibet villani seu kmethonis clamando citacionem 3) facere teneatur. Qui villani si non fuerint culpabiles in delicto sui domini, volumus 4) et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum domini ville et ex rancore consueverunt villani indebite fatigari 5). Ex hiis, si contra hoc ipsos villanos contingit citari vel fatigari, decrevimus, quod procurans citacionem eandem 6) pena7), que dicitur vulgariter pyenthcza 8) puniatur. Et eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto ville domini fuerint villani communiter vel divisim culpabiles vel delinquentes, ita, quod ad portam tangendo quemlibet ipsorum citare teneatur exposicione suprascripta etc. (15) Sequitur 9) de eodem XV. || [f. 23] Preterea cum in deliberacione consistat mater virtutum ipsa discrecio, contingit 10) plerumque, quod nostri aliqui familiares quomodolibet in curia nostra 11) constituti vel in iudicio arestati sive inventi inopinate ad nostram12) vel iudicum 13) presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus cogitaverunt, moveantur eisdem. Ideo 14) utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio inventus ad nostram vel iudicis 1) Cod. D. II. domini. 2) Cod. D. II. partem. 3) Cod. P. I. citacionem clamando. 4) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 5) Cod. D. II. i Cod. P. I. fatigare. 6) Cod. D. II. eadem. 7) Cod. P. I. penam. 8) Cod. P. I. pyanthcze. 9) Cod. P. I. wyrazu tego niema. 10) Cod. P. I. contigit. 11) Cod. D. II. nostri. 12) Cod. D. II. vestram. 13) Cod. P. I. ad iudicium. 14) Cod. P. I. Ideoque. [27] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 469 presenciam fuerit premisso modo evocatus 1), actor seu ipse iudex questionem seu causam citato modo debito exponere vel in scriptis tradere teneatur ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum est, si questio fuerit hereditaria vel pro |] magna pecunie summa scilicet pro quadraginta [f. 230] marcis communis terminus trium septimanarum per iudicem eidem assignetur, alias si pro minori debito 2) vel iniuria verbali, in crastinum terminus prorogetur. (16) Item de eodem 3) XVI. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram vadentes 4) pauperes milites vel villas religiosorum fatigandi et vexandi adinveniunt 5) modos exquisitos, ita, quod si alicuius 6) ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractant7) nec8) procurant, idem ministetiales ipsos pauperes milites9) seu villanos sine culpa et sine causa l0) et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende pro libito 11) terminos sue voluntatis l2) assignantes et statuentes eisdem, et sic idem pauperes milites seu villani non valentes 13) aliter redimere14) vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacionil5) obviare volentes, | statuimus, [f. 24] quod deinceps ministeriales sub pena (privacionis) sui ministerialatus et spoliacione omnium suorum l6) bonorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem facere non presumant, alias premissam penam et facialem adustionem non immerito 17) poterint formidare. (17) De reverencia habenda in iudicio XVII. Plerumque (fit), quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes per strepitum et inportunam ipsorum ac- 1) Cod. P. I. citatus premisso modo aut evocatus. 2) W Cod. P. X. wyrazu tego brak. 3) Cod. P. I. De eodem 4) Cod. P. I. videntes. 5) Cod. P. I. adinvenerunt. 6) Cod. P. I. cuius. 7) Cod. D. II. protractant 8) Cod. P. I. et. 9) Cod. P. I. milites pauperes. l0) Cod. P. I sine culpis et sine causis. 11) Cod. D. II. pro debito. W Cod. P. I. dwóch tych wyrazów niema. W Cod. D. II. pisarz pierwotnie zamieścił przed »pro debitoc wyraz »terminos«, ale go zaraz podkropkował, na znak, że się pomylił. 12) Cod. P. I. terminos seu voluntates. 13) Cod. P. I. volentes. 14) Cod. P. I. redimere aliter. 15) Cod. P. I. vexaciones. 16) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 17) Cod. P. I. merito. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [28] clamacionem sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare, unde super hoc 1) providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam, cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuscunque familiaris aut servitoris aut iudicium venire non presumat 2) tali modo, qui si contra facere presumpserit, pena, que vocatur penthcza 3) nostre camere applicanda punietur. (18) De intercessione terminali4). XVIII. Contigit eciam, quod dum aliqui pro || quibuslibet criminibus [f. 24°] et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet ipsorum superiores allegantes, quod mandato et 5) auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt, verum quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores pro eadem nominacione, que continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto divino, unde nos attendentes, quod peccata tenent tantummodo suos actores et secundum canonicam equitatem nominacio in delictis non vendicat sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuslibet criminibus et delictis in nostro iudicio iudicentur et debita pena puniantur, non obstante qualibet nominacione, eciam si super hoc 6), privilegiis nostris rel nostrorum predecessorum essent communiti 7), que quantum ad hoc8) ut perniciosa et erronea 9) cassamus, irritamus. In hereditariis vero et aliis quibuslibet questionibus citati in nostro iudicio j nominacio [f. 25] talis, si nostram iurisdiccionem voluerint 10) declinare, volentes alii in se excipere easdem questiones de criminibus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis. (19) De citacionibus XIX. Possibilitas racionis hec dictat, quod iudices in exercendis suis iudiciis habeant certos11) ministeriales seu officiales. Quapropter statuimus penitus, quod nullus iudex per aliam aliquam 12) personam quam per certum suum of- 1) Cod. P. I. propter zamiast super hoc. 2) Cod. D. II. i P. 1. presumant. 3) Cod. P. I. pyanthcza 4) Cod. P. I. Sequitur de iutercessione terminali. 5) W Cod. R. I. wyrazu tego niema. 6) Cod. D. II. i P. I. super hoc si; ale w Cod. D. II. pisarz za pomocą odnosników wskazał, jaki ma był szyk własciwy. 7) Cod. P. I. muniti. 8) Cod. P. I. hec. 9) Cod. P. I. erranea. zamiast et erronea. 10) Cod. P. I. voluerit. 11) Cod. P. I. certos suos. 12) Cod. P. I. aliquam aliam. [29] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 471 ficialem seu ministerialem 1) faciat et expediat suas citaciones 2), excepto hoc, si aliquod crimen in iudicio vel in curia iudicii recenter et denuo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet familiarem liceat 3) fieri citaciones. (20) De eodem4) XX. Preterea quandoque5) presidentes aut ipsorum familiares vel notarii6) aliquos maliciose laboribus et7) expensis gravare volentes et ut vexacionem redimerent, aliquid in pecunia aut8) aliis rebus extorquere ab eisdem cupien] tes, quamvis penitus nichil habeant || cause seu questionis adversus [f. 250-eosdem 9), faciunt et procurant citaciones. Idcirco statuimus, quod si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore vulgariter przesz powoda, taliter citato ipse citans vel procurans talem citacionem penthcza 10) penam solvere teneatur, prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus seu subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones 11). (21) Item de eodem XXI. Item statuimus, dum aliquis pro hereditate citatus 12) non comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quia Petrus vel Iohannes in partibus remotis est constitutus et sit coheres eiusdem hereditatis, quamvis forte nichil iuris habeat ad eandem 13), ideo dicit se non teneri respondere pro ea dem hereditate. Quapropter statuimus, quod talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus de mandato iudicis in aliquo loco eminenti vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas, pro qua eadem questio movetur, || per ministerialem publice tribus vicibus proclamando ad prose- [f. 26] cucionemseu ad defensionem cause ad certum locum et terminum debebit 1) Cod. P. I. certum ministerialem seu officialem. 2) W Cod. P. I. na marginesie bocznym pisarz obok tego ustępu zanotował: »milites autem superiores per litteras«. 3) Cod. D. II. i P. I. liceant. 4) Cod. P. I. Item de eodem. 5) Cod. D. II. quicunque. 6) Cod. D. II. i P. I. noti. W Cod. P. I. początkowy ustęp tego artykułu brzmiał pier­ wotnie: »Preterea presidentes quicunque aut ipsorum noti aut ipsorum familiares; następnie pisarz wyrazy od presidentes do »ipsorum« przekreślił i na bocznym marginesie wypisał: »quan- doque presidentes quandoque ipsorum officiales vel noti aut eorum«. 7) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 8) Cod. P. I. vel in. 9) Cod. D. II. i P. I. easdem. 10) Cod. P. I. panthcza. 11) Cod. P. I. non debent aliquas citaciones facere. 12) Cod. P. I. citans. 13) Cod. P. I. de eodem. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. t30| citari, quo non compafente, extunc ipsius absencia (vel) contumacia non obstante 1) ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (22) De dolo et contumacia XXII. Experiencia nos edocuit, quod quandoque 2) non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces modum excedendo 3) tamen pro contumacia puniuntur 4) et gravantur videlicet 5), quod dum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel quadraginta recipiebantur et antequam ad locum debitum depellebantur, per modum rapine in non modicam pauperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideoque statuimus, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedentes, sicut alias premissum est, si dominus ville tantummodo fuerit 6) culpabilis, in duobus bobus dumtaxat pignoretur. Si autem kmethones extiterint culpabiles et citati contumaces, | quilibet eorum tantummodo [f. 260] in uno bove impignoretur. Et idem decrevimus, quod pro secunda contumacia est faciendum 7). Si autem tercio fuerit dominus una cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cadat per sentenciam iudicantis, declarantes 8), quod dicti boves pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis, in yeme vero octo diebus9) absque aliqua distraccione10) debito modo observentur, volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii sive pena cuiuslibet contumacie, tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali deputato per iudicem ad eandem impignoracionem cum familia ipsius iudicis villam pignorando per dominum ville et villanos non 11) permittatur 12) impignorari iuxta premissam limitacionem, et si ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipientur, dolum et rebellionem 13) eorundem puniendo volumus, || quod penam, que vulgariter dicitur penthcza 14), idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur. Et nichilominus cum alia pena penlkcza 15) 1) Cod. P. I. absente. 2) Cod. P. I. quandocunque. 3) Cod. P. I. accedendo. 4) Cod. P. I. puniatur. 5) Cod. P. I. ut patet iu eo. 6) Cod. P. I. fuit. 7) VV Cod. P. I. w ustępie tym pisarz przekreślił wyrazy »quod« i est. 8) Cod. D. II. i P. I. declarans. 9) Cod. P. I. diebus octo. 10) Cod. P. I. destruccione. 11) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 12) Cod. D. II. i P. I. permittantur. 13) Cod. P. I. rebellacionem. 14) Cod. P. I. pyanthcza. 15) Cod. P. I. pyantkcza. [31] KOD. DZIALYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 473 et 1) pignora denegata vel violenter ablata integraliter observare 2) teneantur. Qui si in denegandis 3) pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiet 4) propter potenciam eorundem ad puniendum et lmpignorandum 5) eosdem 6), volumus et decrevirnus, quod pena, que dicitur syedmdzeszyanth1), nostre camere applicanda8) punientur9). (23) Item de eodem XX secundo 10). Preterea quia per frequentem pauperum impignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur 11), videlicet in eo, quod katervatim et in turbis non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam impignorantes et accedentes12) dampnabiliter13) et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville || vel villanorum [f. 270] committere plurimas presumunt rapinas; quapropter super hoc providere14) volentes statuimus, quod deinceps iudex vel subiudex ad impignoracionem faciendam non plures, quam duos familiares cum ministeriali transmittant15) et quod sine culpa et sine causa vel non condempnatos seu convictos16) aut in iudicio non confessos ipse iudex vel subiudex non presumant nec permittant impignorare. Quod si17) ipse iudex18) vel aiiqui alii propria temeritate vel presumpcione impignorare seu19) rapinas committere presumpserint 20), decrevimus precipiendo, quod pecora vel quaslibet alias res racione 21) impignoracionis ablata et recepta et cessante qualibet difficultate iudex domino ville inpigno- 1) W Cod. P. I. pisarz początkowo zamieścił: >et pignora< ale później et przekreślił i na marginesie z odpowiednim odnośnikiem wypisał eadem. 2) Cod. P. I. assignare. 3) Cod. P. I. dandis. 4) Cod. P. I. sufficeret. 5) Cod. P. I. ad impignorandum. 6) W Cod. P. I. po tym wyrazie czytamy jeszcze: vel pavesceret. 7) Cod. P. I. syedmdzesanth. 8) Cod. D. II. i P. I. applicando 9) Cod. D. II. punietur; Cod. P. I. puniatur. 10) Cod. P. I. De eodem XXII. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. impignorantes pignoratores accedentes. 13) Cod. P. I. dampnaliter. 14) Cod. P. I. videre. I5) Cod. P. I. transmittat. 16) Cod. P. I. convictos in iure. 17) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 18) Cod. P. I iudex vel subiudex. 19) Cod. P. I. seu pocius. 20) Cod. P. I. presumserit. 21) Cod. D. II. i P. I. contra; ale w Cod. P. I. pisarz contra przekreslił i na marginesie wypisal ratione. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 60 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [32] rate 1) vel villanis viile 2) asserentibus indebite et contra iusticiam se esse impignoratos remota et3) cessante qualibet difficultate eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione4) restituere teneantur termino eidem domino ville vel villanis impignoratis ad ostendendum suam iusticiam et innocenciam, quot persone fuerint, assi gnato 5). Et nichilominus, ut [f. 28] audacia et temeritas impignorancium 6) restringatur, decrevimus, quod dum premisso modo sine cuipa impignorati patefecerint 7) suam innocenciam, quotquot persone fuerint8) in dicta pignoracione, iudex vel subiudex. qui fuerit in mandato, pro quolibet ipsorum, penam9), que vocatur pcnthcza 10) noverit se incursurum domino ville impignofate 11) persolvendum. (24) X. De eodem XXIIII 12). Preterea 13) pena, que consuevit nostro fisco sive nostre camere applicari, que dicitur sedmdzeszyanth 14), statuimus, quod tnntummodo in quatuor casibus infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur. Primus casus est de incendio, ubi aliquis accusatur15) et iuxta iuris formam legitime non poterit excusari 16). Secundus casus, ubi uliquis accusatur de violencia publice strate sive de spolio et defecerit in sui expurgacione. Terdus casus, ubi aliquis in iudicio nostrum iudicium parvipendens l7) cultellum vel gladium presumpserit extrahendum. Quartus casus, cum aliquis iudicatur 18) et condempnatus [f. 280] iussusque satisfacere deiudicatus 19) vel saltim sufficientem fideiussoriam caucio- 1) Cod. P. I. eiusdem. 2) W Cod. P. I. trzech tych wyrazów brak. 3) Cod. P. I. vel. 4) Cod. P. I. hdeiussoriam caucionem. 5) Cod. D. II. i P. I. assignate. 6) Ccd. D. II. impignoracionem. 7) Cod. P. I. patefacerint. 8) Cod. P. I fuerint in numero. 9) Cod. D. II. i P. I pro qualibet pena ipsorum; ale w Cod. P. I pisarz »qualibet« zamienił na quolibet, pena przekreslił, a ua marginesie z odpowiednim odnośnikiem wypisał penam. 10) Cod. P. I. pyanthcza. 11) Cod. P. I. impignorato. 12) Cod. P. I. Pro eodem. XXIII. De penis incendariorum et aliorum maleficorum aut iudicium parvipendencium. 13) Cod. P. I. Propterea. 14) Cod. P. I. szedmdzessantk. 15) W Cod. P. I. pisarz dodał na marginesie de incendio. 16) Cod. D. II. excusare; Cod. P. I. excusari aut se expurgare. 17) Cod. D. II. i P. I. pervilipendens; ale w Cod. P. I. pisarz wyraz ten przemazat i na marginesie napisał parvipendens. 18) W Cod. P. I. bylo pierwotnie «Quartus casus iudicatus» ale pdzniej pisarz iudicatus zamienił na iudicatur, a na marginesie ze stosownym odnosnikiem dopisał: dum aliquis. 19) W Cod. P. I. pisarz wyraz ten przekreślił. [33] KOD. DZIAŁYŃSKlCH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 475 nem prestare 1) et facere contempserit et de iudicio per suam rebellionem discesserit, non prestita predicta caudone. Volumus, quod predicta ac2) premissa pena in premissis quatuor casibus nostre 3) camere applicetur. (25) De contumacia C. XXV 4). Actor procuret ad causam reum citari, reo in termino comparente actore vero totaliter se absentante 5), decrevimus, ob contumaciam actoris, que est maior quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus parere in termino sibi assignato non curaverit, actore per se vel nuncium 6) comparente, decrevimus, quod (pro) huiusmodi contumacia reus pena7) duorum boum mulcetur. (26) De eo, qui ob rei contumaciam mittitur 8) in possessio- nem XXVI. Licet in plerisque 9) casibus celeritas comendetur 10), tamen eadem celeritas in iudiciis 11) et causis expediendis racionabiliter quandoque est restringenda ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si 12) aliquis super capitali || hereditaria questione primo, secundo et tercio [f. 29] citatus contumaciter in termino sibi assignato, parere iuri non curaverit 13) vel neglexerit, ob contumaciam eiusdem citati actor 14) in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur ac mittatur in veram possessionem eiusdem hereditatis et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicione per iudicis sentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debito vel pro quibuslibet rebus obligatis et primo, secundo, tercio termino citatus contempserit vel neglexerit in termino sibi assignato parere, decrevimus, quod creditor16) quarurolibet 1) Cod. D. II. i P. I. parere; ale w Cod. P. I. wyraz ten został przekreślony, i na mar ginesie pisarz zamieścił »prestare«. 2) W Cod. P. I. dwa te wyrazy przekreślone. 3) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 4) Cod. P. I. De contumacia et penis XXIIII. 5) Cod. D. II. absente. 6) Cod. P. I. suum nuncium. 7) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 8) Cod. D. II. mittatur. 9) Cod. D. II. plurisque; Cod. P. I. pluribus. 10) Cod. P. I. comendatur. 11) Cod. D II i P. I. iudicibus; ale w Cod. P. I. pisarz ten wyraz zamienił na »iudiciis«. 12) Cod. D. II. i P. I. sit; ale w Cod. P. I. pisarz literę »t« wyskrobał. 13) Cod. P. I. non comparuerit iuri nec curaverit. 14) Cod. D. II. actor citati. 15) Cod. D. II. huiusmodi contumacia auditor. Dwa pierwsze wyrazy jednak sam pisarz podkropkowai jako niepotrzebne. 476 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [34J rerum sibi obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem. Ita tamen, quod si res obligate, distracte et alienate auctoritate premissa, minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuit pecunia credita, et ipse creditor pro summa 1) pecunie per ipsum credite simpliciter et sine aliqua condicione2) tanquam predicta summa pecunie vadium receperit 3), [f. 290] sufficit sibi, quod idem creditor de sua negligencia sibi 4) debebit imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori5) pecunia res obligatas alienabit, debitor per iudicem decernatur credite pecunie summam adimplere. Si vero pro maiori pecunia summa res alienaverit obligatas, residuum, quidquid 6) fuerit ultra summam creditam, debitori creditor restituere teneatuf. (27) De probacionibus XXVII. Preterea, ut ultra 7) calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. (28) Item XXVIII. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus 8) et de furtu 9) quarumlibet rerum aliquis ad iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furtu 9) habeat evocandi || facultatem. [f. 30] Si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare, (ostendens in facto fore iustum).10) (29) De eo, qui ob rei contumaciam. C(apitulum) XXIX. Finem litibus imponere cupientes statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos aut alias 11) merces alicui terrigene ad prestam dederit aut 1) Cod. D. II. i P. I. per summam; ale w Cod. P. I. wyrazy te sam pisarz poprawił jak w texcie. 2) Cod. P. I. contradiccione. 3) Cod. P. I. recipit. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 5) Cod. D. II. i P. I. pro pena minori; ale w Cod. P. I. sam pisarz text należycie po­prawił. 6) Cod. P. I. quicque. 7) W Cod. P. I. wyraz ten przemazany. 8) Cod. P. I. seu de eodem districtu. 9) Cod. P. I. furto. 10) W Cod. D. II. wyrazów objętych nawiasem niema, 11) Cod. P. I. aliquas alias. [35] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 477 mutuo concesserit preter litteram obligacionis, in qua constaret (de) debito suo, civis vero agens 1) probabit per testes talem 2) contractum initum secum, et 3) probans iudicialiter obtinebit, alias reus negans debitum per 4) proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (30) R(ubrica) de probacionibus XXX 5). Nobilitatis6) stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de genologia7) approbare eorum fideli testimonio consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris8) nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genologie nobilitatem debet inducere sex nobiles viros seniores9) de sua stirpe genitos, de quibus duo iurati dicant, quod ipse frater sit eorum || et de domo ac stirpe [f. 300] ipsorum paterna procreatus, de secunda et tercia genoloya eciam per duos testes seniores producendo. (31) R. de probacionibus 10) XXXI. Accepimus11), quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea vulneravit, quod cum Iohannes in iudicium deduxisset, Petrus licet confiteretur 12) se Iohannem vulnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis 13), qui14) ipsum Petrum prius vulneraverat15), quod Petrus se offerebat probaturum. Nos itaque in tali casu16) decernimus, ipsius Iohannis probacionem fore admittendam17) super eo, quod in platea Petrus18), dum ipsum Iohannem insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo Iohannem noscitur vulnerasse. 1) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 2) Cod. D. II. tale. 3) Cod. D. II. ut; Cod. P. I. initum ut secum; ale sam pisarz text należycie poprawił. 4) W Cod. P. I. wyraz ten dodany na marginesie; w Cod. U. II. brak go zupełnie. 5) Cod. P. I. De probacione nobilitatis XXXI. 6) Cod. D. II. nobilitas stirps. 7) Cod. P. I. geneologia. 8) Cod. D. II. totis. 9) Cod. P. I. duos seniores. 10) Cod. P. I. De probacionibus vulnerum. ll) Cod. D. II. accipimus. 12) Cod. P. I. confitetur. 13) Cod. D. II Iohannes. 14) Cod. P. I. quia. I5) Cod. P. I. vulneravit. 16) Cod. P. I. causa. 17) Cod. P. I. admittandam. 18) Cod. D. II. Petrum. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [36] (32) R. de probacionibus 1) XXXII. Item Petrus Iohannem traxit 2) ad iudicium, quod apes vel mellificia ipsius Petri tempore nocturno furtim3) ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum; Iohannes vero diffidebatur4) se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut docuit5), ad propriam domum deportasse. Tandem per iudicem Petrus6) pluries interrogatus, || si per eos, qui vidissent 7) apes [f. 31] seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi8) et ad domum suam deportari, intencionem posset probare; Petro respondente, quod tales de visu testes9) nullo modo posset habere, nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum Iohanni imponendum 10), si alias fuerit 11) bone fame et pro sui expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportavit 12). (33) R. de probacionibus XXXIII. Preterea Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor vulnera intulisset. Iohannes fatebatur se hoc13) fecisse ex eo, quia 14) manu armata domum ipsius invasisset Iohannis15) et in eadem invasione matrem vel sororem vel 16) uxorem aut filios vulnerasset, vulnusque licet 17) per ministerialem conspectum et visum fuisse obtulit se probaturum, tamen 18) idem ministerialis interrogatus per iudicem negavit se predictum vulnus vidisse et conspexisse, et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum vulnus matri sue illatum per alios idoneos testcs, qui dictum vulnus viderunt et con spexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali et [f. 310] simili casu decernimus eundem Iohannem ad producendum predictos19) testes fore admittendum. 1) Cod. P. I. De probacionibus furticinii nocturnalis. 2) Cod. P. I. traxit Iohannem. 3) Cod. D. II. furtum. 4) W Cod. P. I. pisarz wyraz ten przekreślił i na marginesie wypisał negabat. 5) Cod. P. I. decnit. 6) Cod. P. I. Petrus per iudicem. 7) Cod. D. II. vidisset. 8) Cod. D. II. recepi. 9) Cod. P. I. testes de visu. 10) Cod. D. II. imponendo. 11) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 12) Cod. P. I. in domum deportavit. 13) Cod. P. I. hoc se. 14) Cod. P. I. quod. 15) W Cod. P. I. wyraz ten przekreślony. 16) Cod. P. I. aut. 17) Cod. P. I. quod licet vulnus. 18) Cod. P. I. tandem. 19) Cod. D. II. i P. I. per dictos. [37] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 479 (34) De testibus XXXIIII. Per experienciam didicimus 1), quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque consistit et consuevit opponi, ex qua opposicione pululabat 2) opprcssio veritatis. Unde circa eandem excepcioncm sic duximus 3) statuendum, quod cum aliquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione, alios testes 4), si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat potestatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere, preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis volumus, quod is, cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficienti caucione 5) iuratoria vel fideiussoria requiratur et petatur, quod eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum6) tantummodo testimonium et subveniendum veritati, ne veri tas opprimatur, beneficium absolucionis [f. 32] impendat7); quod si excommunicator premisso modo8) petitus pro testimonio perhibendo denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes 9) veniam et absolucionem, quantum ad Deum censeantur absoluti, volumus et decrevimus, quo extunc (absque) aliqua cause l0) vulneracione testimonia eorundem testium per iudicem recipiantur et habeat11) ipsorum testimonium firmitatem. (35) R. De testibus12) XXXV. Cunradus dominum 13) vendicabat a Dominico et ad probandum suam intencionem Cunradus sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Iacobus, alter patruus ipsius compater14) mediator seu compositor 1) Cod., D. II. i P. I. Experienciam divertimus; ale w Cod P. I. pisarz te wyrazy prze kreślił, i napisał na marginesie per experienciam didicimus; tenie pisarz na interlinii między rubryką a pierwszym wierszem textu zamieścił: »ut ante de eodem per totum<. 2) Cod. D. II. palulat. 3) Cod. D. II. ducimus. 4) W Cod. P. I. dwóch tych wyrazów niema. 5) Cod. P. I. caucione et deposicione. 6) Cod. D. II. prohibendum. 7) Cod. D. II. impendit. 8) Cod. D. II. premissionem. 9) Cod. D. II. P. I. postulatos. 10) Cod. D. II. i P. I. causa. 11) Cod. D. U. habeant. 12) Cod. P. I. De testibus et consanguineitate attinentibus. 13) Cod. D II. domini. 14) W Cod. P. I. pisarz wyrazy »alter« i »compaterc przekreślił a na marginesie ze sto­sownym odnośnikiem zamieścił »Conradi et*; w ten sposób tekst w Cod. P. I. brzmi Iacohus patruus ipsius Conradi. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [38] amicabilis, alias in eadem causa erant, quem 1) ipse Dominicus 2) dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur 3), neglexit 4) revocare, sibi huiusmodi consanguineitatem opponendo; demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter predictam consanguineitatem constanter asseruit non valere, et sic dicebatur causam eandem obtenturum 5). || Nos itaque considerantes, quod amicabiles composito- [f. 320] res vel mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu testimonium predicti Iacobi pro Iohanne valere. (36) R. De prescripcionibus XXXVI. Cum prescripcio propter segniciem 6) et pigriciem dominorum sit instituta et proinde decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, quam aliquis presencialiter 7) possidet8), si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat9) et paciatur ipsum possessorem possidere eandem hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi licet presenti et cuius presenciam sive sufficienciam de facili possit habere, infra predictum tempus videlicet trium annorum et trium mensium non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicione eiusdem hereditatis censemus eundem 10) cecidisse. (37) R. de eodem 11) XXXVII. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod idem obligatore 12) non existente vel deficiente 13), quilibet 14) ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam 15) habere potest, vel saltim in parochia eiusdem || hereditatis obligate [f. 33] publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est vel fuit in facto, sit obligata, quam hereditatem faciendo huiusmodi protestacionem, dum dictus 1) Cod. D. II. i P. I. que. 2) Cod. P. I. ipsius Dominici. 3) Cod. P. I. nominarentur secundum consuetudinem in iudicio. 4) Cod. D. II. neglexerint. 5) Cod. P. I. obtenturam. 6) Cod. D. II. seviciem; Cod. P. I. seviciam; ale w Cod. P I. pisarz ten wyraz prze­kreślił i na interlinii zamieścił segniciem. 7) Cod. P. I. principalium. 8) Cod. P. I. possedit. 9) Cod. P. I. sustinet. 10) Cod. D. II. censeant eandem; Cod. P. I. censeantur eandem. 11) Cod. P. I. De eodem et de obligacione. l2) Cod. P. I. idem obligans dieto obligatore. 13) Cod. P. I. ipso deficiente. 14) Cod. D. II. ąuibuslibet. 15) Cod. P. I. presenciam. [39] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 481 fuerit obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra XXX annos redimendi vel libcrandi 1) plenam 2) ac liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos XV 3) annos dictam facere protestacionem et ab omni iure hereditatis sic obligate senciat se cecidisse etc. (38) R. de eodem 4) XXXVIIL Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra X annos non 5) curaverit vel neglexerit pro eadem hercditate questionem inchoare 6), ita, quod7) infra idem tempus decem annorum tempore pacis et concordie paciatur8) possessorem quiete possidcre, extunc decrevimus, quod eadcm mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse. (39) R(ubrica) ) XXXIX. || [f. 330] Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quomodolibet aliquo10) iure ad se pertinere et 11) infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuit 12) vel passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem quiete possidere, decernimus, quod extunc ipsi possessori racione prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus autem et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent sibi locum13), tempore autem gwerrarum 14) sive discordiarum nullatenus sibi locum debeant vendicare, sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem providere iuxta discordiarum et gwerrarum 15) qualitatem, sicut et captivis per Thartaros nullam volumus currere prescripcionem 16). 1) W Cod. P. I. pisarz przy tyra wyrazie zrobił odnośnik i na marginesie zamieścił : predictam hereditatem. 2) Cod. D. II. plenamque. 3) W Cod. P. I. liczby tej niema. 4) Cod. P. I. De muliere maritata. 5) Cod. D. II. vel. 6) Cod. D. II. inchoare nihilominus. 7) Cod. D. II. i P. I. itaque zamiast ita, quod 8) Cod. D. II. spaciatur 9) Cod. P. I. De vidua. 10) Cod. P. I. quolibet alio. 11) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 12) Cod. P. I. sustinet. 13) Cod. P. I. vendicent sibi locum vel debeant vendicare. 14) Cod. P. I. gwarrarum. 15) Cod. P. I. gwarrarum. 16) Cod. P. I. proscripcionem. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II 61 482 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [40] (40) R. de prescripcionibus XL. Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra1) illas sepes omnes fructus, quod fecit vel facere poterat2), percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem villa et nocte dieque est et || fuit simul3) cum ipso, Franciscus 4) per [f. 34] duos annos tacuit nec unquam 5) ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam et pigriciam ipsius Francisci 6) declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescripcionem. (41) R. de prescripcionibus 7) XLI. Franciscus neptem suam Luciam constitutam in etate infantili 8) orphanam cum bonis valentibus centum marcas tenendam et servandam in suam curiarn0) recepit, tempore vero procedente ipsam, dum adhuc esset minor 10) annis, de XX dumtaxat marcis maritavit; deinde statuendo cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis 11) restantibus ultra predictas XX marcas Francisco suo avunculo12) movet questionem 13); Franciscus vero respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per 14) quatuor annos nunquam fuit ammonitus 15) pro bonis vel 16) pro rebus predictis. Nos itaque talibus casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia, postquam cum marito steterit per tres annos annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, || sive fuerit annis minor17) sive [f. 34] maior, de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis vel 1) Cod. P. I. infra. 2) Cod. D. II. poterit. 3) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. II. Gregorius. 5) Cod. D. II. nec nunquam. 6) Cod. P. I. desidiam Francisci et pigriciam ipsius. 7) Cod. P. I. De orphana marito tradenda. 8) Cod. D. II. infantuli. 9) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 10) Cod. P. I. iunior. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 12) Cod. P. I. avunculo suo. 13) Cod. P. I. questionibus. 14) Cod. D. II. matrimoniique zamiast matrimonii per. 15) Cod. P. I. monitus. 16) Cod. P. I. et. 17) Cod. P. I. sive annis fuerit iunior. [41] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 483 rebus residuis, obstante sibi1) trium annorum ct trium mcnsium taciturnitate et prescripcione. (42) De prescripcionibus 2) XLII. Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius XL marcas statim exsolvit, residuam pecuniam 3) in certis terminis promittens se soluturum 4). Et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete non facta totali solucione tenuit et possedit predictam *) hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor6) reliquam pecuniam7) offert se daturum et soluturum Francisco8) venditori, (Franciscus vero nititur et)9) querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuerit sibi totalis solucio 10) facta. Quapropter nos declaramus et statuimus: propter quietam et pacificam possessionem habitam per tres annos et tres menses predictam vendicionem perpetuam volumus habcre firmitatem 11), obstante 12) tanti temporis taciturnitate ct prescripcione. (43) R. de prescripcionibus 13) XLIII. Franciscus Gregorio mutuavit || viginti mensuras tritici, quas [f. 35] pluries monitus non restituit. Gregorius vero quesivit ab ipso Francisco, quando sibi prcdictum tricitum mutuassct. Respondit: quatuor annos 14) fuisse clapsos. Nos15) ipsi Francisco imposuimus silencium16) propter tanti17) temporis decursum. 1) Cod. P. I. sibi termino. 2) Cod. P. I. De vendicione hereditatis. 3) Cod. P. I. exolvit statim residuitatem pecuniarum. 4) Cod. D. II. promittentes se soluturos. 5) Cod. P. I. dictam. 6) Cod. D. II. i P. I. emptorie; ale w obu rękopisach pisarze przekreslili dwie ostatnie litery. 7) Cod. P. I. partem; ale pisarz wyraz ten przekreślił i na marginesie zamiescił pecuniam. 8) Cod. D. II. Franciscus. 9) W Cod. D. II. wyrazy w nawiasie opuszczone. 10) Cod. P. I. solutio totalis. 11) Cod. P. I. perpetuam vendicionem volumus habere lirmitatem. 12) W Cod. P. I. pisarz przed wyrazem »obstante« na interlinii zamieścił non. 13) Cod. P. I. De mutuacione tritici. 14) Cod. D. II. annis. 15) Cod. P. I. Nos hiuc; ale pisarz ten ostatni wyraz przekreślił i nad nim zamieścił »ergo«. 16) Cod. P. I. silencio; wyraz ten w Cod. P. I. dopisanym został na marginesie. 17) Cod. D. II. i P. I. taciti. 484 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [42] (44) R. de sentencia et re iudicata XLIIII. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum 1) solucio dicta vulgariter rzoszne 2), que consueverat iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito 3) colore sub alio nomine, quod dicitur pamąthne 4), dinoscitur esse innovata, que dicitur transcedere predictam solucionem. Unde circa hoc5) modum imponere cupientes decrevimus, quod in causis hereditariis vel non hereditariis attamen 6) magnis iudex pretcxtu dicte solucionis pamyathne ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat, in minoribus vero casibus7) tantummodo duos grossos exigendi habeant facultatem8). (45) R. C. de eodem XLV. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam 9) suscitare [f. 35 0] et difficile est vivificare causam 10), tamen nonnulli reperiuntur, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare11) videlicet in hoc, quod si 12) aliqui fratres vel sorores cum fratre 13) sint in bonis paternis abinvicern separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria recipiat 14) contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsofum accedens ad presenciam iudicis allegat se contemptum ad eandem questionem, tanquam illum, cuius intererat15), non vocatum, postulans ex hoc debere16) eandem sentenciam retractare; et sic talis et huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari17). Unde nos volentcs, quod in18) huiusmodi litibus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel sorores19) fuc- 1) Cod. D. II. i P. I. dum. 2) W Cod. D. II. pisarz pierwotnie napisał czeszne, ale wyraz ten przekreślił i w dal­szym ciągu zamieścił rzoszne. 3) Cod. P. I. exquesito. 4) Cod. D II. pyenthcze; Cod. P. I. sub alio nomine pamąthne. 5) W Cod. P. I. było pierwotnie »hanc«, ale pisarz wyraz ten przekreślił i nad nim zamieścił »hoc«. 6) Cod. D. II. tam. 7) Cod. P. I. causis. 8) W Cod. P. I. trzy ostatnie wyrazy pisarz dodał na marginesie. 9) Cod. D. II. maternam. 10) Cod. D. II. eam ; Cod. P. I. difficile retractare ac vivilicare causam. 11) Cod. P. I. vivificare. 12) Cod. D. II. i P. I. dicit licet; ale w Cod. P. I. sam pisarz poprawił jak w texcie. 13) Cod. P. I. patre. 14) Cod. D. II recepiat; Cod. P. I. recipiet. 15) Cod. D. II. i P. I. iutereat. l6) Cod. D. II. delere. 17) Cod. D. II. i P. I. pertractari. 18) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 19) W Cod. P. I. do tego wyrazu dopisano na marginesie cum fratre. [43l KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 485 rint abinvicem in bonis paternis 1) divisi et separati, si contingat unum ipsorum in hereditaria questione contra se diffinitivam sentenciam2) reportare, alteri eorum, postmodum penitus sit interdicta potestas infringendi seu arguendi sentenciam eandem, sed pro parte hereditatis dumtaxat ipsum contingente movendi questionem plenam habeat || potestatem. Si vero [f. 36] huiusmodi fratres vel frater cum sorore non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si fuerint quo ad annos legitime etatis, scilicet habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitur vel ventilari speratur3) per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminus citacionis per edictum publice proponatur, citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere4) aliquod 5) ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die protunc assignata veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus6); alias si potest talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente diffinitiva sentencia super7) eandem hereditatem proferatur, cuilibet postmodum venienti et volenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare, ut in casu precedenti8), sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus habere perpetuum vigorem. (46) R. de sentencia et re iudicata XLVI. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod I! cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem [f. 360] Nagod cum instancia requisivit et peciit suos vicinos villanos 9), ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarcnt, villani vero insequi furem recusarunt, et ita Nagod predictum furem cum equo amisit 10). Nos itaque declaramus in tali casu ll) predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagod 12) condempnandos. 1) Cod. P. I. in bonis paternis abinvicem. 2) Cod. D. II. questionem. 3) Cod. D. II. i P. I. ventilatur separatur. W Cod. P. I. pisarz pierwszy z tych wyra­zów przekreślił i pod nim zamieścił »ventilari«. 4) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 5) W Cod. P. I. wyraz ten został opuszczony. 6) W Cod. P. I. przerobione z »defensionis«. 7) Cod. D. II. i P. I. per; ale w Cod. P. I. pisarz przekreślił »per« i na interlinii za­mieścił »super<. 8) Cod. D. II. i P. 1. procedenti. 9) Cod. P. I. villanos vicinos. 10) Cod. P. I. furem amisit; ale pisarz te wyrazy przekreślił i na marginesie zamieścił: »equum suum amisit«. 11) Cod. P. I. in tali casu declaramus. l2) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [44] (47) R. de sentencia et re iudicata1) XLVII. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset2), quod Iohannes se fecisse negavit. Et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccionem petebat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilacionem quatuor digitorum habuit 3) a Iohanne. (48) R. de eodem 4) XLVIII. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram lpso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum provulgavit 5), a qua sentencia, quando ipsam tulit, eundem iudicem non provocavit vulgariter || nyenaganil 6) Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que non [f. 37] fuit aliqua provocacione suspensa, Polonice nyenaganyona, dcclaramus transivisse in rem iudicatam, predictum Petrum ad penam debitam condempnantes7), alias pro iudicibus expressam etc. (49) De eodem XLIX. Falco pro hereditate agebat contra Henricum8), Henricus autem opposita longi temporis prescripcione ac9) ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit, iudex autem ipsum Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falconi imponendo. Post hoc veniens Nicolaus iunior frater Falconis refutat et innovat 10) eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponcre cupientes, decklaramus eundem11) Nicolaum fratrem iuniorem 12) predicti Falconis non esse audiendum et sentenciam iudicis dicimus transire in rem iudicatam. (50) De eodem13)L. Franciscus, Falco et Henricus tres fratres habentes unum molendinatorem, || Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris [f. 370] 1) Cod. P. I. De vulnerato et senteneia in re iudicata. 2) Cod. P. I. mutilasset gladio in mamt quatuor digitis. 3) Cod. P. I. habuerit. 4) Cod. P. I. De sentencia et re iudicata de eodem. 5) Cod. P. I. promulgavit. 6) Cod. D. II. naganil. 7) Cod. P. I. condempnantes ad peuam debitam. 8) Cod. D. II. i P. I. Hermanum; ale w Cod. P. I. pisarz ten wyraz przekreslił i na marginesie zamieścił »Henricum«. 9) Cod. P. I. wyrazu tego niema. 10) Cod. P. I. revocat, iunovat et refricat. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. fratrem iuniorem Nicolaum. 13) Cod. P. I. De eodem et de molendinatore. [45] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 487 excessibus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum molendinatorem iudicare precepit Demum Falco alter frater veniens conqueritur de Henrico, quod ipsius molendinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod licet cuilibet de iure prosequi suam iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et debite iudicasse. (51) R. de hiis, qui ab intestato succedunt 1) LI. Abusiva consuetudine noscitur esse 2) introductum, quod cum aliqui kmethones absque prole de hac luce decedunt, ipsorum bona mobilia et immobilia nomine puszczine3) domini eorundem consueverunt occupare. Unde nos eandem abusivam consuetudinem4) reprobantes, statuimus, quod de bonis eorundem decedencium, si tantum reperiatur in eisdem, calix pro marca cum media dandus ecclesie parochiali comparetur, reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur. (52) R. de commodato 6) LII. [f. 38] Nicolaus deposuit querelam de Mathia, quod licet equum suum accommodasset 6) seu concessisset ad certam viam tanquam amico, tamen7) idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit bona fide eundem equum tanquam proprium se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi veniret eadem lesura8). Nos autern declaramus in tali casu predictum equum infra duas septimanas quiete et9) absque aliquo Iabore per eundem Mathiam observandum, qui equus, si infra predictum tempus non10) convaluerit, extunc pro eodem equo 11), prout poterit, amicabiliter componere teneatur etc. (53) R. de homicidio 12) LIII. Licet antiquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kmethoncm occidendo solutis tribus marcis grossorum a pena homicidii liberatur, tamen 1) Cod. P. I. De relictis kmethonibus post obitum ipsorum. 2) W Cod. P. I. na marginesie pisarz obok tego słowa zamieścił »observatum et«. 3) Cod. D. II. pusczyna. 4) Cod. P. I. consuetudinem abusivam. 5) Cod. P. I. De comodato vel de eo, qui accomodavit equum sanum aput amicum et vult dare claudicantem. 6) Cod. P. I. equum sanum suum sibi accomodasset. 7) Cod. P. I. tandem. 8) Cod. P. I. lesura eadem veniret. 9) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 11) Cod. P. I. equo eodem. 12) Cod. P. I. De homicidio, ubi kmetho alium occiderit. 488 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKl Iszy. [46] quia1) huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem 2), unde nos statuimus, quod kmetho occidens kmethonem pro pena homicidii castellanie, in qua3) commissum est homicidium, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas, | consanguineis vero sive amicis proximioribus, sex marcas [f. 38°] decernimus persolvendas 4). Qui homicida si non fuerit in solvendo et captus fuerit, pena capitali puniatur. (54) Item de eodem 5) LIIII. Item si duo, tres vel quatuor de homicidio alicuius accusantur, licet iuramento antiquitus accusatoris 6) omnes pena homicidii puniebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes, statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio ct vulneribus teneantur se expurgare, alias deficientes in expurgacione puniantur 7). (55) Item de eodem 8) LV. Item quacunque morte casuali et inopinata contingit 9) aliquem de hac luce migrare, puta de arbore cadendo vel in aqua demergendo aut quovismodo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente penitus nulla questio moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decernimus10), quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, sed j consanguinei [f. 39] et proximiores culpabilem inquirentes, causam, dum poterint, prosequantur 11) iuxta iuris formam. (56) R. de eodem 12) LVI. Ut violentorum audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles parem sibi militem occiderit, pro capite LX 13), pro mutilacione vero 1) Cod. D. II. i P. I. quod. 2) Cod. P. I. delicti cohercionem. 3) Cod. P. I. castellanis, in quo. 4) Cod. P. I. decrevimus persolvandas. 5) Cod. P. I. Item de eodem. ubi plures de homicidio accusantur. 6) W Cod. P. I. wyraz ten przerobiony został na »accusati«. 7) W Cod. P. I. na marginesie bocznym obok tego artykułu pisarz zamieścił uwagę: Hoc statutum continet iniusticiam. Zdaje się. źe do tego samego artykułu odnosi się dopisek na górnym marginesie stronnicy (873) zamieszczony: »Contra legem Exodi et Deuteronomon«. 8) Cod. P. I. Item de morte casuali cuiuscunque. 9) Cod. P. I. contingerit. 10) Cod. P. I. decrevimus. 11) Cod. P. I. exequantur. 12) Cod. P. I. R. de eodem, ubi miles militem occiderit. 13) Cod. P. I. LX marcas. [47] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 489 cuiuslibet membri triginta 1) et pro simplici vulnere quindecim solvere marcas 2) teneatur 3). (57) R. de homicidio 4) LVII. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit. Martinus respondit, quia Laurencius non fuerit de legitimo matrimonio sive thoro 5) procreatus, ex eo, quod asserebat, ipsuni filium mulieris vagabunde. Nos in tali et simili casu decernimus caput matris exsolvendum seu obtinendum6). (58) R. de raptoribus 7) LVIII. Sunt nonnuli, qui per indiscrecionem victum longi temporis brevi consumentes hora, assumunt 8) sibi extra propria 9) occasionem divagandi 10) et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut ergo tales a qualibet 11) occasione divagandi saltim formidine pene retrahantur, statuimus quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet 12) bonis [f. 390] eorum, que habent, ipso facto sint 13) privandi. Et si contingerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, unde volumus, quod inter suos pares ut infames habeantur, (59) R. de excessibus officialium 14) LIX. Consuetudine iniquissima ministerialium extitit observatum, quod dum ad aliquem in via occisum veri (s) vocabantur 15), ipsum vestibus, in quibus fuerat occisus, iure ipsorum, quod ipsi nominant knvawyone, spoliabant 16). 1) Cod. P. L XXX marcas. 2) Cod. P. I. marcas solvere. 3) W Cod. P. I. pisarz na marginesie obok tego artykułu zauważył: »parva pena contraria legi«. 4) Cod. P. I. Item de interfeccione matris. 5) Cod. P. I. thoro seu matrimonio. 6) Cod. P. I. Nos in tali casu et simili dicimus caput matris exolvendum. 7) Cod. P. I. De raptoribus et vagis. 8) Cod. D. II. consumunt. 9) Cod. P. I. extra propriam patriam. 10) Cod. D. II. occasione vagabunda. 11) Cod. D. II. i P. I. equalibus. 12) Cod. D. II. quomodolibet; Cod. P. I. quilibet; ale w Cod. P. I. pisarz ten wyraz przekreślił i na marginesie zamieścił »quibuslibet« 13) Cod. P. I. sunt. 14) Cod. P. I. De excessibus officialium, ubi eciam ministeriales occisum spoliare non debent. 15) Cod. P. I. vocabuntur. 16) Cod. D. II. spoliabantur. Archiwum Komisyi prawniczej. T. u. 62 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [48] Unde nos1), cum afflictis non sit addenda affliccio, eisdem ministerialibus prohibemus, quod de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere 2) non presumant, sed tantummodo uno grosso contententur3), quod decernimus4) eisdem dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos provocari, donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita. (60) R. de iniuriis et dampno dato 5) LX. Ut quilibet alium indempnem6) vigilet conservare7). Si aliquis alterius semina iumentis vel quibuscunque pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum [f. 40] passo vero dampnum, cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur8). (61) De eodem X9). Ad evitandam 10) autem quamlibet alteracionem, decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive alterius cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod sub11) testimonio vicinorum in propria domo iumentis sive pecoribus per noctem servatis, in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneantur iumenta 12) predicta 13). (62) R de foro competenti LXI. Volumus, ut si aliquis in iudicio iuris Theutunici contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus ibidem super alia questione simili vel 1) Cod. P. I. Unde nos considerantes. 2) Cod. P. I. exure. 3) Cod. P. I. unico gaudeant grosso et contententur. 4) Cod. P. I. decrevimus. 5) Cod. P. I. De eo, qui semina depascit aliena. 6) Cod. D. II. indampnem. 7) Cod. P. I. proximum conservare. 8) Cod. D. II. i P. I. teneantur; w Cod. P. I. pisarz dodat jeszcze: vulgariter naczye skodze zayantho. 9) Cod. P. I. De actore contra reum procedendum LXI. 10) Cod. P. I. evitandum. 11) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. iuxta. 13) W Cod. P. I. po tym art. znajduje się jeszcze następujący bez liczby porządkowej i niemal ideutyczny z artykułem umieszczonym pod rubryką: De foro competenti. De actore contra reum iure Theutunico procedendum. — Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris Tbeutunici contra reum suam dirigat accionem aut proponat, reus ibidem super aliqua questione simili vel in equali re convenire non poterit, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum voluerit, agitabit. [49] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 491 in equali recto iure non poterit querulare, sed suam litem aut causam coram iudice competenti, cum 1) voluerit, agitabit. (63) Sequitur de eodem2) LXII. Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo incendarii et exustores voluntarii domorum3), orreorum aut quorumvis bonorum morte crudeli et || turpissima4) puniantur, quibus eciam inventis, si ad eccle- [f. 400] siam effugiant5), patrocinium ex hoc nullum debeant6) obtinere propter dampnati criminis7) sevitatem8). Consueverunt tales omnes, ut effugiant iusticie manus9) ipsos punire volencium, ut plurimum, in civitatibus vel villis Theutunicalibus pcrmanere et ut accionem propositam contra eos eludant per 10) iuris Theutunici defensionem; et sic sepius talium maleficiorum crimina remanent impunita. Unde de nostrorum baronum prehabito consilio statuimus, quod accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut villis Theutunicalibus, extra forum ipsorum retrahantur et11) in iure Polonico coram, iudice competenti tenebuntur respondere sentenciari12) et puniri pena digna debebunt iuxta exigenciam criminis et eius probacionem. (64) De foro competenti 13) LXIII. Revera cum non solum a malo sed ab omni14) specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidam ad [f. 41] feditatem15) corpus16) suum ut plurimum protrahentes17) et lascivam vitam gerentes, Deum non timentes nec temporalem penam formidantes et virgines stuprant, mulieres polluunt violenter et quando impetuntur ab eis in re- 1) Cod. P. I. quo. 2) Cod. P. I. De incendariis in civitates aut villas fugientibus. 3) Cod. P. I. dominorum domorum. 4) Cod. P. I. turpissima et crudeli. 5) Cod. P. I. fugiant. 6) Cod. P. I. debent. 7) Cod. D. II. dampnato terminis. 8) Cod. P. I. severitatem. 9) Cod. P. I. manus ut effugiant iusticie. l0) Cod. P. I. propter. 11) Cod. P. I. ut. 12) Cod. D. II. sentencia. 13) Cod. P. I. De defloratoribus seu oppressoribus virginum. 14) Cod. D. II. ad bonum; Cod. P. I. bonum. 15) Cod. P. I. quidem ad fetiditatem. 16) Cod. D. II. corporis. 17) Cod. P. I. protrahentes ut plurimum. KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [50] centi iure Theutunico volunt se tueri1), ut facilius eludant commissi accionem criminis. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decernimus2) perpetuum observandum, ut tales oppressores3) virginum aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico coram iudice competenti teneantur respondere, sentenciari 4), puniri iuxta criminis qualitatem. (65) R. de privilegiis5) LXIIII. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos amittere privivilegii6) auctoritatem, qui non concessa sibi auctoritate utitur potestate, plures sunt nostri milites ius Theutunicum habentes in multis villis ipsorum ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta et tamen7) iure Theutunico obmisso tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam. Statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure Theutuhico, || [f. 41 0] amplius per ius Theutunicum contra agentes non poterint8) se defendere, propter quod volumus, quod ubi crimen est commissum, illo iure, quo illa villa tunc usa fuit, debebit iudicari sive terminari 9). (66) De eodem 10) LXV. Statuimus, quod dum aliquis contra suum privilegium in qualicunque11) causa citatur et exhibendo suum privilegium in iudicio amittit sexagenam, si ipse actor citans iudicis iussu 12) renuerit se iurare13) nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam, secus esse volumus 14), si iuraverit se nescivisse 15) reum fuisse privilegiatum. 1) Cod. D. II. teneri. 2) Cod. P. I. decrevimus. 3) Cod. D. II. oppressiones. 4) Cod. D. II. sentenciam; Cod. P. I. seutencia. 5) Cod. P. I. De privilegiis per abusicnem ammissis. 6) Cod. P. I. privilegiis. 7) Cod. P. I. cum. 8) Cod. D. II. i P. I. potueruut. 9) Cod. P. I. sive iu causa terminari. 10) Cod. P. I. De privilegio exibendo et pena solvenda. 11) Cod. P. I. quacunque. 12) Cod. P. I. iussa. 13) Cod D. II. iurari. Cod. P. I. curari. 14) Cod. P. I. nolumus. 15) Cod. P. I. novisse. [51] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 493 (07) R. de excepcionibus 1) LXVI. Cum ex separacione subditorum bona dominorum scpius 2) dcsertantur, nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter obviare. Propter que 3) nostra 4) voluntate est institutum, ut5) non plures kmethones aut incole de una villa insimul ad aliam possunt recedere, nisi unus vel duo preter domini illius ville, in qua degunt, voluntatem, nisi in casibus his exceptis, ut: si dominus [f. 42] ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa domini 6) villani bonis ipsorum depredantur vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto; in talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville incole abire possunt, sed omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit. (68) R. de eodem 7) LXVII. Similiter8) infantibus ad duodecim annos9) non10) educatis, si tempore infancie pueris per quempiam fuerit 11) illata iniuria aut patri ipsorum tunc mortuo 12), possunt13) illatam violenciam agitare, pro qua agere non valebant 14) propter defectum etatis contra ipsos impedientes seu iniuriantes 15). Et excepcio prescripcionis16) opponi eis non poterit, nisi tunc legitima etate in eis completa et nisi ad tempus debitum agere negligerent pro iniuriis olim eis illatis, tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegate 17). (69) De iure iurando LXVIII. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inter ceteros nostros fideles consolentur, || statuimus de nostrorum [f. 42°] 1) Cod. P. I. De recessione kmethonum in aliam villam. 2) Cod. P. I. sepe. 3) Cod. P. I. quod. 4) Cod. D. II. dum nostra. 5) Cod. D. II. et. 6) Cod. P. I. domini heredis ibidem 7) Cod. P. I. De pueris etatem non habentibus et iuiuriam pacientibus. 8) Cod. D. II. i P. I. Si mulier; ale w Cod. P. I. pisarz na interlinii zamiescił »Si- militer». 9) Cod. P. I. a duodecim annis. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 11) Cod. P. I. fuit. 12) Cod. P. I. patre ipsorum mortuo. 13) Cod. P. I. possint. 14) Cod. P. I. valebunt. 15) Cod. D. II. i Cod. P. I. ipsum impedientis se iniuriantis. 16) Cod. D. II. excepto prescripcionibus; Cod. P. I. excepcio prescripcionibus. 17) Cod. P. I. allegatam. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [52] baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua furti questio nunquam in iudicio mota fuit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam presumpcionem, habitam de ipso apud 1) vicinos, proprii iuramenti protestacione a tali accusacione se purgare. (70) Sequitur de eodem LXIX; de pera 2). Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivisset, Falco superveniens taliter 3) dormientem recepit 4) gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum, et quamvis gladium et peram sibi restituisset, tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus, quanwis de pera et gladio confiteretur et se eadem restituisse 5), tamen predictos tres scotos diffidebatur 6). Unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attrahere domino invito, nisi rogatus, predictum Egidium in simili casu decernimus7) fore admittendum ad iuramentum8). (71) Sequitur de eodem 9) LXX. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu impulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod 10) ex illo [f. 43] morsu ostendebat et asserebat se claudicare 11), Falco autem eandem impulsionem seu incitacionem canis diffidebatur 12). Et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium debet 13) se expurgare. (72) De eodem 14) LXXI. Querelam deposuit Egidius contra Falconem, quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere 15) contencio, ipse Falco superveniens 1) Cod. D. II. aut; w Cod. P. I. wyrazu tego niem». 2) Cod. P. I. De probacione LXIX. 3) Cod. P. I. talem. 4) Cod. P. I. recepit sibi. 5) Cod. P. I. restituisse fatetur. 6) Cod. P. I. tamen predictos scotos diffitetur. 7) Cod. P. I. derrevimus. 8) W Cod. P. I. na marginesie obot tego artykułu pisarz zauważyl: »pro parwa re scilicet 3bus grossis iuratur«. 9) Cod. P. I. De morsu canis ex incitacione. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 11) Cod. P. I. se ostendebat seu asserebat claudicare. 12) Cod. P. I. incitacionem seu impulsionem diffidebatur. 13) Cod. P. I. deberet. 14) Cod. P. I. de occasione vulneris. 15) W Cod. P. I. dwdch ostatuich wyrazów brak. [53] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 495 candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem contencione in illa fuerit vulneratus. Falco licet extinccionem candele confiteretur, tamen ipsum Egidium se vulnerasse diffitebatur 1). Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento recepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo vulneri prestitit occasionem 2), in vulnere duximus condempnandum 3). (73) De eodem4) LXII. Preterea de villanorum 5) pastore deposuit Egidius querelam6), quod ovem ad gregem impulsam et custodie pastoris || commissam de grege non [f. 430] rehabuit iterato ovem eandem. Pastor vero7) asserebat se eandem ovem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in simili causa pastorem decernimus iurare 8), quod ovem ad villam reduxisset. (74) De lusoribus taxillorum 9) LXXIII. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres propter 10) filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque demeritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius utroque parente sanis existentibus deluserit alicuius pecunie quantitatem, predicti ludentis parentes non tenebuntur 11) ipsi victori pro ipsorum filio ad pecunie 12) deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio existentibus parentibus adhuc sanis, concessio facta non valeat nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti 13) parentes compellentur 14). Sic eciam dicimus de omni contractu iniquo cum filio familias 15), quod non 1) Cod. D. II. difiidebatur. 2) Cod. D. II. acciouem. 3) Cod. D. II. iuramentum et occasionem vulnus duximus condempnaudum. 4) Cod. P. I. De eo, dum pastor ovem perdiderit aliquam. 5) Cod. P. I. villarum. 6) W Cod. D. II. wyrazu tego brak; w Cod. P. I. wyraz ten dopisany zostal na marginesie. 7) Cod. P. I. autem. 8) Cod. P. I. decernimus pastorem debere iurare. 9) Cod. P. I. de filio lusore taxillorum. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego brak; w Cod. P. I. wyraz ten dopisany na marginesie. 11) Cod. D. II. pareutes vero tenebuntur; ale pisarz »veroc przekreślił i na marginesie zamieścił non. 12) Cod. P. I. filiorum. 13) Cod. P. I. predicti. 14) Cod. P. I. compellantur. 15) Cod. D. II. i P. I. farailiaris. 496 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [54] valet, eum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius 1) dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem. (75) Sequitur de eodem LXXIIII. || [f. 44] Ad precludendum lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante2) ipsis taxillorum ludi fortuna, super prestanciam 3) seu credenciam4) de pecuniis, equis et hereditatibus cribrare, exspoliare et dampnose ammonere, qui sic delusi et ad inopiam 5) deducti, ut plurimum, ad vicia deteriora labuntur, propter quod ulcio6) iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri; et ad hoc malum vitandum7) et quod nostri nobiles rebus habundantes strenuitate dediti pro defensione regni forcius invigilent 8) decernimus9), quod deinceps nullus terrigena noster vel10) alienigena, cuiuscunque status aut condicionis existat, in nostro regno ludat taxillos ad prestanciam 11). Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio 12) nec ad aliquam solucionem seu ad satisfaccionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero superveniens 13) post hoc statutum pro pecunia evicta14) acriter monuerit 15) suum debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem quocienscunque vel maledixerit et improperaverit pro debito 1 [f. 440] prelibato, tociens illi pro sua verecundia penam, penthcza que dicitur 16), solvat et nostro iudicio nichilominus aliam penam similem pro inobediencia assignabit. 1) Cod. P. I. aliquod. 2) Cod. D. II. novitatem; Cod. P. I. noritantem; ale w Cod. P. I. pisarz ten wyraz przekreślił i na interlinii zamieścił novitatem. 3) W Cod. P. I. pisarz ten wyraz przekreślił i na marginesie zamieścił »substanciam€. 4) Cod. P. I. credenciam ipsis. 5) Cod. P. I. rapinam. 6) Cod. P. I. ultimo; ale pisarz ten wyraz przekreślił i na marginesie zamieścił »ulcio« 7) Cod. D. II. hac mala vitandum; Cod. P. I. hoc mala videndum; ale w Cod. P. I pisarz ostatnie dwa wyrazy przekreślił i na marginesie zamieścił >malum videndum<. 8) Cod. P. I. penrigilent. 9) Cod. P. I. decrevimus. 10) W Cod. P. I. pisarz ten wyraz przekreślił i na interlinii zamieścił »non«. 11) W Cod. P. I. pisarz dodał jeszcze na marginesie: »sed tantummodo pecunia pro parata. 12) Cod. D. II. i P. I. empcio. 13) Cod. D. II. spernens. 14) Cod. P. I. sic evicta. 15) Cod. D. II. moverit. 16) Cod. P. I. que dicitur pyanthcze. [55] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy 497 (76) De rapinis transeuntibus ad expedicionem 1) LXXV. Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant. Quidam pretereuntcs 2) ista veluti legis transgressores, quod cum per terras propris pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes infinita dampna, pauperibus eciam plura quam hostibus, irrogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastantur. Volentes itaque huic periculo de remedio oportuno providere, statuimus, quod quocienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio 3), nullus stacionem faciat in villis, sed in campo, nec rapinas in equis, pecudibus, pecoribus aut 4) in aliis rebus committat 5), sed solum 6) pabulum moderate tantum recipiat 7) pro suis equis Et staciones faciant de lignis in silvis, gaiis aut rubetis incisis receptis8), ut ex hoc edificia villarum intacta persistant. Si 9) quis veluti temerarius huius statuti violator contrarium || fecerit, domino ville illius, aut cui dampnum est illatum, [f. 45] dampna restituat iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum cum pena penthcza 10) ad hoc apposita; et nichiiominus alia similis pena in violacione 11) statuti pro nobis cedet 12). (77) De 13) divisione hereditatum matre defuncta 14) LXXVI. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum volunt et tollunt porcionem 15) propter quod contingit sepe filios etate iuvenili cis in parte amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem factam patri, patrem non succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat. Visum extitit 16) nobis et nostre milicie, 1) Cod. P. I. De stacionibus et rapinis transeundo ad expedicionem; pisarz pierwotnie napisał »transeuntibus«, ale później wyraz, ten przerobił. 2) Cod. D. II. preterientes. 3) Cod. P. I. transicio seu progressio. 4) Cod. P. I. et. 5) Cod. P. I. committant. 6) Cod. P. I. solummodo. 7) Cod. P. I. recipiant. 8) W Cod. P. I. pisarz wyraz ten przekreślił. 9) W Cod. P. I. pisarz przed tym wyrazem zamieścił na interliuii et. 10) Cod. P. I. pyanthcze. 11) Cod. D. II. i P. I. violatorem; ale w Cod. P. I. pisarz na marginesie zamieścił violacione«. 12) Cod. P. I. cedat. 13) Cod. D. II. i P. I. Ex. 14) Cod. P. I. Ex divisione hereditatis matre defuncta sequitur. 15) Cod. P. I. medietatem seu porcionem. 16) Cod. P. I. Visum itaque extitit. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 63 498 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [56] ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas nupcias convolabit, nisi tunc velut 1) fame sue prodigus 2) bona et hereditates illas communes indebite dissiparet 3). (78) R. de infamibus et furta committentibus 4) LXXVII. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia || proceden- [f. 450] tes 5), veluti prodigi 6) honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes sunt profugi regni nostri spontanea voluntate ipsorum, et sic occasionem habentes plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris actibus malis pcnitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante, nostram clemenciam irnplorare consueverunt et sic nostre gracie de novo restaurantur. Volumus, quod licet nostra ira sit dimissa eis 7) et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum 8), et nichilominus infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterunt, in fama et sublimitate honoris poterit adequari. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni fures et profugos servat et participat 9) cum eis rapta et male conquesita, tales non possunt dicere se 10) probos, cum impares probis viris reputentur. (79) R. de usura 11) LXXVIII. || [f. 46] Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus extorsioni pecuniarum terminum non imponens 12), proinde statuit nostrorum baronum auctoritas 13), ut Iudei 14) fidei nostre veri inimici Christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus de usura pro qualibet septimana exigere habent, nisi 1) Cod. P. I. velit 2) Cod. D. II. i P. I. prodigiis 3) Cod. P. I. dissipare etc. 4) Cod. P. I. De infamibus et profugis furta committentibus. 5) Cod. P. I. procedens. 6) Cod. D. II. pro digni. 7) Cod. P. I. nostra sit dimissa eis ira. 8) W Cod. P. I. obok tego wyrazu pisarz zamieścił na marginesie: »non obstante qua- libet diuturnitate. 9) Cod. D. II. i P. I. servant et participare. 10) Cod. P. I. se dicere. 11) Cod. P. I. De usura et iudaica pravitate. 12) Cod. D. II. i P. I. imponentes. 13) Cod. P. I. nostrorum baronum auctoritas statuit. 14) Cod. P. I. Iudei impii. [57] KOD. DZIAŁYŃSKICH II gi i PUŁAWSKI Iszy. 499 tantum unam quartam cum gfaciarum accione. Et si Iudei, qui per vanas decepciones ad litteram 1) obligacionis mutuant pecunias , sustinueruntque 2) infra duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram3) accrescentem ulterius post duos annos amittere debent4), tantum de principali sorte et de usura aucta infra predictum tempus sint contenti, neque per eandem litteram obligacionis poterint5) obligantem effectualiter ammonere nec obligatus stare tenetur vel observare ipsis suam obligacionem vel promissum 6). (80) R. de penis 7) LXXIX. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes, intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi ex hoc pretendentes. Statuimus, ut si quis [f. 46°] inciderit quercum in bonis alienis domino invito valentem 8) ad axem 9) aut minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, penam, que dicitur szeszcz grzywyen 10), illi solvat, in cuius dominio sunt incisa 11). (81) R. de penis 12) LXXX. Et licet canonica sanccio depopulaciones13) agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in colla 14) ipsorum et temporali disciplina impie puniantur, propter quod statuimus, ut si alicuius militis miles (s), prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiaris frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque recipiunt, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa defensare, equos recipiencium vel alienas15) res per se libere pro se tollere 16). Et si tunc quempiam occiderit, impunite volumus ipsum pertransire; dominum vero illum, de cu- 1) Cod. D. II. iusticiam. 2) Cod. P. I. sustinuerintque. 3) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 4) Cod. P. I. debeat. 5) Cod. D. II. poterit; w Cod. P. I. wyrazu tego niema. 6) Cod. P. I. premissum. 7) Cod. P. I. De penis sequitur. 8) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 9) Cod. D. II. i P. I. axam; ale w Cod. P. I. pisarz na iuterliuii zamieścił »axem«. 10) Cod. D. II. sescz grivyeny. 11) W Cod. P. I. pisarz na marginesie obok tego artykułu zamieścił: »pro quercu violeuter excisa sex marce». 12) Cod. P. I. De eo, qui de nocte frumenta furatur. 13) Cod. D. II. deploraciones. 14) Cod. D. II. incola. 15) Cod. P. I. alias. 16) Cod. P. I. res libere pro se tollere. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [58] ius dominio exiverunt tales depopulaciones 1), in penas nobis penthcza 2) et ei 3), cuius sunt 4) recepta frumenta, decernimus incidisse. Et si vulnerarent vel occiderent frumentorum defensorem, solvant vulnera leso vel ca- put || pueris vel amicis cum penis prenotatis. [f. 47] (82) R. de penis 5) LXXXI. Quoniam omnis scurilitas verborum vel turpiloquium 6) ad rixas homines provocantes aput virtuosos debent 7) non immerito evitari, ad que non aliter, nisi metu pene, quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum esse talem, prout ipsum asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit 8), racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si 9) ipsum occidisset. (83) De eodem 10) LXXXII. Item dicimus, quod si matrem eius meretricem nominaverit et non revocavit 11) nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decernimus incidisse, aut revocando debet dicere: id, quod sum loqutus, mentitus sum, sicut canis. (84) De penis12) LXXXIII. In percussionibus militum aut aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observare: si miles militi aut nobilis nobili || plagam dederit usque ad sanguinis effusionem, nobili, cui [f. 47 °] illata est talis percussio, pena, que dicitur penth 13), per inferentem debet assignari. Si autem illi inferatur14), qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali vulnere, kmethoni vero pena VI marcas15) per inferentem debet solvi 16). 1) Cod. P. I. depredaciones. 2) Cod. P. I. pyanthcza. 3) Cod. D. II. i P. I in zamiast et ei. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego nienia. 5) Cod. P. I. De turpiloquio aut cum nobilis nobili improperaverit de peuis. 6) Cod. P. I. turpiloquiorum. 7) Cod. D. II. i P. I. debet. 8) Cod. P. I. vituperaverit. 9) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 10) Cod. P. I. De penis. 11) Cod. P. I. revocaverit. 12) Cod. P. I. Item cum nobilis uobili plagam inflixerit. 13) Cod. P. I. pyanthcza. 14) Cod. P. I. inferat. 15) Cod. P. I. VI scotorum. 16) Cod. P. I. debet per inferentem solvi. 59] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI I szy. 501 (85) De divisione penarum 1) LXXXIIII. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho vulneratur cum sanguinis effusione aut percuttitur enormiter, de omnibus penis, pro 2) vulneribus aut percussionibus sentenciatis, duas partcs leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur 3), assignari demandamus. (86) Sequitur de penis 4) LXXXV. Et licet lex novi vel veteris testamenti 5) fratricidium vel alia seva crimina graviter puniat sive dampnet6), tamen quidam velut hostes proprii sanguinis et honoris legis penam minus formidantes, fratricidium 7) committunt, sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque8), ut unde lucra 9) habere cupiunt, inde dampnis affligantur, aut puniantur, in quo peccaverunt; || omnes regnicole [f. 48] et nobiles regni nostri fratres aut sorores aut ipsos consanguineos interimentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nulIum accessum obtinebunt, quinimo sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione, in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtinent successionem. Quos10) in aggravacione culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis omnes fratricidas infames pronunciamus et patricidas et inhabiles ad aliquos honores promovendos. (87) De penis 11) LXXXVI. Statuimus et decernimus 12), quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evolvantur extirpantur 13), eciam si fuerint proprie ipsius extirpantis 14), medietatem earundem plantacionum dimittere in solo sive in area sub pena sex marcarum teneatur 15). 1) Cod. P. I. De vulneribus kmethonum. 2) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 3) Cod P. I. agitur. 4) Cod. P. I. De fratricidio occasioue hereditatis obtinende. 5) Cod. P. I. lex tam novi quam veteris testamcnti. 6) Cod. D. II. puniant sive dampnent. 7) Cod. D. II. fratriciuium. 8) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 9) Cod. P. I. lucra et bona hereditaria. 10) Cod. D. II. quas; Cod. P. I. quatinus quos. 11) Cod. P. I. De plantacionibus et pena inde secuta. 12) Cod. P. I. decrevimus. 13) Cod. P. I. radicate evellantur. 14) Cod. D. II. extirpentur; Cod. P. I. extirpantur. 15) Cod. P. I. sub pena sex marcarum, id est fertone, teneantur. 502 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [60] (88) De eodem 1) LXXXVII. Item si quis 2) violenter mantellum3) suum vel quamlibet aliam4) rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque recepit, iure non re- petendo, ipsum mantellum5) vel quamlibet aliam rem, cum pena sex mar- carum, restituere teneatur 6). [f. 480] (89) De eodem 7) LXXXVIII. Si aliquis excolens vel8) seminans agros alicuius violenter, semine eorundem agforum careat cum pena pyantk za. (90) De eodem 9) LXXXIX. Cum alicuius quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit 10) testimonium 11), volumus, quod pro 12) huiusmodi negligencia bovum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam passo 13) cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satisfacere teneatur. (91) De eodem14) LXXXX. Item pro curru feni violenter recepto tres grossos cum pena XV eidem iniuriam et dampnum passo et iudicio quindecim 15) satisfacere teneatur l6). (92) De eodem. Item pro copa17) cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum quindecim; si autem tempore nocturno, decernimus esse furtum. 1) Cod. P. I. De eo, qui recipit res quascunque alicui violeuter, et pena inde secuta. 2) Cod. P. I. aliquis. 3) Cod. D. II. maccellum. 4) Cod. P. I. aliquam aliam. 5) Cod. D. II. maccellum. 6) Cod. P. I. tenetur. 7) Cod. P. I. De seminacione agrorum. 8) Cod. P. I. aut. 9) Cod. P. I. De recepcione bovum alterius violeuti. 10) Cod. P. I. fuerit. 11) Cod. P. I. testimonium vel protestacio. 12) Cod. D. II. i P. I. per. 13) Cod. D. II. dampnum et iniuriam dampnum passo; Cod. P. I. dampnum, occasionem et iniuriam passo. 14) Cod. P. I. De recepcione grani aut cassule cuiuscumque. 15) Cod. P. I. XV. 16) Cod. P. I. teuetur. 17) Cod. D. II. copia; Cod. P. I. cassula. [61] KOD. DZIAŁYŃSKICH II gi i PUŁAWSKI Iszy. 503 (93) De famulis. Item famulus, qui dicitur gohnnonka, si 1) vicino domini sui fecerit dampnum vel iniuriam, dominus ipsius pro ipso satisfacere tenetur. (94) Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives pro violencia per testes debet et habet se expurgare, || alias iuxta |f. 49] violencie qualitatem debita pena est mulcendus. (95) Item pro cassula estivalium vel yemalium decernimus unam mensuram racione violencie dum recipitur ad currum, dum in ponderibus, furtum esse declaramus: id ipsum ad recepcionem feni extendentes 2). (90) De penis castellanorum, iudicum, notariorum, camerariorum, succamerariorum LXXXXI. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod dicitur vulgariter narzeczenye 3) vel naganyenye, pelles ermelinas 4), castellanis 5) autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi 6) pelles mardurinas, subiudicibus pelles vulpinas, succamerariis per sex marcas, camerariis istorum omnium per sex scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles 7) vulpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per sex marcas, absque omni contradiccione et antequam ad aliquam 8) admittantur audienciam, dare et satisfacere teneantur. (97) De pena ludencium LXXXXII. Filius nondum emancipatus constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus seu separatus, si globizando vel tasserando vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo aut exercendo aliquid || per- [f. 490] diderit, talia omnia et singula per ipsum deperdita, volumus et decernimus9), quod in ipsius partem seu sortem computentur, nichilominus decernentes, quod sive in taxillis sive in scaccis10) sive in quibuslibet11) aliis ludis 1) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 2) W Cod D. II. artykułu tego niema. 3) Cod. P. I. narzeczene. 4) Cod. D. II. i P. I. curcillinas. 5) Cod. D. II. i P. I. castellanus. 6) Cod. P. I. Sandomiriensi et Lublinensi. 7) Cod. P. I. pellas. 8) Cod. D. II. alienam. 9) Cod. P. I. decrevimus. 10) Cod. P. I. scartis. 11) Cod. P. I. quibuscunrque. 504 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [62] lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias equos vel alias quaslibet1) res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas, monendi, petendi, acquirendi, requirendi 2) seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria caucione seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit acquisitum, sed dumtataxat quoslibet ludos haberi concedimus et volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi3). (98) De militum penis 4) LXXXXIII. Militi pro una plaga vel pro pluribus a kmethone factis quindecim pena percusso et iudicio quindecim5). Si vero fuerit cum baculo et cruenta, sicut pro vulnere gladiali declaramus satisfaciendum. Militi vero famoso, slachcze, LX marcas, scartabello XXX marcas, militi creato de sculteto vel kmethone quindecim marcas pro capite. || Item militi slackcze [f. 50] pro vulnere decem marcas, scartabello quinque marcas, scolteto vel kmethoni factis militibus tres marcas pro vulneribus statuimus persolvendas. (99) De confessione 6) LXXXXIIII. Bartholdus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit Andreas7) licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum wlodarius Bartholdi pro certa pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam idem wlodarius recepisset8), quem tamen9) mortuum esse asserebat. Nos autem, considerantes confessionem predicti Andree et10) eciam et mortem ipsius wlodarii, in tali casu decernimus 11) eundem Andream probare prati vendicionem et empcionem. (100) De eodem12) LXXXXV. Item Bartholdus contra Andream13) deposuit, quod ipsum vulnerasset; Andreas confessus est, ipsum Bartholdum vulnerasse, dicens 14), quod hoc 1) Cod. P. I. quaslibet alias. 2) Cod. P. I. requirendi, acquirendi. 3) Cod. P. I. solacii habendi et exercicii. 4) Cod. P. I. De penis militum, ubi kmetho vulnerat militem. 5) Cod. P. I. XV. 6) Cod. P. I. De confessione prati. 7) Cod. P. I. Andreas autem; drugi ten wyraz dopisany na marginesie. 8) Cod. P. I. ab ipso recepisset; dwa pierwsze wyrazy dopisane na margiuesie. 9) Cod. D. II. i P. I. cum. 10) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 11) Cod. P. I. decrevimus. 12) Cod. P. I. De vulnere iu ludo. 13) Cod. P. I. Item contra Andream Bartoldus. 14) Cod. P. I. dicit. [63] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSIKI Iszy 505 fecit nolens in ludo et solaciando, tanquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Anclree confessione, attendentes, quod ludus [f. 500] non debet se 1) extendere ad aliquam lesionem 2) seu offensam 3), ipsum Andrcam in tali casu decernimus 4) Bartholdo ad vulneris satisfaccionem condempnandum. (101) De fideiussoribus LXXXXVI. Nicolaus Mathie mutuavit decem marcas, pro quibus Laurencium dedit fideiussorem; et post aliquot dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori5) in absencia Laurencii fideiussoris eandem 6) pecuniam persolvit, ut debebat 7). Tempore vero procedente 8) predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro predicta pecunia traxit ad iudicium seu ad causam; et quia idem fideiussor in iudicio constitutus asserebat predictam pecuniam per prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, nos in tali casu decernimus probandum 9) factam fuisse solucionem. (102) De dote et donacione LXXXXVII. Statuimus, quod marito mortuo uxor10) circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia 11) in pecuniis, gemmis, lapidibus et12) vestibus superextantibus debeat13) remanere. Ipsa autem mortua ad pueros, si ipsos [f. 51] habuerit, predicta omnia devolvantur 14). Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel voluerit recipere, decernimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradicione devolvantur 15), et cum residua alia suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem probandum16). 1) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 2) Cod. P. I. lesionem aliquam. 3) Cod. P. I. offensam vulneris. 4) Cod. P. I. decrevimus. 5) Cod. P. I. idem Mathias ipsi Nicolao dcbitor creditori. 6) Cod. P. I. equidem; ale pisarz ten wyraz przekreślił i na interlinii zamieścił »eandem«. 7) Cod. P. I. persolvit et dedit, ut debuit. 8) Cod. D. II. i P. I. precedente. 9) Cod. D. II. propandam; Cod. P. I. proponendam. 10) Cod. P. I. proximior; ale pisarz na interlinii nad tym wyrazem zamieścił uxor. 11) Cod. D. II. i P. I. paternalia. 12) W Cod. P. I. wyraz ten opuszczony. 13) Cod. P. I. debent. 14) Cod. P. I. divolvautur. 15) Cod. P. I. divolvantur. 16) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 64 KOD. DZIAŁYŃSKlCH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [64] (103) De eodem LXXXXVIII. Item statnimus, quod cum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur, bona vero hereditaria (coram) rcgia maiestate debeant 1) assignari. (10J) De expurgacione LXXXXIX. Martinus conqueritur dc Nicolao, quod die forensi in via publica de pera recepit sibi2) octo scotos violenter; Nicolaus respondit, quod in- dcbite ipsum calumpniaretur, nec eandem pecuniam 3) amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens cum sex testibus se de hoc 4) expurgare. Nos ita- que in tali casu decernimus cum duodecim 5) testibus et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem. [f. 510] (105) De eodem C. Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt octo scoti; Nicolaus vero scminans invenit bursam eandem cum eisdem octo scotis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit prcdictam bursam se 6) invenisse vel pccuniam habuisse. Nos itaque 7) in tali casu indiximus 8) eidem Nicolao per proprium iuramentum se expurgare, quod non invenit nec habuit pecuniam eandem. (106) De iniuriis dampno dato 9) CI. Statuimus, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifcra succisa 10) XII grossos dumtaxat passo dampnum exsolvatur et cum pena XV 11). (107) De expurgacione 13) CII. Preterea cum dominus contra vlodarium vel alium familiarem suum aliquis pro rebus vel iniuriis suis habet questiones 13), tunc ipse vlodarius 1) Cod. P. I. regie maieslati debeut. 2) Cod. P. I. recepit sibi de pera. 3) Cod. P. I. pecuniam vidclicet octo scotos. 4) W Cod. P. I. dwoch ostatnich wyrazów brak. 5) Cod. P. I. in XII. 6) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 7) W Cod. P. I. wyraz teu opuszczony. 8) Cod. D. II. i P. I. induximus. 9) Cod. P. I. De succisione arboris. 10) Cod. P. I. excisa. 11) Cod. P. I. duodecim. 12) Cod. P. I. De expurgacione iniuriarum wlodario et procuratoribus. 13) W Cod. P. I. pisarz przerobif ostatni ustęp tego zdania na: aliquid pro rebus vel uiutiis habet questionis. [65] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 507 vel1) familiaris, domino suo non deferendo iuramentum 2), teneatur 3) se cum sex testibus cxpurgare (108) De empcione et vendicione CIII. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur 4), hoc || videntes, [f. 52] ne maiores aut potenciores persone in sculrecias aliquas pretcr voluntatem dominorum assumantur; idcirco visum fuit nostris baronibus, ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa scolteciam preter illius ville aut possessionis domini vel patroni voluntatem, factam empcionem 5) aut contractum 6) contra hoc statutum ipsam decernimus 7) irritam et inanem. (109) De prescripcione 8) CIIII. Cum omnis dissensionis et discordie sit9) mater communio, in qua eciam fratres aut germani existentes ad rancorem seu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas homines ipsi in periculum ne 10) incidant vite utriusque, consueverunt, ut plurimum, homines11) vivere12) et stare in propriis domibus separatim de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit, habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius non deducta13). Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes 14) et in racione dissoluti, domos proprias ac 15) bona hereditaria reformare non || [f. 52°] curantes, domos informatas et hereditates ad utilitatem reductas iure pro10) se obtinent vendicare fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes. Et sic quilibet pater familias tactus hoc timore a reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione 17), propter quod ut 18) a torpore et pigri- ) Cod. D. II. nou. 2) Cod. D. II. i P. I. differendo iuramento. 3) Cod. P. I. tenetur. 4) Cod. D. II. teneant. 5) W Cod. D. II. wyra/.u tego niema. 6) W Cod. D. II. wyraz ten opuszczony; w Cod. P. I. zaimieszczony na marginesie. 7) Cod. P. I. decrevimus. 8) Cod. P. I. De divisione facta in preseucia amicorum. 9) Cod. P. I. est. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego brak; w Cod. P. I. pisarz zamiescił go na interlinii. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 12) Cod. D. II. i P. I. vincere. 13) Cod. P. I. non fuerit deducta. 14) Cod. D. II. i P. negligente. 15) Cod. P. I. aut. 16) Cod. D. II. per. 17) Cod. P. I. erracione. 18) Cod. D. II. i P. I. ne ; ale w Cod. P. I. pisarz, przerobił ten wyraz jak w texcie. 508 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [66] cia tales retrahamus et excitemus et bene laborantes et procurantes aliquod commodum exinde reportent 1), statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres vel amici consanguinei vel remoti sexus utriusque abinvicem separati fuerint vel divisi et in hac separacione vel divisione steterint 2) per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegatur, propter quam 3) sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione 4) partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitime excludantur 5). (110) De eodem CIIII 6). Cum furta et7) latrocinia propter immanitatem criminis et infiiccionem8) seu formidacionem pene pro debito commisso opponende 9) per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis || [f. 53] in brevi non potest propellari, et sic quandoque furta remanent impunita, et cum contra eos accio proponitur 10), per excepcionem prescripcionis annualis 11) volunt se tueri 12), in detestacionemque 13) criminis decernimus, ut si quis 14) de furto vel latrocinio in iudicio accusatur, si est manens secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus 15) annualis 16) prescripcionis 17) procedit et habet locum contra agentem de furto. Si autem actor et reus sunt abinvicem distantes 18), non alia prescripcio vel excepcio 19) agentem de furto 1) Cod. D. II. i P. I. reportetur. 2) Cod. D. U. i P. I. steterit. 3) Cod. P. I. propter quod quam. 4) Cod. D. II. reperacione seu vendiciune; Cod. P. I. lcparacione seu preicripcione vendicione. 5) Cod. D. II. i P. I. per rescripcionem obiecta legitima excludalur. 6) Cod. P. I. De prescripcione latrocinii CV. 7) Cod. P. I. vel. 8) Cod D. II. i P. I. propter crimiuis infliccionem; ale w Cod. P. I. pisarz za pomocą stosownych dopisków text należycie uzupełnił. 9) Cod. D. II. opponente. 10) Cod. D. II. imponitur; Cod. P. I. proponitur aut apponitur. 11) Cod. D. II. annialis; Cod. P. I. a malis. 12) Cod. D. II. teneri. 13) Cod. P. I. in intestacionemque. 14) Cod. P. I. aliquis. 15) Cod. D. II. i P. I. abiectus. 16) Cod. D. II. animal; Cod. P. I. annalis. 17) Cod. P. I. prescripcio. 18) Cod. U. II. Si autem adiuvicem actor et reus stantes. 19) Cod. D. II. prescripcionis vel exccpcionis. [67] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 509 repellit, nisi tantum triennalis 1), et imputent eciam pigriciei sue 2) omnes desides et lenti, qui de sui dampni recuperacione minime curaverunt 3) vigilare. (111) De prescripcione 4) CV. Si cuiuscunque pueri inpuberes 5) ante legitimam etatem ad iudicia trahuntur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari nequeunt, propter quod ex interlocucione 6) iudicis eadem litis contestacio usque 7) ad etatem debitam illorum puerorum prorogatur 8) [f. 530] (et) dilacione9) pendente aliquot anni effluere 10) consueverunt, demum pueris legitimam etatem attingentibus, si questio ipsis 11) eadem innovatur, excepcionem pueri prescripcionis 12) idem agentibus13) de se illorum annorum, quibus induciati fuerunt, opponere non valebunt, sed tantum 14) utentur illorum dierum prescripcione, si qua fuit apud ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent ad iudicium super eandem causam evocati. (112) Sequitur de eodem CVI15). Cum realis distinccio personarum habeatur 16), inter quas quedam persone sunt libere, ut virorum, alie autem (ut) mulierum minus libere agere possunt in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris tantum et masculis prescripcio triennalis tantum currat17), viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur, mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. 1) Cod. D. II. temalis; Cod. P. I. anualis. 2) Cod. D. II. imputet se eciam pigriciei sue; Cod. P. I. impulet se eciam eciam pigriciei. 3) Cod. D. II. curaverit. 4) Cod. P. I. De prescripcione iudiciorum. 5) Cod. P. I. impubes. 6) Cod. D. II. i P. I. introlocucione. 7) Cod. D. II. eadem lis usque. 8) Cod. P. I. prorogetur. 9) Cod. D. II. delacione. 10) Cod. D. II. efluere; Cod. P. I. elfugere, ale pisarz w Cod V. I. w tym wyrazie literę dopisał. 11) Cod. D. II. i P. I. ipsius. 12) Cod. D. II. prescripcio. 13) Cod. P. I. attingentibus. 14) Cod. P. I. tamen. 15) Cod. P. I. I e prescripcione viduarum et maritatarum CVII. 16) Cod. D. II. habetur. 17) W Cod. D. II. trzech ostatuich wyrazów brak. 510 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [68] (113) Sequitur de eodem CVII 1). Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt || etenim quidam 2) multum litigiosi 3) calumpniose viros innocentes [f. 54] de crimine homicidii commissi ante multos annos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilis haberi4) non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii vult agere aut5) accusare6), cupiens penam capitis sibi vendicare et opponere, antequam tres anni elabantur7) a die criminis commissi, hoc in iudicium deducat, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiecta8). (114) De eodem CVII 9). Ut viri famosi et iuste viventes aliqua speciali prerogativa apud nos10) inter ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut 11) si quis miles aut nobilis, cui alias questio furti nunquam in iudicio mota fuit, et de crimine furti aut latrocinii accusetur, phas sibi sit propter bonam prescripcionem, habitam de ipso aput 12) vicinos, per proprii iuramenti protestacionem 13) a tali accusacione se expurgare. (115) De pena contra iudicem CIX. || [f. 540] Cum in causarum processibus aput iustos iudices nihil habeant vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere14) aut premium iusticiam evertere, sed gestent15) stateram equo libramine l6) in manibus lances17) appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velut fame sue prodigi et persecutores ipsorum honoris contra eorum con- 1) Cod. P. I. De prescripcionibus CVIII. 2) Cod. P. I. quidem. 3) Cod. D. II. multum lidgiose; Cod. P. I. militum litigiose. 4) Cod. D. II. habere. 5) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 6) Cod. P. I. accusare aliquem. 7) Cod. D. II. i P. I. elabuntur. 8) Cod. D. II. excepcio prescripcione obiectus; Cod. P. 1. excepcio et prescnpcione obiecta etc. 9) Cod. P. I. De senteucia et re iudicata et de pena contra iudicem CIX. 10) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 11) Cod. D. II. i P. I. aut; ale w Cod. P. I. am pisarz dokouał poprawki. 12) Cod. D. II. i P. I. habitam ipsos aut. 13) Cod. P. 1 testimonium. 14) Cod. D. II. i P. I. pre valore. 15) Cod. P. I. gestant. 16) W Cod. D. II. dwa te wyrazy opuszczone. 17) Cod. D. II. laudes. [69] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 511 scienciam ct iusticiam per graciam aut per sordes quitqunm faciant partis in gravamen 1); propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudcx or dinarius vcl delegatus, Dei timore postposito, inique 2) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti 3) ipsum condempnando super hereditate aut alia re certa in iudicium deducta, ct propter hoc pars dampnata 4) ad superiorem apellat 5), et quia moris est in iudicio Polonicali, quod iudex, a quo provocatur et cuius sentencia per partem impugnatur, non prius vult ncc tenetur sentenciam suam defensare, nisi prius tres marce aut pellcs mardurine || sibi assignentur, ut parilitas in penis hnbeatur, [f. 55] si idem iudex vincatur per partem condempnatam, eidem pelles aut tres marcas reccptas cum pena XVcza suffusus rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit. (116) De reprehensione iudicum CX. Insuper statuimus, quod in nostra presencia vel coram nostro capitaneo aut quando generales termini tenentur palatinis 6) vel baronibus presentibus iudex iudicans non possit de malo iudicio redargui 7), cum non ipse solus, sed plures iudicant supradicta. (117) De testimonio iudicis CXI. Adicientes, quod quando supra iudicato dubitatur8) et ad iudicem recipiatur wsztecz 9) quod ille si 10) recordatur, qualiter iudicavit, statim dicere val in crastinum differre teneatur. (118) De eodem 11) CXII. Statuimus insuper, quod si litigator dixerit in nostra nostrorumque baronum presencia vel absencia, iudicantem in causa sua inique 12) et 1) Cod. D. II. i P. I. gravamine. 2) Cod. D. II. i P. utique. 3) Cod. D. II. parte. 4) Cod. P. I. condampnata. 5) Cod. D. II. appellant; Cod. P. I. appellatur; ale sam pisarz na interlinii zamieścił »appellat«. 6) Cod. P. I. palatino. 7) Cod. P. I. redargui de mało iudicio. 8) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 9) Cod. D. II. wsczescz. 10) Cod. D. II. i P. I. se. 11) Cod. P. I. Sequitur de eodem. 12) Cod. D. II. nuuquam. 512 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [70] perperam processisse 1) seu iudicasse2), iudex per suos collegas3), || qui ff. 550] secum cidem presiderunt iudicio, statim probare dcbcbit, quia iuste et legitime iudicaverit. Sin autem arguens sentenciam suam de falso probare voluerit, ipsum iudicem inique 4), uti premittitur, sentenciam protulisse 5), id probare teneatur 6) per sex testes similis dignitatis et status, cuius noscitur fore iudex; idem redarguens sentenciam iudicis, ut est dictum, contra ipsum nullatenus audiatur, donec iudici tres marcas vel pelles dederit mardudurinas, quas idem iudex racionabiliter 7) pro 8) se obtinebit, si sentenciam suam 9), uti premittitur, comprobaverit fore iustam. Similiter redarguens sentenciam subiudicis contra ipsum non debet audiri, nisi sibi pelles vulpinas vel tres fertones curaverit assignare, qui eidem cedunt subiudici, qui se iuste probaverit iudicasse. Et idem, quod 10) de iudice premisimus 11), de castellano hoc eciam censuimus12) senciendum. Si vero iudicibus13) castellanorum obiciet aliquis falsitatem sentencie, respondere 14) minime teneantur, donec eis pelles agnine fuerint presentate, quas pro se obtinere poterint15), si similiter suum iudicium os tenderint16) fore [f. 56] iustum. (119) De eodem 17) CXIII. Item ub curie nostre sunt remote, terrigene nostri possunt deducere 18) recepta pignora ad curiam castellani aut palatini Cracoviensis vulgariter dicta obora, in terra Cracoviensi prenotata commorantis. Et idem de palatino Sandomiriensi volumus intelligi. Hoc specialiter declarantes, quod officiaes alias slvszebniky 19) non nisi palatini instituere habeant facultatem et 1) Cod. D. II. procedisse. 2) Cod. P. I. procidisse seu iucidisse. 3) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 4) Cod. D. H. nunquam. 5) Cod. D. II. pertulisse. 6) Cod. P. I. tenetur. 7) Cod. D. II. i P. I. inracionabiliter. 8) Cod. D. II. per. 9) W Cod. P. I. wyraz ten opuszczony. 10) Cod. P. I. Et idem de iudice quod. 11) Cod. D. II. promisimus. 12) W Cod. D. II. pięciu ostatnich wyrazów niema. 13) Cod. D. II. i P. I. iudici. 14) Cod. D. II. i P. I. videre. 15) Cod. D. II. per se obtinere potuerit. 16) Cod. D. II. ostenderit. 17) Cod. P. I. De eo, ubi pignora rapta debent depelli 18) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 19) Cod. P. I. szluzebniky. I [71] KOD. DZIAŁYŃSKlCH II gi i PUŁAWSKI Iszy. 513 eosdem 1) iudicare; et 2) pro affIiccione aut vulneribus 3) vel pro capite eorundem penas exigere et levare omnimodam habeant facultatem 4). (120) De iudicio terrestri 5) CXIV. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure frui6) non debeat, ne sit tanquam monstrum diversa capita habens, expedit reipublice, ut uno et equali iudicio tam Cracovienses quam Poloni et ceteri nostre terre incole 7) iudicentur. Et 8) ex quo unus princeps est omnium, una eciam 9) moneta in toto regno nostro haberi debet cum consilio tocius nostre ba- ronie et assensu 10), que debet esse perpetua et bona in valore, ut 11) per hoc ceterum sit grata et accepta 12). [f. 560] (121) De eodem CXV. Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur quilibet miles, secundum quantitatem suorum bonorum et possessionem 13) reddituum, ad rempublicam certis14) armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate, que et15) ita de iure militali sunt libera, absque omni vexacione conserventur. (122) De prescripcionibus CXVI. De cetero statuimus, quod cum aliquis habens 16) hereditatem et ipsam tenens tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipsum aliquis consanguineus vel affinis post predictos annos impediret, volens ipsum exemere per proximitatem de eadem hereditate viceversa, statuimus, quod ex quo idem proximior tacuit tribus annis et tribus mensibus prenotatis, a modo non sit ei licitum predictam hereditatem rehabere. Hoc eciam volumus intelligi, si aliquis debitor diceret, quod hec hereditas michi est 1) Cod. D. II. i P. I. eadem. 2) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. P. I. pro vulneribus. 4) Cod. P. I. potestatem. 5) Cod. P. I. De iudicio terrestri seu terminis. 6) W Cod. D. II. wyraz ten opuszczony. 7) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 8) W Cod. P. L wyrazu tego niema. 9) Cod. D. II. cum; w Cod. P. I. wyrazu tego brak. I0) Cod. P. I. cum consilio et assensu tocius nostre baronie. 11) Cod. P. I. et. 12) W Cod. D. II. czterech ostatnich wyraz6w niema. 13) Cod. D. II. i P. I. possessione. 14) Cod. P. I. ceteris. 15) Cod. D. II. i P. I. est. 16) Cod. P. I. emens. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II 65 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [72] proximior, quam tu tenes, quia1) venditor michi prius debitus fuit, ante- quam ipsam comparasti, si talis, || cuiuscunque condicionis sit [f. 57] Christianus vel Iudeus, si tacuit tribus annis et tribus mensibus, silencium sibi perpetuum imponatur. (123) De eodem C decimo septimo 2). Cum pater decesserit3) pueris relictis et ipsis ante annos legitimos non educatis, tutor ipsorum non potest hereditatem ipsorum vendere nec gades limitare nec ipsam hereditatem aliquo modo deperdere, quousque pueri ad annos discrecionis pervenerint (et per se rexerint, quam si vendiderit, vel aliquo modo a pueris alienaverit, pueri cum ad annos discrecionis pervenerint)4) hereditatem suam in possessore5) lucrabuntur viceversa6) nec ipsis aliqua prescripcio obviabit. Citati vero respondere non tenentur, sed per iudicem anni ipsis7) deputentur, nisi in casibus infrascriptis8): Casus: Primo si aliquis patri ipsorum hereditatem suam obligavit et ipsam exemere vellet, tunc pecuniam pueri recipere tenentur pro eadem, quamvis (annos) legitimos non habent9). Item si quis pro patre ipsorum (caucionem) fideiussoriam incideret10) et vivente patre ad iudicium fuerit provocatus, tunc pueri respondere vel solvere tenentur, non expectando | annos suos, aut si pater pro aliqua hereditate citatus fuisset [f. 570] adhuc 11) vivens, tunc pueri respondere tenentur pro eadem hereditate. (124) De tutoribus18) CXVIII. Multociens contingit, quod pueris in orphanitate constitutis, aliqui quasi eis compacientes ipsos nomine tutorio recipiunt in curam et tutetelam; demum ipsis ad etatem legitimam venientibus a tutore solent exigere racionem de bonis et11) rebus mobilibus et immobilibus quibuscunque. Unde de consilio baronum nostrorum statuimus, quod tutor peractis temporibus de nullo racionem facere tenetur, nisi de censibus et iumentis indomitis. 1) Cod. D. II. quam. 2) Cod. P. I. De tutore puerorura CVII. 3) Cod. D. II. decederit. 4) W Cod. D. II. ustepu objętego nawiasem niema. 5) Cod. D. II. possessionem; Cod. P. I. possessione. 6) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 7) Cod. D. II. i P. I. ipsius. 8) Cod. P. L nisi infra descriptis casibus. 9) Cod. P. I. habeant. I0) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 11) Cod. P. I. adhoc. 12) Cod. P. I. De quo tutor pueris racionem facere tenetur. 13) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 1 [73] KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 515 (125) De dote danda CXIX. Statuimus eciam, quod postquam aliquis nostrorum nobilium filiam suam vivens nuptui tradiderit et dotem sibi assignaverit competentem ipso defuncto eadem plura in fratribus requirere non poterit. Si vero patre mortuo filia vel filie remanserint 1) innupte, si fuerit filia palatini et possessiones 2) multe fuerint 3), eidem centum marcas pro dote per fratres assignentur; ubi vero || possessiones pauce et filie multe vel [f. 58] una hereditas, fiat existimacio in valore et pars contingens cuilibet sorori pef fratrem, nomine dotalicii, pecunia persolvatur. Et idem sentenciamus de filiabus inferiorum 4) nobilium a palatino, quod cum eas in vita5) tradiderint maritis, dote similiter eisdem 6) competenti assignata, quibus de hac luce sublatis fratribus questionem movere non poterint. Fratres vero uterini cuilibet sorori nupte vero LX marcas7) solvere teneantur, si possessiones sunt multe, ut prefertur; si vero pauce, fiat existimacio, ut supra, et pars contingens cuilibet sorori in pecunia per fratres persolvatur. (126) De eodem 8) CXX. Fratribus vero uterinis non exstantibus9) idem10) volumus de patruelibus esse intelligendum, et patruelibus non existentibus, quilibet, qui de eisdem armis et consanguineitate 11) proximior extiterit 12) in bonis hereditariis seu patrimonialibus succedere poterit, sororibus dotatis, ut superius || [f. 58°] est descriptum. Et interim quod sorores non fuerint matrimonialiter copulate, hereditates patrimoniales, quocunque modo vocitentur, predicti fratres possidebunt, quousque ipsas nuptui tradiderint, ipsis dotem assignando 13) competentem, ut superius est descriptum. Hoc specialiter declarando, quod cum pater in vita sua aliquam ex ipsis nuptui tradiderit, de hoc debet contentari, quod sibi pater assignaverat adhuc vivens, nec fratribus pro dote aliquam questionem poterit movere, sed contentari debet de eo, quod parentes ipsius viventes pro dote sui compotes 14) existentes sunt largiti 15). 1) Cod. P. I. remanserit. 2) Cod. P. I. possessionis. 3) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 4) Cod. P. I. inferorum. 5) Cod. D. II. invitas zamiast in vita. 6) Cod. P. I. dote eidem similiter. 7) Cod. D. II. marce. 8) Cod. P. I. Sequitur de eodem. 9) Cod. P. I. existentibus. 10) Cod. D. II. eidem; Cod. P. I. et idem. 11) Cod. P. I. qui de eadem consanguineitate et idem armis. 12) Cod. P. I. existat. 13) Cod. P. I. dotem ipsis assignando. 14) Cod. P. I. »ui compotis aut sui compares. 15) Cod. P. I. exstentes largiti sunt. 516 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [74] (127) De raptore virginis1) CXXI. Item statuimus, quod quicunque virginem, cuiuscunque status vel condicionis extiterit, sine voluntate parentum rapuerit et eciam violenter oppresserit, vita ipsius sit in oppresse virginis gracia et amcorum eiusdem. Filia omnino sine voluntate parentum raptori consenciens vel se procurans recipi a raptore, et si eidem postmodum matrimonialiter fuerit copulata, nichilominus dotem amittat, ita, || quod parentes seu [f. 59] amici eius non teneantur ad dotandum (eandem). (128) De eodem CXXII. Quicunque vero2) alicui virgini seu mulieri coniugate aut vidue in via, campo, silva, domo vel villa opprimendo violenciam fecerit, et virgo vel rnulier, violatoris oppressionem evadens, infra triduum ad villam viciniorem veniens seu in villa existens, ad villanos clamaverit plorando seu lacrimando, narrando sibi violenciam fore illatam, et signa oppressionis in ea apparuerint manifesta, et subsequenter iuraverit, in nostra gracia amicorumque eius idem oppressor existat, et hoc, si de eius clamore dicti villani fuerint protestati. Si vero virgo de oppressione aliquem accusaverit calumpniose et in ea signa oppressionis non fuerint seu non apparuerint, ut est dictum, extunc quem accusavit, cum sex sue condicionis hominibus se expurgabit, calumpniatrix autem pena debita, cuiuscunque status vel condicionis existat 3), procellatur 4). (129) De furtu infamii 5) CXXIII. [f. 59°] Statuendo declaramus, quod si quis tribus vicibus de furto vel spolio in iudicio convictus extiterit 6) vel rem furtivam seu violenter ablatam restituerit, is infamis remaneat7) perpetuo nec eidem porte8) pateant 9) dignitatum10) nullaque donaria in vestibus vel in aliis a nobis rebus 11) penitus consequantur. Quod si accusato de furto sed non convicto adhibito certo numero testium fuerit indicta purgacio 12) et is, si in unius testis testimonio defecerit, propter hoc infamis nullatenus habeatur, sed passo dampnum satisfacere teneatur. 1) Cod. P. I. De raptore virgiuis, qui virginem rapuerit violenter et eam oppresserit. 2) Cod. P. I. vere. 3) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 4) Cod. P. I. percellatur. 5) Cod. P. I. De furto et spolio infamii. 6) Cod. P. I. spolio convictus fuerit seu extiterit in iudicio. 7) Cod. P. I. remanet. 8) Cod. D. II. parti 9) Cod. D. II. pateantur 10) Cod. D. II. i P. I. dignitatem. 11) Cod. P. I. vel in aliis rebus a nobis. 12) Cod. D. II. i P. I. in dicta purgacione. [75] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy 517 (130) De dampno1) CXXIIII. Statuimus insuper, quod interficiens indomitum iumentum cuiuscunque, tres marcas, poledrum vero interficiens tres marcas et ubi iumentum ictu vel plaga culpa alicuius lesum ad dorsum fuerit, marcam cum dimidia, et pro poledro secundi, anni quinque marcas huiusmodi ictum vel plagam inferens solvere teneatur; ubi vero tercii, quarti, quinti vel sexti anni poledrum 2) occiderit 3), iuxta quod || passus dampnum super [f. 60] estimacione 4) eiusdem poledri occisi iuramento suo firmaverit, satisfacere teneatur. (131) De lignis seu utensilibus intra gades alicuius inciderit CXXV. Statuimus eciam, quod quicunque habens cum aliquo limites transgrediendo ligna vel utensilia inciderit, is, cuius silva fuerit, incidentem5) primo in securi, palio, secundo in securi, palio et tunica, tercio in bobus vel in equis seu in uno equo impignorari poterit sine 6) pena. Sed si impignoraverit aliquem in duobus bobus vel equis, unum pro se obtineat et alium bovem vel equum super fideiussoria caucione dimittet7) et signum in arbore, (ubi) impignoravit8), excidere teneatur. Si vero in gays alterius furtive unam vel duas quercus inciderit, pro qualibet quercu sex scotos, si vero (tres) succiderit 9) tres fertones illi, in cuius gaio fecit, cum tribus marcis pro pena et iudicio alias tres marcas; si tamen propagines absciderit, quatuor scotos ipsum incidentem solvere || oportebit. Et idem volumus esse tenendum [f. 600] de quercubus silvarum seu in silvis aquaticis vel circa quaslibet aquas decurrentes. De quercubus vero mericarum, que merica vulgariter dicitur dambrowa, duos scotos quilibet ipsam incidens persolvat. Si autem 10) propagines seu ramos tantum absciderit, solummodo 11) impignorari debebit. Si quis autem arborem cum apibus succiderit, passo dampnum marcam et iudicio marcam, qui vero sine apibus arborem succiderit, mediam marcam passo dampnum et iudicio convictus persolvat. 1) Cod. P. I. De dampno et de iuramento quocunque occiso. 2) Cod. P. I. poledrum vulgariter srebcza. 3) Cod. D. II. acciderit. 4) Cod. P. I. passus superest numeracione. 5) Cod. D. II. i P. I. incidente. 6) Cod. P. I. sub. 7) Cod. P. I. dimittat. 8) Cod. D. II. impignorat; Cod. P. I. impignorator. 9) Cod. D. II. succerit; Cod. P. I, succiderit ter. 10) Cod. D. II. secundum autem. 11) Cod. P. I. tantummodo. 518 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [76] (132) De pascendo iumenta CXXIII. Statuimus, quod quilibet habens iumenta indomita, a vigilia sancti Adalberti usque ad festum sancti Michaelis sub custodia pascere teneatur, alias existimacionem dampni convictus iudicio dampnum inferens domino, cuius pascua depasta sunt 1), satisfacere cum pena compellatur, iudicio vero pro pena marcam ad solvendum sit astrictus; sed ipsa iumenta dampnum passus ad domum propriam || pellere non presumat. [f. 61] Decrevimus eciam, quod quicunque scrophas proprias ad glandines silve alterius depulerit, hic, cuius silva fuerit, pro prima vice porcum unum, secunda vice, si invenerit, duos porcos mactare habebit et tercia vice, si invenerit, omnes scrophas poterit pellere ad domum nostram magis vicinam, easdem nobiscum per medium divisurus. Ita tamen, quod ubicunque predictos porcos infra suos limites mactaverit, signum in arbore facere teneatur. Et si pars adversa dixerit, non ibi fuisse porcos mactatos, ubi signum fecerit mactator eorundem porcorum, id firmabit 2) proprio 3) iuramento. (133) De scrophis CXXVII. Statuimus, quod quando aliquis habens silvam vel mericam a se distantem porcos suos vel scrophas per bona alterius media ipsas voluerit inviare seu4) pellere ad eandem, quod id non possit facere per bona alterius, nisi tantum per viam ducentem ad silvam seu mericam ad eum 5) pertinentem. Et idem || dicimus per omnia observandum de 6) eo, [f. 61 0] qui pro suis scrophis vel porcis pro precio conduxerit silvam 7) glandinibus habundantem vel lignis, et bona alterius sunt intermedia inter silvam huiusmodi vel mericam, is ergo, per cuius bona pecudes huiusmodi domini merice vel silve seu conductoris eiusdem pelli debebunt, ex utraque parte ad triginta ulnas glandines proprias colligat seu pascat, ut sic predictus dominus8) vel conductor merice vel silve predictas suas scrophas vel porcos absque suo dampno seu offensa possit pellere9) ad eandem. (134) De milite fugitivo vel profugo CXXVIII. Statuimus, quod si aliquis coram nobis vel capitanco nostro de aliquo crimine aut maleficio fuerit accusatus et ad ostendendam suam inno- 1) Cod. P. I. suut depasta. 2) Cod. D. II. fremabit. 3) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 4) W Cod. P. I. dwdch ostatnich wyrazów brak. 5) Cod. P. I. eam. 6) Cod. D. II. i P. I. ex. 7) Cod. P. I. ad silvam. 8) Cod. P. I. dominis. 9) Cod. D. II. posuit zamiast possit pellere. [77] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 519 cenciam per nos vel nostrum capitaneum admissus non fuerit et ob hoc ipsum fugere contingat et ne fuga huiusmodi ad infamiam imputetur, idem fugiens coram Reverendo in Christo patre domino1) episcopo Cracoviensi vel palatino Cracoviensi aut Sandomiriensi || protestabitur, [f. 62] quod nos aut noster capitaneus ipsum ad purgandum admittere noluimus2). Et talis palatinus noster illius terre profugo treugas duorum mensium dare poterit et ipsum profugum servare, infra quod tempus idem palatinus aput3) nos vel nostros successores eidem profugo graciam et favorem querat, quod ipsum ad iusticiam admittamus. Qui4) si palatinus predicta non5) poterit obtinere, quod eundem ad expurgandum *) suam innocenciam admittere non vellemus, extunc palatinus eundem profugum ad metas terre sue conducere teneatur, qui a tempore conductus palatini infra annum terre, regno et terrigenis nocumenta inferre non debebit 7), uxore sua in bonis suis pacifice infra annum predictum et quiete dimissa8). Quo anno evoluto, infra quem graciam nostram semper querere debeat, et si ipsam invenire non poterit et prefatus profugus aliqua nocumenta regno vel9) terrigenis intulerit, propter hoc10) infamis non debet reputari, nec11) ipsum raptum per terrigenas ad mortem nobis || vel nostro capitaneo dare tenebuntur, [f. 620] nec propter hoc indignacionem vel offensam nostram incurrant terrigene predicti. Si vero malificiose12) et absque culpa aliquem fugere contigerit et iuri parere noluerit et fugiendo nocumenta regno et terrigenis intulerit, bona ipsius immobilia, preter dotalicium uxoris, camere nostre perpetue13) applicentur 14), mobilia inter nos et barones nostros per medium dividantur. Et si captus fuerit per quempiam, in gracia nostra consistat, nec propter captivitatem eius per amicos debet aliqua indignacio vel inimicicia occulta vel manifesta suboriri. Uxor vero sua in dotalicio remanebit, prout superius est notatum, vel ipsum15) liberam vendere habeat facultatem. 1) Cod. P. I. patre et domino. 2) Cod. D. II. volumus. 3) Cod. D. II. »ut. 4) Cod. P. I. qne. 5) Cod. D. II. vero. 6) Cod. P. I. purgandum. 7) Cod. D. II. in fine debebit. 8) W Cod. D. II. wyraz ten opuszczony. 9) Cod. P. I. et. 10) Cod. P. I. qnod. 11) Cod. D. II. i P. I. hoc. 12) Cod. P. I. maliciose. 13) W Cod. P. I. wyrazu tego niema, 14) Cod. D. II. applicent. 15) Cod. P. I. ipsam. 520 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [78] (135) De kmethonibus fugitivis CXXIX. Preterea declarando statuimus, quod cum a nobis sive a quocunque alio domino nobis subiecto kmetho fugerit 1) absque culpa sui domini, idem fugiens nullum ius 2) acquirit tamdiu, quamdiu domino suo de mansione sua non constabit. Secus si de mansione suo domino || constiterit ff. 63] et infra annum ipsum iure non impecierit, extunc post annum repetere volens3) iure terrestri sibi hec facere licebit. Qui si profugus propter austeritatem seu rancorem domini sui redire, eciam iure convictus, noluerit, extunc decernimus, quod idem fugitivus domino suo tres marcas pro pena et censum anni ex integro, quem 4) solvebat, solvere tenebitur et per hoc a domino suo liberabitur fugitivus antedictus. Hoc tamen in iure terrestri intelligi volumus. Quando vero kmetho5) in iure Theutunico residebat6), idem fugere seu recedere nequeat quomodo nisi hereditate7) vendita vel loco sui kmethonem eque divitem collocet8) aut agris in toto excultis seu stirpatis et seminibus yemalibus et estivalibus seminatis domino resignando9) recedere poterit, quo placebit. (136) Iudei litteras non prestant CXXX etc. Porro cum Iudaice pravitatis 10) intencio versetur in hoc, ut Christianos non tantum in fide quam eciam in diviciarum depressione semper deprimat et evellat 11), convenit statuere, ut nullus Iudeus | amplius alicui [f .63 °] Christiano in regno nostro amodo constituto suas pecunias super litteras obligacionis18) prestet aut mutuet, sed tantum ad pignus sufficiens prestare valeat secundum consuetudinem antiquitus observatam. Sequitur rubrica de magna Polonia cum aliis, ut inferius patebit 13). In nomine domini amen. Cum scriptura testante omnis etas ab adolescencia sit pronior ad malum et omnis creatura consistat sub vi- 1) Cod. D. II. fugierit. 2) Cod. P. I. ius nullura. 3) Cod. D. II. volunt. 4) Cod. D. II. i P. I. que. 5) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 6) Cod. P. I. residebit. 7) Cod. D. II. i P. I. a hereditate zamiast nisi hereditate. 8) Cod. D. II. eque dimittere tolleret. 9) Cod. D. II. i P. I. insiguando. 10) Cod. D. II. Iudaica pravitas; Cod. P. I. Iudeica pravitatis. 11) Cod. D. II. deprimet et evellent; Cod. P. I deprimunt et evellent. 12) Cod. P. I. obligatorias. 13) Cod. P. I. Sequitur rubrica de Magna Polonia cum aliis statutis inferius annotatis pro republica. [79] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 521 cio et natura humana labatur facile 1) ad delicta, viciaque eciam imitetur 2), quamvis domino disponente sibi subditi3) deberent fore pudici, pacifici et modesti, effre nata cupiditasque, quod, nisi iusticia cona- [f. 64] tus eius reprimeret, concordia inter homines nunquam foret: et quia dicente scriptura summum bonum in hac vita est iusticiam colere et unicuique, quod suum est, tribuere, et propter hoc conditur4) constitucio seu statutum5), ut humana coarceatur audacia et intef improbos innocencia securitate letetur. Nos Kazimirus, Dei gracia Rex Polonie, cupientes, ut subiecti nostri in regno nostro degentes, presertim in terra Polonie, cuiuscunque status vel condicionis existant6), honeste vivant, alterum non ledant7), ius unicuique tribuatur, de consilio in Christo venerabilis patris8) domini Iaroslai, sancte ecclesie Gneznensis Archiepiscopi, ac prelatorum, necnon palatinorum ceterorumque baronum et nobilium nostrorum de terra Polonie ad perpetuam rei memoriam statuta edidimus infrascripta, volentes, ut ipsa statuta in predicta terra Polonie a quibuslibet9) observentur, sicut nostram indignacionem et penas contentas in illis || cupiunt evitare. Requirit [f. 640] enim plerumque audacia10) perversorum, ut non simus 11) sola delictorum prohibicione contenti12), sed penam13) eciam delinquentibus imponamus14). (137) Sequitur de iudicibus. Quoniam dum vultus noster ab hiis personis, ex quibus constat iudicium, contemplatur, iudex se offert iusticiam ad 15) reddendam prompciorem10) et abstinebunt 17) a calumpniis litigantes, proinde statuimus, quod nostra regia maiestate terram Calisiensem sive Poznaniensem intrante, iudex statim ad nostram curiam sive Calissiensem sive Poznaniensem intrare tenebitur et iudicio presidere, cognoscendo de omnibus causis hereditariis eciam tamen in nostra presencia vel preter nos vel nostro speciali de 1) Cod. P. I. facile labatur. 2) Cod. D. II. i P. I. immiteutur. 3) Cod. D. II. i P. I. subiudici; ale w Cod. P. I. pisarz na interliuii zamieścił »subditi«. 4) Cod. D. II. i P. I. proditor. 5) Cod. P. I. constitucionum seu statutuum. 6) Cod. D. II. existat. 7) Cod. D II. i P. I. iuledant; ale w Cod. P. I. pisarz poprawil jak w texcie. 8) Cod. P. I. venerabilis in Cristo patris. 9) Cod. P. I quibusdam. 10) Cod. D. II. pleramque audaciam; Cod. P. I. pleram audaciam 11) Cod. D. II. i P. I. et non summis. l2) Cod. D. II. i P. I. contentorum. 13) Cod. D. II. pena. 14) Cod. P. I. sed pena eciam delinqnentibus imponatur. 15) Cod. D. II. et ad. 16) Cod. D. II. i P. I. pro rapcione. 17) Cod. D. II. i P. I. abstiuebit. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 66 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [80} mandato. Alioquin nobis extra terram existentibus termini pro hereditatibus generales, prout actenus observatum extitit, teneantur. (138) De scriptoribus iudiciorum. Statuimus, quod scriptores iudiciorum a producente ) testes, quos scribit, de tribus grossis, ubi vero terminos peremptorios scribunt, de grosso medio 2) contententur. || (f. 65] (139) De officialibus iudiciorum. Item statuimus, quod officiales de uno producente3) testium habent quatuor scotos, a pena vero, que dicitur syedmczeszanth 4), bovem, et quando pro furto pignorant5), bovem mediocrem. Sed (de) limitacione hereditatum pro una6) die, (si eam una die) consumaverit tunicam vel mediam marcam, eciamsi tres vel duas hereditates inter duos limitaret. Et (si) idem officialis, qui dicitur woszni, aliter formam iuramenti7) diceret testibus, quam est mandatum, et de8) hoc fuerit convictus iudicio 9), alter loco sui substituatur et ipse a suo officio perpetue deponatur. (140) Sequitur de alio 10). Item statuimus, quod de causis criminalibus in absencia accusatoris seu actoris, cuius interest11), nos vel nostri successores ac capitanei nostri, cognoscere non debemus nec aliquem hominem condempnare, nisi convictum iudicio vel confessum 12). (141) De illis, qui per strepitum ad iudicem veniunt. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium ad iudicia venientes per strepitum et inoportunam ipsorum acclamacionem 13) sentenciam seu || victoriam causarum consueverunt re- [f. 65 °] 1) Cod. P. I. procedente. 2) Cod. P. I. medio grosso. 3) Cod. P. I. procedente. 4) Cod. P. I. szedmdzanszanth. 5) Cod. D. II. pignorat; w Cod. P. I. wyraz teu opuszczony. 6) Cod. P. I. uno. 7) Cod. D. II. i P. I. forma iuramentum. 8) W Cod. D. II. wyraz ten opuszczony; w Cod. P. I. dopisany na interlinii. 9) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 10) W Cod. P. I. artykułu tego niema. 11) Cod. D. II. cuius in terris. 12) Cod. D. II. consensum. 13) Cod. D. II. i P. I. ac laciorem. [81] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 523 portare. Unde super hiis 1) providere volentes 2) statuimus, quod deinceps quisque3), cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuscunque familiaris aut sui servitoris ad iudicium venire non presumat, nisi fuerit vocatus; quia si contra facere presumpserit, pena, que dicitur pyanthcza, puniatur, camere nostre 4) applicanda 5). (142) De extraccione cultelli in iudicio. Preterea statuimus, quod quicunque in iudicio extraxerit cultellum vel gladium et aliquem vulneraverit, in nostra gracia consistat. Si vero gladium vel cultellum extraxerit et non vulneraverit, pena, que dicitur syedmnadzescza 6), puniatur, et illi, quem dehonestavit, penam7), que dicitur pyanthcza, solvere teneatur. (143) De eodem 8). Insuper statuimus, quod si quispiam coram nobis cultellum vel gladium extraxerit et vulnus alicui non intulerit, in gracia nostra consistat; si vero vulneraverit, sine gracia puniatur. Et idem, si coram nostro capitaneo hoc factum fuerit, decernimus observari. Si vero coratn domino || Archiepiscopo hoc idem contingerit, videlicet quod cultellum [f. 66J vel gladium aliquis extraxerit sive vulneraverit9), sive non10), pena syedmnadzeseza 11) puniatur, eidem domino Archiepiscopo applicanda. (144) De verbis vituperiosis 12). Et si quis turpia coram eo alicui protulerit, penam 13) eidem domino Archiepiscopo, que dicitur pyanczcza 14), persolvat. Si vero in curia nostra vel alicuius militis minutas quis subtraxerit, aurum periculo sit subiectus 15). Ubi vero coram milite cultellum quis vel gladium extraxerit et vulnera- 1) W Cod. P. I. wyraz ten opuszczony. 2) Cod. P. I. cupientes. 3) Cod. P. I. quisquis. 4) W Cod. P. I. wyraz ten dopisany na marginesie. 5) Cod. D. II. i P. I. applicandam. 6) Cod. P. I. szedmnadzcza. 7) Cod. D. II. i P. I. pena. 8) Cod. P. I. Sequitur de eodem. 9) W Cod. D. II. dwoch ostatuich wyrazów brak. 10) W Cod. P. I. pisarz cztery ostatuie wyrazy dopisal na marginesie. 11) Cod. P. I. szedmnadzcza. 12) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 13) Cod. D. II. pena eidem domino Archiepiscopo pena. l4) Cod. P. I. pyanthcza. 15) Cod. D. II. militis minutas quis subiectus; Cod. P. I. militis aurum periculo sit subiectus. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [82] verit aliquem, manus sua in gracia militis consistat, sin autem vulnus non intulerit, cultello manus (sua) poterit 1) penetrari. (145) De citacionibus. Decemimus declarando, quod nos vel capitaneus noster, palatinus, iudex et officialis, qui dicitur vozni, habeant facultatem ministerialem dandi ad citandum, ita, quod cum qui habent ius et non citentur2), nisi per litteras nostras vel capitanei3), illi per litteras dumtaxat citentur. Sed curia nostra presente4) vel iudicio5) nostro generali existente, officialis poterit ad mandatum nostrum vel nostri capitanei seu iudicis sine littera citare in hos icio vel in foro. || Sed extra curiam nostram vel iudicium [f. 66°] nostrum si quis citari debuerit, non in domo militis, sed apud wlodarium vel scoltetum edictum citatorium proponatur, actore presente vel eius nuncio, et contra quem fuerit accio dirigenda, causa citacionis, et per quem citatur, exposita, assignato6) sibi certo termino comparendi; ut si citatus comparere noluerit vel contempserit, pro quolibet termino7) primo, secundo, tercio octo scotos pro pena iudicio solvere teneatur. Et in termino peremptorio8) si non comparuerit, causam perdat et ab accione cedat cum pena. Quod9) de rei contumacia10) est intelligendum. Si vero actor in primo termino nec per se nec per aliquem alium suum nuncium non comparuerit, ab accione sua cedat cum pena sex marcarum, que in Polonico dicitur syedmgrzkvycny 11). (146) De inopinata citacione et deliberacione danda sequitur. Perpetuo prohibemus edicto, quod nostri familiares vel aliqui 12) in nostra curia citati13) seu coram nobis vel nostro iudicio arestati et inopinate inventi11), respondere minime teneantur, sed citati legitime propo- 1) Cod. D. II. poterunt. 2) W Cod. P. I. pisarz za pomocą stosownych poprawek ustęp ten przerobił na: »ita tamen, quod qui habent ius, ut non citentur. 3) W Cod. P. I. trzy ostatnie wyrazy dopisane na marginesie. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 5) Cod. P. I. iudicis. 6) Cod. D. II. assignacio. 7) W Cod. P. I. pisarz po tym wyrazie zamieścił na interlinii. 8) W Cod. D. II. wyraz ten opuszczony; w Cod. P. I. dopisany na marginesie. 9) Cod. D. II. i P. I. que. 10) Cod. D. II. i P. I. committata. 11) Cod. P. I. szedm grziven. 12) Cod. D. II. i P. I. alii quibus. 13) Cod. D. II. i P. I. citari. 14) Cod. D. II. i P. I. viventi. [83] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 525 sitis 1) sibi accionibus coram nobis vel iudicibus nostris respondebunt, con- cessa eis deliberacione supcr propositis accionibus2) competenti. || [f. 67] (147) De non recepcione hereditatis vendite vel obligate post prescripcionem. Preterea statuimus, quod edicto perpetuo servari mandamus, quod quicunque venditam possessionem infra octo annos, volens in ea aliquod ius vendicare, in iudicium non reduxerit reclamando, vel hereditatem obligatam infra triginta annos omnes non redimerit per se vel consanguineos suos3), quibus hoc competit4) de consuetudine speciali, hereditates sic vendite 5) vel eciam obligate ab annis predictis, quos volumus currere 6) ab anno domini millesimo tricentesimo quadragesimo septimo ad vitam locare (s), penes ipsos, quibus sunt vendite 7) vel eciam obligate, perpetuo remaneant 8) ipso facto. (148) De prescripcionibus spolii. Statuimus insuper, quod passus dampna9) per furtum et spolium in pecoribus, pecudibus et rebus minutis10) infra annum tantummodo evocandi ad iudicium, quem voluerit, sed11) in iumentis et equis violenter vel furtive ablatis infra duos annos habeat12) facultatem, post annos vero supradictos 13) ad agendum non nisi testibus admittatur. (149) Item ex quo unus princeps, unum ius, una14) moneta in toto regno debet haberi, que sit perpetua et bona in valore, ut per hoc magis sit grata 15) etc. Sequntur statuta Regis Polonie16) convencionis [f. 68] Vartensis17) instituta et edita per serenissimum regem Wladislaum sum- 1) Cod. D. II. prepositis. 2) W Cod. D. II. ustępu »coram nobis... accionibus« niema; w Cod. P. I. wyrazy »coram nobis vel i super propositis accionibus dopisane na marginesie. 3) Cod. P. I. suos cousanguineos. 4) Cod. D. II. i P. I. competi. 5) Cod. P. I. vendicate; ale sam pisarz na interlinii zamiescit »vendite«. 6) Cod. D. II. i P. I. curare. 7) Cod. P. I vendicate. 8) Cod. D. II. i P. I. remaneal. 9) Cod. D. II. passo dampno. 10) Cod. D. II. i P. I. iuiunctis. 11) Cod. D. II. i P. II. se. 12) Cod. D. II. i P. II. habeant. 13) Cod. P. I. preJictos. 14) Cod. P. I. eciam una. 15) Cod. D. II. gratus; Cod. P. I. sit magis gratus. 16) Cod. D. II. Polouici. 17) Cod. P. I. Wrate Wartensis. 526 KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [84] mum principem Lithwanie 1), in Cracovia demum anteea erant inventa de anno domini millesimo quadricentesimo vicesimo in festo Pasche, et ista enim sunt2) statuta et iura edita per prelatos et barones tocius regni3) in Vartha sub anno Domini 4) millesimo quadringentesimo vicesimo tercio in vigilia Symonis et Iude 5) et diebus sequentibus, confirmata per prescrip- tum dominum regem et ipsius 6) prelatos. || [f. 68°] (150) Perversa consuetudo in transposicione terminorum colloquii generalis et particularium terminorum a nostris subditis hactenus servabatur, unde diversa iuramenta et periuria oriebantur ac infirmitates fictive allegabantur, unde talibus obviare volentes, de unanimi7) consensu prelatorum et baronum nostrorum talem ordinem 8) in predictorum transposicione terminorum volumus a nostris subditis fore observandum, ut predicta periuria et iuramenta falsa decidantur. Et primo decernimus, quod termini colloquii generalis taliter in iudicio terrarum nostrarum in antea9) transponantur 10) videlicet, quod primum terminum per simplicem infirmitatem prorogent, secundum vero11) per veram infirmitatem absque confessione et allegacione capellani transponantur, pro qua infirmitate in tercio termino, si paruerit, iuramentum corporale prestabit, quod tunc infirmitate fuerat occupatus; si autem in eadem infirmitate casualiter perduraret, tunc tercio poterit transponere, quod, prout iacebat in ipsa infirmitate, hucusque [f. 69] non convaluit; et nichilominus in quarto colloquio generali aut parere12) studeat aut procuratorem certum transmittere non postponat, alioquin causam amittat. Idem volumus de terminis particularibus observari, quod primum et secundum terminos per simplicem infirmitatem subditi nostri transponere valeant 13), tercium vero terminum14) absque allegacione capellani per veram infirmitatem possint et debeant protrabere15) et in quarto similiter iuramentum corporale prestare, quod non fictive tunc infirmabatur, si paruerit. Sin autem eum, 1) Cod. P. I. serenissimum priucipem regem Polonie Wladislaum necnon ducem Lithwanie. 2) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 3) Cod. P. I. regni Polonie. 4) Cod. P. I. sub anno Nativitatis Domini. 5) Cod. P. I. Symonis et Iude apostolorum. 6) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 7) Cod. P. I. et de unanimi. 8) Cod. P. I. ordinare. 9) Cod. D. II. anteea. 10) Cod. D. II. i P. I. transponuutur. 11) W Cod. P. I. wyraz ten opuszczony. 12) Cod. P. I. pateri. 13) W Cod. P. I. obok tego ustępu dopisana na margiuesie: »contra veritatem iusticie». 14) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 15) Cod. D. II. posuit et deceruit pertrahere; Cod. P. I. posuit et decrevit protrahere. [85] KOD. DZIAŁYŃSKlCH Ilgi i PUŁAWSKI Iszy. 527 qui terminum procurat prolongare, contigerit in eadem infirmitate demo- rari, tunc quarto poterit transponere, prout superius de prolongacione colloquii generalis est expressum. Hoc 1) de reo est intelligendum. Sed actor primum terminum colloquii generalis per veram infirmitatem tenetur transponere, quia maior est contumacia ipsius 2), quam rei. || [f. 690) (151) De viduis. Ad abolendam dampnosam consuetudinem, que hactenus inter subditos nostros solurn ex communi usu servabatur, quod uxor marito mortuo in sede viduali contra quandam antecessoris nostri institucionem, que incipit: »Statuimus«, remanens, omnia bona possidebat, propter quod nonnulla bona pueris vel proximioribus per inadvertenciam earum et malam procuracionem annichilabantur, unde talibus providere volentes, decetero statuimus, quod uxor marito mortuo tantum circa dotem et dotalicium remaneat, alia vero, in quibus dotem vel 3) dotalicium non habuit, pueris vel proximioribus teneatur resignare 4). (152) Penes que debet remanere 5), quando vir prius moritur, quam uxor. Licet eciam antiquitus per antecessores supra in quodam capitulo: »Statuimus, quod uxor marito mortuo etc.«, erat constitutum, quod uxor marito mortuo circo omnia peraffernalia8) in gemmis, margaritis, argento, auro, vestibus et pecuniis remanebat, tamen, quia || non modica [f. 70J dampna per hoc pueris solebant evenire, quapropter ex consilio et assensu prelatorum et baronum nostrorum amodo statuimus, quod uxor marito mortuo solum circa7) paraffernalia8) domestica remaneat, thezauro videlicet, pecuniis et argento, equis magnis, omnibus armis, equireis exceptis, que omnia ad pueros devolvantur. Declaramus insuper, quod talis mulier circa omnia pecora et quevis alia, que in dote et dotalicio ipsius fuerint9), una cum equis vetigalibus, quibus tempore mariti sui vehebatur, remaneat, demptis10) vestibus et equis parvis in valore trium marcarum mariti defuncti, que in 11) equalem sortem seu porcionem domine et pueris cadere debebunt cum effectu. 1) Cod. P. I. Hoc tamen. 2) Cod. P. I. ipsius actoris. 3) Cod. P. I. seu. 4) Cod. P. I. Tesignare iuxta constitucionem antiquam per antecessorem nostrum conditam. 5) Cod. P. I. remanere debet. 6) Cod. D. II. per affernalia; Cod. P. I. afferualia. 7) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. II. i P. I. per aflernalia. 9) Cod. D. II. i P. I. fuerit. 10) Cod. P. I. de nuptis. 11) W Cod. P. I. wyraz ten opuszczony. 528 KOD. DZIAŁYŃSKI IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [86] (153) De pueris orphanis 1). Orphanitati puerorum subditorum nostrorum consulere graciose cupientes, qui interdum per patres, ipsis ad annos pubertatis minime educatis, mortis casu relinquuntur2) et sic tnultociens || per nonnullos [f. 70°] in iudiciis nostris vexantur 3), qui etate et discrecione carentes litem contestari nequeunt neque possunt. Et quamvis eisdem super etate sit provisum, videlicet maribus 4) ad quindecim annos5) inclusive et famellis ad duodecim annos inclusive, quod intra hoc non teneantur6) respondere, tamen7) aliis diversis gravaminibus multociens opprimuntur8), que considerantes amodo statuimus, quod pater vivens possit et valeat pueris suis et uxori, si ipsa affectaverit, constitucre tutores certos, quos voluerit et de quibus plus confidet, usque ad annos superius allegatos, nec eosdem tutores post mortem constituentis proximiores a tutela poterint nec valeant removere. (154) De opprobriis patri per filios factis 9). In quadam constitucione predecessoris nostri decretum extitit videlicet in capitulo: »Ex communi usuc ut supra, quod moriente patre puerorum cum alia nubere volente pueri a patre petebant porcionem; et ideo considerantes in eadem constitucione, || quod propter ingratitudinem [f. 71] patri 10) factam per filios et propter depressionem status sui, quam a filiis (in) recepcione bonorum paciebatur, multociens filii ad inopiam vergentes ad patrem convolabant et recurrebant, qui superiora advertens succurrere non curabat vel nolebat11), unde inter utramque partem displicencia et rancor morabatur12). Quibus incommodis obviare cupientes, extunc statuimus, quod pater habens filios, dum post mortem matris eorum ad secundas nupcias convolaverit, non tenebitur, nisi forte velit sponte, predictis suis filiis13), porcionem hereditariam, dummodo dissipator bonorum non existat, assignare, sed usque ad mortem suam in bonis hereditariis quibuscunque 1) Cod. P. I. De annis puerorum, in quibus iudicialiter respoudere non tenentur et de tutore ipsis dando per patrem morieutero. 2) Cod. D. II. delinquntur. 3) Cod. P. I. post mortem patris vexantur. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 5) Cod. D. II. quintadecimum anuos; Cod. P. I. quindecimum annum. 6) Cod. P. I. tenentur. 7) Cod. P. I. cum. 8) Cod. P. I. quibus multociens opprimuntur. 9) Cod. P. I. De eo, quod filii non possunt petere porcionem patris hereditatis, patre secundo nubente. 10) Cod. P. I. patris. 11) Cod. D. II. curabant vel nolebant. 12) Cod. P. I. morabantur. 13) Cod. P. I. sponte filiis suis. [87] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 529 dominari et manere valebit 1), assignata dumtaxat predictis suis pueris, si velint et si ipsam 2) habuerint racione 3) dotis vel quomodocunque 4), materna porcione, quam post ipsorum matrem racione nupciarum sustulit5) et recepit. (155) Cum secundam uxorem pater duxerit et filios divi- serit 6). [f. 71°] Declarantes statuimus, quod si contigerit patrem cum secunda uxore filios non habere, sed filias, et cum prima habuerit, extunc mortuo patre predictorum puerorum, pars aliqua secunde, et sic de aliis, uxoris filias7) non contingat8), sed filii sive filius prime vel secunde cuiuscunque uxoris supecstes9) sorores suas iuxta consuetudinem terre maritabit10), assignata ipsis in pecuniis dote competenti, bonis maternis dumtaxat exceptis, si ipse predicte 11) sorores habuerint, que pro ipsis debent remanere. Cum vero pueri prime uxoris porcionem suam equalem a patre eis sponte ex divisione perpetua obligatam obtinerent, tunc porcio secunde uxoris filiis aut filiabus cedere debebit integraliter et ex toto. (156) De orphanis feminis seu virginibus 12). Ut via dubiis precludatur. Interdum contingit filias post mortem patris carentes fratribus germanis in bonis hereditariis remanere, || [f. 72] quas solent patrui vel amici proximiores nomine tutorio observare in hunc finem, quod ipsas quibuscunque condicionibus sive13) pactis de hereditatibus excludant, volentes ipsis pecuniam, cum maritantur, assignare. Quibus de nostra clemencia providere volentes, deinceps statuimus, quod si mariti earum l4), receptis taliter pecuniis a proximis amicis aut tutoribus ex pacto de non recepcione bonorum ipsas concernencium, qualitercunque sive per fideiussorfam caucionem vel alio quocunque modo 15) tale pactum 1) W Cod. P. I. wyrazu tego uiema. 2) Cod. P. I. et ipsam. 3) Cod. D. II. i P. I. racionem. 4) Cod. P. I. quocunque. 5) Cod D. II. subtulit. 6) Cod. P. I. De dirisione hereditatis inter pueros prime et secunde uxoris etc. 7) Cod. P. I. aliqua, et sic de aliU, secunde uxoris filiam. 8) Cod. P. 1. continget. 9) Cod. P. I. supersticio. 10) Cod. P. I. maritabunt. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. De eo, quod filie non existantibus germanis fratribus succedunt in hereditatem. 13) Cod. P. L seu. 14) Cod. P. I. eorum, 15) Cod. P. I. vel aliquo modo. Archiwnm Komisyi prawniczej. T II. 67 530 KOD. DZIAŁYNSKlCH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. |88] ntervenerit aut fuerit astrictus, illud decernimus iriitum et inane 1); quin2) prefate3) filie ad earum redeant4) hereditarias porciones, non obstantibus pactis et caucionibus quibuscunque. Sponte vero prefate filie bona sua vendendi 5), ut antea, habeant facultatem. (157) De astuciis hominum 6). Astucie et dolositati7) perversorum hominum, qui omnia in peius convertere et interpretari non formidant, || viam precludere cupientes, [f. 720] qui nomine tutorio3) aliquam vel aliquas et iure affinitatis puellas cum bonis hereditariis, ipsa 9) ex successione paterna obtinentes 10), iam puberes, nubiles ad desponsandum servant ll), eas nolentes 12) maritari in hunc finem, quod bona ipsarum eo diucius valeant possidere, decernimus, quod tales virgines, sic, ut premittitur, adulte poterint viros recipere sine eiusdem patrui vel tutoris voluntate et consensu, tamen cum consensu et consilio 13) avunculorum et aliorum patruorum. Nec propter hoc bonis ipsarum 14) privari poterint aut fraudari, propter quandam constitucionem nostri antecessoris, que incipit 16): »Item statuimus, quicunque virginem etc.« supra 16) De raptore virginis. (158) De obligacionibus villarum 17). Prescripcio quamvis possessionis sive18) hereditatis in pecuniis obligate in quibusdam 19) terris nostris ad octodecim 20) annos 21) servabatur, 1) Cod. D. II. irratum et inanum; Cod. P. I. irritura fore et inanura. 2) Cod. P. I. quando. 3) Cod P. I. predicte. 4) Cod. P. I. redeant ad eorum. 5) Cod. P. I. bona sua hereditaria si ipsis placet vendendi. 6) Cod. P. I. De filiabus maritandis contra yoluntatem suorum tutorum. 7) Cod. P. I. Astucie et perversitati et dolositati. 8) Cod. P. I. cupientes, statuimus, quod quicunque nomine tutorio. 9) Cod. P. I. ipsas. 10) Cod. D. II. obtinente. 11) Cod. P. I. servaret. 12) Cod. P. I. nolendo. 13) W Cod. P. I. dwdcb ostatnich wyrazów brak. 14) Cod. D. II. i P. I. ipsorum. 15) W Cod. D. II. i P. I. po tym wyrazie zamiescili pisarze w formie rubryki: »De virginet. 16) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 17) Cod. P. I. De prescripcione in obligacione hereditatum. 18) Cod. P. I. seu. 19) Cod. P. 1 quibuscunque; ale sam pisarz błąd swój poprawił. 20) W Cod. D. II. czterech ostatnich wyrazów brak. 21) Cod. D. II. annis. [89] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKl I szy 531 quibus transactis eadem possessio per mutuatorem pecunie so- [f 73] lebat perpetrue obtineri, visum fuit nobis et nostre milicie, quod talis brevis prescripcio non sine peccato fuit observata. Unde exnunc statuimus in prefatis obligadombus l) prescripcionem triginta annorum observandam, quibus durantibus obligator poterit infra decennium 2), quinquennium, vel quo sibi placuerit, coram iudicio in actis suam obiigacionem innovare. (159) De eodem *). Ad precludendum autem viam calumpnhrum per nos provisum est, quod si quis vellet quempiam pro hereditate impetere, asserens eam pos- sidentem in obligacione tenere et possidere, quam fortassis legitime pos- sidet possessor, ad probacionem testium actore repulso 4) admittatur; et maxime, ubi utraque pars litteralia 5) et legitima testimonia super huius- modi possessione 6) non haberent, tunc in tali casu possessoris probacio admittatur. [f. 73 0] (160) De limitibus nobilium hereditatum7). De limitibus autem nostrorum nobilium taliter duximus providendum, quod si continget aliquem litigantem pro limitibus docere et ostendere scopulos dictos kopcze ad minus tres aut alia notabilia signa, ut in campis vyazdi 8), in silvis vero signa ad instar crucis facta, ut est moris, extunc succamerarius noster illum, qui meliora signa et notabiliora seu scopulos ostenderit, discernens9) sub onere consciencie debebit et tenebitur admittere ad probandum; ubi autem utraque pars signis notnbilibus inter hereditates careret10), extunc actor ad probacionem limitum cum testibus, ut de iure est, admittatur. (161) De emptore hereditatis11). Ex consuetudine et statuto antiquo observatur 12), quod vendens hereditatem emptorem per tres annos et tres menses ab impetu cuiuslibet 1) Cod. P. I. in prefatis prescripcionibus obligacionibus. 2) Cod. D. II. i P. I. decimum. 3) Cod. P. I. De probacione bereditaria. 4) Cod. P. I. possessor actore repulso ad probacionem testium. 5) Cod. D. II. litteraria. 6) Cod. D. II. possessionem. 7) Cud. D. II. De litibus nobilium. 8) Cod. P. I. wszyaszdy 9) Cod. P. I. discernentes. 10) Cod. D. II. i P. I. carent. 11) Cod. P. I. De limitibus in iudicium non iutroducendis post tres aunos et tres menses. 12) Cod. P. I. observabatur. KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [90] interccdere est astrictus et tenetur. Sed quia multociens contingit, qood vicini illius vendite hereditatis, quorum limites eciam ipsatn con [f. 74] tangunt 1), infra prefatos tres annos et tres menses emptorem vexare postponunt 2), donec venditor et intercessor prescripcionem intercessionis non evadat, qua elapsa primo emptorem pro limitibus inquietare non formidant, licet presentes vendicioni extiterint3); ea propter a modo volumus et statuimus, quod cum aliqua hereditas emptori 4) per venditorem ostenditur, vicini illius hereditatis per emptorem cum ministeriali evocentur, quod illi ostensioni intersint: qui si venire noluerint, per ministerialem sic 3) evocati, et infra tres annos et tres menses possessori6) questionem pro iimitibus non moverint, tunc possessor ad probacionem sue empcionis cum testibus admittatur. (162) De servacione libri terrestris7). Et quia barones terrarum nostrarum in iudicio colloquiorurn generalium personam nostram representant, coram quibus cause hereditarie 1| et alie maiores agitantur et tractantur et sentencie per eos- [f. 740] dem late robur obtinent firmitatis, ac si in presencia nostra fierent8), coram quibus eciam resignaciones bonorutn magnorum peragantur 9), que sentencie, resignaciones et alie cause per eosdem diffinite in speciali libro conscribantur; unde cum maiora alcius ponderari 10) debent et diligencius aut caucius11) observari, volumus, quod prefatus liber colloquii generalis, sive acta, sub clausura 12) trium clavium amodo conservetur, quarum unam iudex, aliam subiudex, terciam vero notarius terrestris habeant (et) conservent, nec liceat uni sine aliis clausuram predictam aperire. Et quia ex actis predictis et libro13) nonnulli litteras habere et extrahere fcempore debito chpiunt, ea propter providendum est, quod iudex debebit per ministerialem publice, quando opus viderit, facere proclamari, quod in tali districtu, loco et die liber sive acta ad extrahendum litteras quibuscunque eas || [f. 75] habere affectantibus exponetur. 1) Cod. P. I. contingant. 2) Cod. P. I. postponant. 3) Cod. D. II. extiterunt. 4) Cod. P. I. emptorem. 5) Cod. D. II. i P. I. sint. 6) Cod. D. II. i P. I. possessioni. 7) Cod. P. I. De libro colloquii generalis conservando et apperiendo. 8) Cod. P. I. fierent aut agerentur. 9) Cod. P. I. magnorum bonorum peraguntur. I0) Cod. P. I. ponderis. 11) W Cod. P. I. dwdch ostatnich wyrazów niema. 12) Cod. P. I. clausatur. 13) Cod. P. I. libris. [91] KOD. DZIAŁYŃSKICH Ilgi i PUŁAWSKI I szy. 533 (163) De camerariis iudicum vel dignitariis 1). De2) terminis autem particularibus, sumptibus vexacionibusque3) nostrorum pauperum militum compacientes, taliter duximus providendum, quod predicti4) termini particulares non pluries5) nisi semel infra mensem in quolibct districtu seu iurisdicione 6) alias povyathem 7) habeantur, in quibus camerarii iudicum et subiudicum et alii duo camerarii, videlicet palatini et succamerarii, eligendi et per eosdem ad illos adiungantur, sine quibus iudicis et subiudicis camerarii non habent iudicandi facultatem 8), predicti eciam camerarii seu ofticiales iudicii locandi non debebunt alias causas, nisi per proprios procuratores ad procurandum 9) de iudicio se levari. Et bonum et consultum videretur, quod iudex vel subiudex particularibus terminis personaliter, cum possint, presiderent 10), sicut in maiofi Polonia est consuetum. (164) De penis officiahum 11). [f. 75°] Officiales vero vel camerarii seu iudices iudiciorum particularium non debebunt a causis minoribus, quas usque12) ad extendicionem13) triginta marcaram et infra computamus pro memoriali sive pamyanthne 14) et 15) alio nomine prsyssandi 16) plus quam duos grossos recipere, a maioribus autem causis, que ultra triginta marcas se extendunt, pro memoriali quatuor grossos recipiendi habeant potestatem. (165) De questionibus in iudiciis factis17). Provisum est insuper, quod post unamquamque questionem coram iudicio expositam, dictam zaloba, eciam si pluares persone fuerint 18), pro par- 1) Cod. P. I. Quod terraini particulares in quolibet districtu 6aut semel in mense. 2) W Cod. P. I wyrazu tego niema. 3) Cod. D. II. vexacionibus. 4) W CoA. P. I. wyrazu tego niema. 5) Cod. D. II. plures. 6) Cod. P. I. districtu seu districtu seu iurisdicione. 7) Cod. P. I. w powyacze. 8) Cod. P. I. iudicandi non babent facultatem. 9) Cod. P. I. nisi proprias personas (wyraz przekrtślony) procnratores ad probandum. 10) Cod. P. I. presidere. 11) Cod. P. I. De penis officialium, quantum ab arra sit recipiendum vulgariter pamathne. 12) Cod. P. I. quasrunque zamiast quas usque. 13) Cod. P. I. extendicionem vel existimacionem. 14) Cod. P. I. pamathru. 15) Cod. P. I. ut. 16) Cod. P. I. fniszady. 17) Cod. P. I. Quod tantum uuum memortaie sit recipieudum eciam a pluribus ques- tionibus. 18) Cod. P. I. sunt. KOD DZIAŁYŃSKICH II gi i PUŁAWSKI Iszy [92] te quarum 1) una questio agitatur 2), non plus, nisi unum memoriale exigatur. (166) Quos articulos capitanei iudicare debent. Relatum est nobis, quod capitanei terrarum nostrarum communiter causas quascunque, que minime ad eosdem dinoscuntur pertinere, iudicant, sentenciant et discernunt; volentes ipsis imponere modum iu-| ff. 76] dicandi, decernimus, quod capitanei terrarum nostrarum non debeant3) alias causas preter infrascriptos articulos iudicare, videlicet pro violencia feminarum, pro depredacione 4) strate publice, pro incendio ignis et emissione, pro violenta domicilii alicuius invasione; aliarum autem causarum minime iudicandi habeant facultatem. (167) De notis notariorum 5). Terrestres notarii in omnibus terris regni nostri videlicet maiori Polonia, Siradia, Lancicia, Cuyavia, Dobrzin etc. pro notis equaliter6) recipiant sua iura, secundum quod notarii Cracoviensis et Sandomiriensis terrarurn 7) percipiunt 8), videlicet pro una inscripcione usque ad finem cause unum grossum, aut in principio medium grossum 9) et in fine medium grossum. (168) De perfidia Iudeorum 10). Iudaica perfidia cum semper Christianis contraria est et inimica, quod non solum in fide aut in corpore, sed et 11) in conculcacione bonorum et depauperacione Christianorum intendit, quamvis12) vero in constitucione cuiusdam capituli, quod incipit: Porro, sit eis prohibitum, quod [Ł 76] dare non debeant13) hominibus, cuiuscunque status aut condicionis existant, pecunias super litteras aut inscripciones, sed solum super vadia et pignora, tamen hoc ipsi minime advertentes pecunias super litteras et inscripciones dare non cessabant. Ideo volentes ipsis nostris subditis terrarum graciose subvenire, prout ex Cristiana religione tenemur et debemus, 1) Cod. D. II. i P. I. quorum. 2) Cod. P. I. agitur. 3) Cod. P. I. debent. 4) Cod. P. I. depravacione. 5) Cod. P. I. Quantum notarii recipere debent pro notis. 6) Cod. P. I. equalitatem. 7) Cod. P. I. terram. 8) Cod. P. I. participant. 9) W Cod. P. I. pięciu ostatnich wyrazów niema. 10) Cod. P. I. Quod Iudei non debeut pecunias Cristianis in litteras et iuscripciones dare. 11) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 12) Cod. D. II. quavis. 13) Cod. P. I. debent. [93] KOD. DZIAŁYŃSKlCH II gi i PUŁAWSKI Iszy. 535 de cetero prohibemus, ne Iudei supcr iitteras et inscripciones pecunias mutuent 1), sed solum super pignora, ut supra in eodem capitulo est expressum. Si quis igitur ludeorum de cetero tales inscripciones aut litteras exhibuerit2) aut super easdem pecunias daret, tales inscripciones aut littere extunc debent esse nullius roboris vel momenti, nec recipiens pecunias huiusmodi ad solucionem Iudeis teneatur earundem. (169) Quod Iudei super litteras pecunias non credant. Sed ex quo iam de facto aliqui Iudei habent litteras et inscripciones contra multos, dominus rex petatur, quod palatinis3) precipiat eosdem Iudeos, qui tales litteras obtinent, avisare, || quod easdem in collo- [f. 77] quiis generalibus proximioribus vel coram palatinis producant et quod easdem ad libros seu ad acta iudiciorum imponant et consignent 4) sub datis ibidem contentis; et si aliquam litteram post hoc ostendere voluerit5), quod nullius sit expost roboris vel momenti, nec recipiens 6) pecuniam huiusmodi a Iudeis expost ad solucionem eisdem) minime teneatur8). (170) De verbis vituperosis nobili illatis 9). Si aliquis10) nobilis vel asserens se de nobili genere procreatum dicat, quod aliquis, impar sibi existens in genere, vituperiosa verba sibi intulisset, quod tunc ille reus, eidem equalis11) non existens et negans improperacionem fecisse, proprio iuramento se ab impetu eius absolvat. (171) De kmethone, quod nobili non potest increpare. Kmetho non poterit alicui nobili vel (pro) nobili se gerenti12) nobilitatem ipsius increpare, nisi forte, quod kmetho audierit per alium nobilem prius ipsum increpasse, et ipse se18) de huiusmodi improperio minime expurgavit. Hoc autem volumus intelligi de illis nobilibus, qui ad expedi- [f. 770] ciones 14) serviunt et iuri terrestri subsunt, non autem de illis, qui in civi- 1) Cod. P. I. I D. II. mutuant. 2) Cod. P. I. exhibuerint. 3) Cod. P. I. palatinus. 4) Cod. D. II. i P. I. consignant. 5) Cod. D. II. potest post hoc ostendere noluerit 6) Cod. P. I. recipians. 7) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 8) Cod. D. II. teneantur. 9) Cod. P. I. illatis per plebeum. 10) Cod. P. I. quis. 11) Cod. D. II. equali. 12) Cod. D. II. nobili se generato; Cod. P. I. nobili secundum generam. 13) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 14) Cod. D. II. i P. I. expeditos. 536 KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [94] tatibus residentes cervisiam propinant aut forte (sunt) vagi nichil in terra habentes. cum tales teneantur se expurgare (172) De libertate ville 1). Quia libertas ob hoc per sapientes est inventa, ut silve et 2) nemora, ubi modice utilitates proveniunt 3), extirpentur et ad ampliores utilitates reducantur, unde si quis kmetho in silva, ubi villa locari debeat, libertatem acceptabit, non poterit de suo agro, nisi illum extirpaverit, se movere, quo extirpato, facere poterit, secundum quod 4) ks terrestre vel secundum quod condicio seu locacio 5) illius hereditatis exquirit circa suam mocionem. (173) De kmethone fugitivo 6). Cum autem scultetus aut kmetho de agro seu hereditate sua absque culpa domini fugerit7), talis profugus debet per dominum m iudicio maiori et bannito ter et ex superhabundanti quarto, ut ad suam hereditatem || redeat, evocari. Qui si non redierit taliter vocatus, do- [f. 78] minus ville cum protestacione poterit suam hereditatem per alium collocari8), contumacia ipsius non obstante. Et si rs profagus et contumax minas incusserit possessoribus agrorum qualescunque, teaebitur9) dominus, sub quo degerit, requisitns ius Polonicale cum eo poscerotibus ministrare tenetur (s), alias ille, sub quo fuerit contradicens, penas penthcza 10) incurret 11) tociens, quociens contra hanc constitucionem contravenerit. (174) De rebelli scolteto 12). Inutilem scoltetum in hereditate retinens aut rebellem dominus potest precipere scolteciam suam vendere, qui si emptorem habere non poterit, tunc ille heres cum dkto sculteto debebunt et tenentur accedere ad iudicem terrestrem et recipere ac eligere l3) duas personas sagaces, neutri parcium non suspectas, qui valorem huiusmodi scultecie ad unam sum- 1) Cod. P. I. De agris in libertate non extirpatis per kmethonem non deserentis (s). 2) Cod. P. 1. vel. 3) Cod. D. II. prereniunt. 4) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 5) W Cod. D. II, czterech ostatnich wyrazów brak. 6) Cod. P. I. De kmethone aut sculteto fugitivo. 7) Cod. D. II. fugierit. 8) Cod. P. I. locare. 9) Cod. D. II. i P. I. tenebit. 10) Cod. P. I. panthcza. 11) Cod. P. 1. incurrat. 12) Cod. P. I. De rebelli sculteto cui potest dominus mandare, ut aculteciam vendat. 13) Cod. P. I. errigere. [95] KOD. DZlAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy 537 mam taxantes eidem domino sive heredi solvendam nunciabunt, et sic do minus soluta || illa taxa pecuniali pro se scolteciam obtinebit. [f. 78 °] (175) Quando quis aliquem in silva arestabit. Primeva constitucione in capitulo 1): »Statuimus eciam etc.« noscitur esse observatum, quod cum aliquis kmethonem vel quempiam in sua silva arestaverit, eundem pro prima pignoracione tantum in securi pignorabit2), prout supra in capitulo eodem: »Statuimus,« est descriptum. Et quia diverse sunt silve, inter quas alique reperiuntur, in quibus sunt arbores magni valoris et precii, ut est taxus et alie 3), quibus attentis, cum pignora debent precellere in valore res4), pro quibus pignoratur, visum est nobis et nostris baronibus, quod si quis intrans silvam alterius tales arbores vel hiis similes succiderit, poterit per heredem silve captivari et ad caucionem fideiussoriam petentibus assignari. Non enim consonum et sufficiens 5) videtur pro tam dampno notabili leve pignus recipi vel quod solummodo in pignore 6) puniretur; et similiter de gaiis7), ubi pauce silve sunt, observetur. (176) De nemoribus 8). [f. 79] Mellificia in nemoribus seu borris alterius domini kmethones tenen- tes aut iure hereditario possidentes et sub alio degentes, de tributis alias dany seu melle teneantur9) respondere. Qui si in solucione10) tardi extiterint aut solvere recusaverint, tunc dictus dominus poterit pro censu suo iudicare et impignorare; et dominus, sub quo deget, non tenetur eum defensare, sed petenti iusticiam11) cum eodem12) tenebitur ministrare, ut de communi molendinatore eciam est in libro terrestri superius provisum. (177) De presumpta intencione (s) silve zapusta 13). Frequenter 14) solet evenire, quod nobiles sive plebei borram, silvam aut gayum, dictam zapusth, cuiuscunque ex industria intrantes15) aut casu sive 1) Cod. P. I. capitulo CXXI. 2) Cod. D. II. pignoraverit. 3) Cod. E. I. alia. 4) Cod. P. I. rerum. 5) Cod. D. II. i P. I. superiiciens. 6) Cod. D. II. impignorare zamiast in piguore. 7) Cod. P. I. aliis. 8) Cod. P. I. De hiis, qui habent mellificia sub domino alterius, quam eius, sub quo degunt. 9) Cod. D. II. i P. I. mella teueatur. 10) Cod. P. I. solucionem. 11) Cod. P. I. iusticia. 12) Cod. P. I. eadem. 13) Cod. P. I. De incendentibus silvas vel gayos. 14) Cod. D. II. i P. I. Presumenter. 15) Cod. D. II. i P. I. intrante Archiwum Komisyi prawniczej. T II. KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [96] caumate alias pozarem succenderint 1), et de hoc per dominum ville fuerint inculpati, tales non alio iure nisi Polonico tanquam incendiarii2) debent iudicari; et licet honori ipsorum per hoc minime derogetur 3), nichilominus |f. 790] convicti 4) si fuerit kmetho et non habuerit, unde solvat, redimet vitam decem marcis, sicut pro capite plebei est consuetum. (178) De venacionibus ferarum 5). Nonnulle displicencie sive controversie inter nobiles nostros in venacionibus oriuntur eo, quod aliqui feras agitatas per canes alterius recipere non verentur, unde si aliquis in anteea cervum vel onagrum vel aprum per canes alterius agitatos et captum vi vel occulte ante canes alienos receperit aut rapuerit et pro se 6) tollens usurpaverit, talis usurpans pro ferinis sen carnibus tres marcas illi, cuius fera est7), solvere sit astrictus. (179) De pascendis et fugacionibus leporum8). Cum autem lepores venantes solent pauperibus nobilibus infinita committere nocumenta atque dampna9), bona corum et fruges conculcando, eapropter prohibemus, quod a festo sancti Adalberti usque ad congregacionem omnium frumentorum yemalium et estivalium de campis in | bonis alterius absque voluntate eiusdem venari non presumat, [f. 80] alias dampnum passo tres marcas pro pena se noverit incursurum. (180) De evasione servorum. In lege imperiali continetur, quod servi illiberi et ancille non possunt nec valent de manibus dominorum liberari, nisi per eosdem fuerint manu missi et libertati restituti. Sed quia multociens tales illiberi manus dominorum suorum subterfugientes et evadere volentes, apud alienos terrigenas et vicinos, cum effugiunt 10), pernoctantur et servantur, et sic tali modo dominos suos postponunt et evadentes ad propria revertuntur, ex quorum fuga domini non modica dampna percipiunt, acsi hereditatem deperderent, cum servos illiberos dominus, ubi vult, locare potest. heredi- 1) Cod D. II. i P. I. succenderit. 2) Cod. D. II. inceudii. 3) Cod. D. II. i P. I. rogatur. 4) Cod. P. I. convictus. 6) Cod. P. I. De rapientibus feras per alienos cancs agitatas sequitur. 6) W Cod. P. I. dwdch ostatuich wyrazów brak. 7) Cod. P. I tres marcas pro pena et alias tres marcas illi, cuius fera est. 8) Cod. P. I. De eo, quod lepores non sunt venandi per fruges aliorum. 9) Cod. P. I. dampna atque nocumenta. 10) Cod. P. I. fugiunt. [97] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 539 tatem per ipsos novam erigendo1); unde si apud aliquem tales de cetero pernoctabuntur2) et servabuntur, idem eosdem debet retinere et in curia proximiori domini Regis protestari, || quod tales haberet retentos [f. 800] et servarct. Quod si ille facere obmiserit et dominus servi per testes comprobaverit contra ipsum, quod illum illiberum sic non protestatum servaverit, qui eundem illiberum domino, cuius fuerit, solvere tenebitur cum pena penthcza 3). (181) De mensuris civitatum4). Ad precludendam5) viam fraternitatibus6), quas mechanici civitatum observant, statuimus, quod palatinus et 7) capitaneus cum aliis dignitariis terre illius singulis annis in certa die mensuras tam frumentorum quam pannorum et aliarum rerum terrestrium, que ad fora per kmethones adducuntur et que in regno nostro inveniuntur, precia instituere, indicere et corrigere debent iuxta consuetudinem diucius observatam, ne circa easdem mensuras et precia fraudes 8) committantur atque dolus, et quod fraternitates huiusmodi 9) omnino destruantur. Et si amplius contra hanc institucionem nostram dicte fraternitates in quibuscunque civitatibus nostris inter mechanicos invenientur l0), et reperientur11), || tunc illi me- [f. 81] chanici12), inter quos talis fraternitas reperta fuerit, penam LXX marcas alias sycdmdzeszyanth 13) camere nostre applicandam se noverint incursuri. (182) De tenuta et empcione hereditatis. Cum aliquis hereditatem emeret et teneret ipsam tribus annis et tribus mensibus pacifice et quiete, et si ipsum 14) aliquis consanguineus vel affinis postea impediret, volens ipsum exemere de eadem hereditate viceversa, si tacuerit tribus annis et tribus mensibus, taceat in perpetuum. Eciam si aliquis debitor15) diceret: ista hereditas est michi propinquior 16), quam tu tenes, et michi prius debitus fuit, antequam ipsam emisti, cuiuscunque esset professfonis, vel certe iste debitor, si tacuit tribus annis et tribus rnensibus, taceat in perpetuum. 1) Cod. exagendo. 2) Cod. D. II. pernoctabantur. 3) Cod. P. I. pyanthnatizeszcza etc. 4) Cod. P. I. De meusuris civitatum et fraternilatibus corrigendis. 5) Cod. P. I. precludendum. 6) Cod. P. I. fraternita. 7) W Cod. D. II. wyrazu tego brak. 8) Cod. P. I. fraudes huiusmodi. 9) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 10) Cod. P. I. iuveniantur. 11) Cod. D. II. recipientur. 12) W Cod. P. I. wyrazu tego brak. 13) Cod. P. I. szyedmdzeszanth. 14) Cod. P. I. et supra zamiast et siipsum. 15) Cod. D. II. i P. I. debitus. 16) Cod. P. I. michi est propinquior. KOD DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [98] (183) De tutore orphanorum. Quando pater pueris decesserit1) et pueri annos legitimos non habeant, tunc quicunque esset 2) ipsorum tutor, iste non potest hereditatem ipsorum vendere3) nec || gades limitare seu eciam hereditatem ipso- [f. 810] rum nullomodo perdere, quousque pueri annos legitimos haberent, tunc soli pueri per se regantur, nisi forte pater ipsorum indebitaretur ante mortem vel si aliquis fideiussit4) pro ipso fideiussoriam, hoc tenentur pueri solvere, non expectando annos suos. Eciam si citatus esset pater pro aliqua hereditate adhuc vivens et ipse prius contendit in iudicio et iudicabat5) se ante obitum pro ipsa hereditate, eciam pueri debent respondere pro patre6); seu si aliquis obligavit suam hereditatem patri ipsorum, eciam hi pueri pecuniam debent recipere pro eadem obligacione 7), quamvis legitimos annos non habuerint, seu tutor 8) ipsorum. (184) De vulneracionibus. Querelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset; Iohannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distinguendum 9), quod si in contencione et discordia Iohannes || [f. 82] asserit Petrum se ipsum vulnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende. Si autem extra contencionem et discordiam Petrus fuerit vulneratus, tunc, ut est moris, dicimus, Petri iuramentum admittendum. (185) De fideiussoribus l0). Preterea statuimus, quod quilibet fideiussor illo negante, pro quo fideiussum fuerit, si debitum fuerit XX marcas, solus, si vero fuerit XL marcas, metsecundus, in maiori vero pecunie quantitate mettercius ipsum debitum, pro quo fideiussum fuerat, fideiussor et duo alii firmabunt propriis iuramentis. (186) Sequitur aliud de citacione11). Item statuimus, quod quocienscunque in iudicio in causis criminalibus12) seu quibuscunque aliis magnis vel parvis quispiam conventus fuerit 1) Cod. I). II. i P. I. decederit. 2) Cod. P. I extiterit. 3) Cod. P. I. nou potest veudere ipsorum hereditatem. 4) Cod. D. II. fideiubuit. 5) Cod. D. II. i P. I. iudicabit. 6) Cod. D. II. i P. I. proprie zamiast pro patre. 7) Cod. P. I. pro eadem hereditate seu obligacione. 8) Cod. P. I. tutorum. 9) Cod. D. II. i P. I. distingui eundem. 10) Cod. P. I. De fideiussoribus, quomodo probare debent se fideiussisse. 11) Cod. P. I. De intercessione seu de eviccione in iudicio. 12) Cod. P. I. terminalibus. [99] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 541 vel evocatus et ipse 1) dominum suum vel socium nominaverit, quod eadem fecerit de eius mandato, et ille veniens ad iudicium ipsum liberaverit 2), asserens ipsum id fecisse de suo mandato, citatus liberatus ascendit et contra liberantem || accio dirigitur, alioquin citatus respondere protinus teneatur. (187) De donacionibus regalibus. Hec 3) statuta perpetuo declaramus: quod donaciones fixe et firme debeant permanere, non obstante, si privilegium4) super eisdem donacionibus concessum non fuerit, dummodo morte donatoris5) vel eius, cui 6) donacio fuit facta. confirmentur, presertim his, qui nobis seu nostris successoribus presentibus viriliter in bello7) pugnantes fuerint interfecti, donacio perpetuam8) recipiat firmitatem. (188) De serviciis regi exhibendis9). Declaramus et decernimus, quod barones et nobiles nostre terre Polonie nobis et nostris successoribus in terra et regno Polonie servire in omni, sicut melius potuerint, teneantur. Sed extra metas regni non teneantur 10) servire nobis, nisi ipsis competens satisfaccio || impen- [f. 83] datur vel per nos petiti fuerint et rogati. (189) De virginibus post obitum fratrum. Adicientes, quod fratribus mortuis seu non existentibus filie aliqualiter (in) hereditatibus non succedant, sed contententur11) de dote eis tradita, ut superius continetur, proximiores eis 12) non data dote eisdem hereditatibus succedant. Salvo tamen, quod dictum est de hereditatibus empticiis vel eciam deservitis 13), quod filie succedant et proximiores fratres eis earum 14) pecu- 1) Cod. D. II. i P. I. ipsum. 2) Cod. D. II. liberavit. 3) Cod. P. I. Et. 4) Cod. D. II. i P. I. non obstante privilegio. 5) Cod. P. I. donacionis. 6) Cod. D. II. i P. I. cuius. 7) W Cod. P. I. dwóch ostatnich wyrazów brak. 8) Cod. D. II. i P. I. perpetua. 9) Cod. P. I. exhibendis in armis. 10) W Cod. P. I. sześć ostatnich wyrazów pisarz przez omyłkę zamieścił na czele artykułu i to w sposób następujący: Et statuta extra metas regui non teneantur; zaraz jeduak sam pisarz statuta przekreślił. 11) Cod. D. II. i P. I. contente. 12) Cod. D. II. i P. I. eius. 13) Cod. D. II. i P. I. de servicio. 14) Cod. D. II. fratres eius; Cod. P. I. fratres earum. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 100 niam assignent et soli1) hereditates huiusmodi assequantur2). Et prohibemus omnino, quod filie in hereditatibus, quod puszczina vulgariter 3) dicitur, non succedant; ubi vero aliqui sine (prole) decesserint, proximiores ipsorum hereditates obtineant et ipsis in eisdem succedant. (190) Item de aliis4). Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu vel pro libito5) sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata; et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus dumtaxat in tribus locis, || [f. 830] videlicet in Cracovia, in Andrzeowo et in Vyeliczka6) debet et tenetur7) sua iudicia pertractare, alias tamquam a non suo iudice, quidquid8) factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat firmitatem. Idem9) est de castellano Sandomiriensi, loco pro ipso specificato10). (191) De matrimonio sequitur 11). Statuimus, ut ubi pater post12) obitum13) sue coniugis, inter filios suos fecerit divisionetn bonorum suorum, quam filiis denegare non valeat14), quia per nos vel capitaneum nostrum eadem divisio notificata non fuit seu confirmata, eo patre mortuo filii ipsam rescindere valeant quoquomodo 15), sed paternam 16) porcionem inter se divident isto modo. Facta autem huiusmodi divisione17) bonorum, ut dictum est, si pater aliam uxorem duxerit et filios susceperit ex eadem 18), prioris filii matrimonii19) ad paternam partem nequeant conspirare, sed erit porcio secundi matrimonii 20) filiorum. De filiabus vero, si quis habuerit vel eas relinquerit, fiat, ut prius est consti- 1) Cod. P. I. sole. 2) Cod. D. II. i P. I. assignentur. 3) Cod. P. I. quod vulgariter przyczyna. 4) Cod. P. I. Sequitur de aliis. 5) Cod. D. II. i P. I. Hbero. 6) Cod. P. I. Wiszliczka. 7) Cod. D. II. debent et teneanturj Cod. P. I. debent et tenentur. 8) Cod. P. I. quicquam. 9) Cod. D. II. ld. 10) Cod. D. II. spacientur. 11) Cod. P. I. De divisione bonorum post obitum matris. 12) Cod. D. II. i P. I. preest. 13) Cod. P. I. obitui. 14) Cod. P. I. potest. 15) Cod. P. I. resciudere non valebunt quocuuque modo. 16) Cod. D. II. pater. 17) Cod. P. I. divisione huiusmodi. 18) Cod. D. II. eodem. 19) Cod. D. II. i P. I. matrimouio. 20) Cod. D. II. i P. I. secundura matrimouium. [101] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 543 tutum. Si duo vel tres fratres divisionem inter se fecerint, uno ex ipsis mortuo, nec fratres superstites nec filii || fratris presumant rescin- [f. 84] dere1) divisionem eandem2), quamvis eorum divisio nec per nos nec3) per nostrum capitaneum fuerit confirmata. (192) De homicidio 4). Quamvis occidens hominem secundum legitimas sancciones5) foret capitali pena plectendus, nos rigorem6) huiusmodi temperantes, statuimus. quod occidens militem LX marcas parentibus, pueris vel amicis occisi, mutilans autem eundem in manu, pede vel naso XV marcas, in pollice vero mutilans octo marcas grossorum, digitum vero alium amputans tres marcas 7) ipsi mutilato vel digito leso, ut supra dicitur, solvere teneatur 8). Pro qualibet vero vulneracione predictorum membrorum vulnerato pena, que dicitur pyancznadzescza 9) persolvatur. (Si vero quispiam kmethonem occiderit, decem marcas solvere astringatur) 10), quarum sex 11) uxori seu pueris, si superstites fuerint, et quatuor marce residue, in cuius hereditate homicidium est commissum12), (persolvantur). Si vero occisor et occisus fuerint duorum dominorum. eis dicte tres marce residue inter ipsos dividende per medium dari debent13). Vulnerans autem kmethonem eidem vulnerato pro vulnere mediam marcam 14), domino autem ipsius, si vulnerans et vulneratus de villa unius domini fuerint, unam || marcam integram [f. 840] ipse vulnerans15) pro pena solvere teneatur. Si vero vulnerans et vulneratus dominorum duorum16) fuerint, inter ipsos marca huiusmodi penalis 17) dividatur. 1) W Cod. D. II. wyrazu tego niema; natomiast wyraz »presumant« dwukrotnie powtórzony. 2) Cod. P. I. eandem divisionem. 3) W Cod. P. I. wyrazu tego uiema. 4) Cod. P. I. De occisione militum. 5) Cod. D. II. i P. 1. questiones. 6) Cod. D. II. rigore. 7) Cod. D. II. szesciu ostatnich wyrazdw niema. 8) Cod. P. I. solvere teneatur, ut supra dicitur. 9) Cod. P. I. pyanthnaccza. l0) W Cod. D. II. ustęp objęty nawiasem opuszczony. 11) Cod. D. II. tres. 12) W Cod. D. II. zamiast ustępu: et quatuor... est commissumt czytamy: tres marcas residue integraliter. 13) W Cod. P. I. cały ten ustęp brzmi: »Si vero occisor et occisus fuerint duorum dominorum, tunc dicte quatuor marce residue, inter ipsos divinende suut per medium et dari debent. 14) Cod. D. II. i P. I. media marca. 15) Cod. D. II. vulnerans. 16) Cod. P. I. duorum dominorum. 17) W Cod. P. I. dw6cb ostatnich wyrazow brak. 544 KOD. DZIAŁYNSKICH II gi i PUŁAWSKI 1-szy. [102] (193) De furto in hereditate commisso. Preterea statuimus, quod si quis de villa unius domini vel alterius villa furtum fecerit in lacu, piscina vel aqua fluenti, in feno et in frumento in campis, iudicio convictus dampnum passo satisfacere teneatur1). Depascentes vero, incidentes gramina2) in falce vel palio8), et incidentes ligna in dominio alterius, in securi tantummodo pignorentur4). Pignora vero predicta5), si pignorans ea servandi6) ius non habuerit, deferre ea ad proprium iudicem teneatur. (194) De recepcione usure7). Usurarum 8) voraginem, que facultates exhauriunt 9), (compescere cupientes) statuimus eciam, quod Iudei nostrarum civitatum per septimanam non plus de usura 10) recipiant, nisi tantum unum grossum de marca 11). (195) Sequitur de excessibus ministerialium12). Flebili sepius querela recepimus, quod ministeriales per terras girantes 13) pauperes milites14) et villas religiosorum || fatigandi et ve- [f. 85] xandi adinveniunt modos exquisitos 15), ita, quod si aliquis inferior miles 16) seu alicuius ville pauperes milites aut villani 17) religiosorum eos pro beneplacito 18), ut supra dictum est. (196) De iniuriis19). Item statuimus, quod quocienscunque aliquos, cuiuscunque status vel condicionis existant, contendere contigerit, et tamulus dominum suum iu- 1) Cod. P. I. dampnum passo et domino, cuius homo furtum commisit, ipse fur marcam solvrere teneatur. 2) Cod. P. I. Depascentes vero gramiua et incidentes. 3) Cod. P. I. palea. 4) Cod. D. II. i P. I. pignoretur. 5) W Cod. P. I. wyrazu tego niema. 6) Cod. D. II. i P. I. servans. 7) Cod. P. I. De recepcione usure Iudeorum. 8) Cod. D. II. i P. I usuram. 9) Cod. D. II. exhariunt; Cod. P. I. exhalunt. 10) W Cod. P. I. dwóch ostatnich wyrazów brak. 11) Cod. P. I. a marca. 12) Cod. P. I. De excessibus ministerialium sequitur. 13) Cod. D II. gigantes; Cod. P. I, giguentes. 14) Cod. P. I. pauperes nobiles milites. 15) Cod P. I. novos modos exquisitos. 16) Cod. P. I. miles inferior. 17) Cod. P. I. villa. 18) Cod. P. I. eos pro beneplato eos. 19) Cod. P. I. De servo vulnerante alium iuvando suum dominum. [103] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 545 vando exempto gladio veL cultello1) vulneraverit aliquem, pro eo indignacionem vulnerati2) vel amicorum ipsius aliquatenus non incurrat3). (197) De penis. Cum dicit scriptura, quod filius non portabit iniquitatem patris, nec eciam e converso, statuimus, quod pater pro nequam filio, et e converso, minime puniri debet4), et idem de fratribus germanis vel quibuslibet consanguineis declaramus fore servandum, nisi pater de culpa filii vel filius de culpa patris aut frater de culpa fratris participando in crimine, crimine delatus vel accusatus se5) nequiverit expurgare, quia6) tunc arbitratus secundum culpe exigenciam punietur, si committens crimen secundum7) magnitudinem || eiusdem solummodo precellatur in bonis mobilibus seu [f. 850] in parte hereditatis, que ipsum contingit8), nobis et nostre curie applicanda. (198) De occisione militis 9). Statuimus, quod si quis ad domum militis veniens ipsum in suorum occiderit presencia 10) puerorum, penam syedmcza 11) solvere teneatur. Eandem eciam penam quilibet nobilium, quod tunc fuerunt cum eodem, prebentes12) auxilium ad occidendum militem supradictum, syedmdzeszyanth13) videlicet iudicio 14), penam vero, que dicitur pyanthcza, occisi pueris solvere sit astrictus. Et hec pena syedmdzeszyanth 15) pro eo sine gracia na miloscz vulgariter appellatur, quia quamdiu16) huiusmodi pena non fuerit persoluta, tamdiu militis interfector impignoretur17). In casibus eciam infrascriptis quis hanc penam incurrerit: qui tres exciderit18) vel gades cremaverit sec- 1) Cod. P. I. cultro. 2) Cod. P. I. vulnerari. 3) Cod. D. II. incurrant. W Cod. P. I. następujący jeszcze w tym artykule mieści się ustęp: Sed si dominus suus culpabilis fuerit; impetatur pro vulnere iudicio mediante. 4) W Cod. D. II. dwóch ostatnich wyrazów niema. 5) Cod. D. II. in se; Cod. P. I. ut se. 6) Cod. P. I. qui. 7) Cod. D. II. i P. I. suum. 8) Cod. P. I. contigit. 9) Cod. P. I. De occisione militis in domo sua. 10) Cod. P. I. in suorum presencia occiderit. 11) Cod. P. I. szydmdzeszcza. 12) Cod. P. I. probantes. 13) Cod. P. I. szedmdzeszanth. 14) Cod. P. I. iudicio videlicet. l5) Cod. P. I. szyedmdzeszanth, 16) Cod. D. II. tamdiu. 17) W Cod. D. II. czterech ostatnich wyrazów niema 18) Cod. D. II. i P. I. occiderit. Archiwum Komisyi prawniczej. T II. 69 546 KOD. DZIAŁYNSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [104] tas 1) et tres monticulos gadum2) dissipavit. Item3) quando quis tres arbo. res cum apibus succiderit vel apes cum melle subtraxerit seu exposuerit, et fuerit legitima probacione convictus. (199) De limitibus. Item abducens4) furtive | vel eciam violenter tria vel plura [f. 86] iumenta indomita, seu illa vulnerant vel5) occidunt. Item quando quis de6) incendio est convictus aut intrans villam alicuius excesserit7) enormiter in eadem. Ultimo quando quis convincitur8), quod spolium in strata publica seu violenciam alicui (aut) inhonestatem aliquam committere non expavit9), ut in quolibet casuum premissorum ipse delinquens penam sedmdzeszyanth 10) huiusmodi solvere11) astringatur12). (200) De iudicio terrestri. Cum sub uno principe eadem gens diverso iure non debeat 13) frui, ne14) sit tanquam monstrum diversa capita habens, expedit publice rei, ut uno et equali iudicio tam Cracovie quam Polonie iudicentur. (201) De calumpniis. Cum ex calumpniis malignancium destruccio sit plurimorum, convenit statuere, ut iudicia formare (s) aliquorum castellanorum, quorum solucio tantum ex calumpniis dependet15), omnino amputetur10). (202) De servicio dominorum. [f. 86°] Sed quia in armata milicia honor regis et defensio tocius regni dependet, tenetur quilibet miles secundum quantitatem suorum reddituum 1) Cod. D. II. sectes; Cod. P. I secrete. 2) Cod. D. II. gaudium. 3) Cod. D. II. i P. I. Ita. 4) Cod. P. I. adducens. 5) Cod. P. I. et. 6) Cod. D. II. i P. I. sub. 7) Cod. D. II. i P. I. excederit. 8) Cod. D. II. committitur. 9) Cod. D. II. exponit. 10) Cod. P. I. szedmdzeszqth. 11) W Cod. D. II. wyrazu tego niema. 12) Cod. P. I. constringatur. 13) Cod. P. I. debet. 14) Cod. D. II. i P. I. ut. 15) Cod. D. II. i P. I. dependit. 16) Cod. D. II. i P. L amputatur. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. 547 et bonorum ad rem publicam certis armatis hominibus deservire, dummodo bona ipsorum in libertate 1), que et ita de iure militali sunt libera 2), absque omni vexacione conserventur. (203) Aliter non tenetur pignorare propria manu8). Ex iure divino tenetur, quod iniquitas unius alteri non debeat 4) obesse; statuto debet 5) teneri, quod (pro) pena militis aut fideiussoria caucione kmetho non debet6) impignorari, sed si tenetur miles aut quivis, ille solvat de propriis7) bonis. (204) Item de fideiussoria. Quia ex facilitate obligacionis ad magna dampna homines deveniunt, iure tenendum est, quod si quis fideiubet8) pro aliquo suo amico certam pecunie9) quantitatem ad aliquem civem vel alium quemcunque, cuiuscunque status aut condicionis existant, illo non solvente in termino adveniente, fideiussor || propter hoc non deberet ad hospicium in ob- [f. 87] stagium subintrare aut aliqua dampna facere in non solventis10) destruccionem; sed si est parvum debitum, detur eius pignus et distrahatur; si autem magnum, possessio debitoris pro valore debiti per fideiussorem apprehendatur, illi, cui debetur, dare tenetur. (205) De taxillis 11). Sed quia ludus taxillorum multos iustos et alios probos depaupertat12) et dehonestat, pro remedio huius periculi statuta debent teneri, quod ludus taxillorum pro parata pecunia exerceatur, et non ludat13) ad prestandum14), sicut facere hoc consueverunt, namque plurimi homines provocati15) in ludo et malentes ulcisci contra vincentes16) ludunt ultra substanciam ipsorum, quia 1) Cod. D. II. inbite (s) libertatis; Cod. P. I. in libertatis, ale między »in« i «libertatis« pisarz pozostawił wolne miejsce. 2) Cod. D. II. liberi. 3) Cod. P. I. Quod kmetho non est puniendus pro delictis militis. 4) Cod. D. II. quod iniquitate unius alteri non debeant. 5) Cod. D. II. i P. I. debent. 6) Cod. D. II. kmetho modo non debet. 7) Cod. P. I. proprii. 8) Cod. P. I. fideiubebit. 9) Cod. D. II. i P. I. pecuniam. 10) Cod. D. II. non solventur zamiast in non solventis. 11) Cod. P. I. De taxillis non ludendis ad prestam. 12) Cod. P. I. depauperat. 13) Cod. D. II. i P. I. ut non ludat. 14) Cod. P. I. protestandum. l5) Cod. P. I. provocari. 16) Cod. D. II. i P. I. vincentes. 548 KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [.06] facilitas 1) scripture ipsius 2) ludi non eos gravat tantum 3), quantum parate pecunie amissio ipsos gravasset. (206) De violencia (a) transeuntibus per viam4). Item cum omnibus violencia sit ab omnibus iuribus prohibita, exigit Regie maiestati prohibere, ne || transeuntes per viam ad do- [f. 870] minos ipsorum vel in propriis negociis ordinandis, sive sint principes, milites aut alterius status cuiuscunque homines 5) condicionis 6) existant, per se expensas aut pabula equorum in villis, thabernis aut locis solitariis vi recipiant aut aliquam vim inferant volentes vendere aut a vendicione se retrahentibus, sed unusquisque re7) sua libere utatur pro libito sue voluntatis 8). (207) Sequitur de expedicione generali et de expensis 9). Verum quia guerrarum strepitus ex inordinata milicia10) plus proprias terras quam alienas consueverunt ex rapina indebita desertare11), ad succurrendum huic remedio convenit statuere, quod transeuntes ad expedicionem in suis propriis (terris) non plus pro sumptibus ipsorum et equorum recipiant, nisi moderatum pabulum aut victum ipsorum, sine quo transitus alias haberi non potest. (208) De inculpacione militis. Statuimus: si quis inculpatus fuerit, quod non haberet ius militale, idem duos seniores sue genoloye12) et duos tercie genoloye13) bonos producat14) more consueto ad obtinendum16) ius militale. (209) Quando quis moritur et filie seu filii16) remanent. Eciam statuimus, si quis militum aut nobilium de hoc seculo migrabit17) habens filios et filias, tunc fratres suas sorores maritis tradent, dote 1) Cod. D. II. statilitas; Cod. P. I. stabilitas. 2) Cod. D. II. i P. I. ipsum. 3) Cod. P. I. tantum gravat. 4) Cod. P. I. De non recipiendo aliquid vi itiuerando in domibus aliorum. 5) Cod. D. II. hominis. 6) Cod. P. I. condiciones. 7) Cod. D. II i P. I. ne. 8) Cod. D. II. i P. I. prohibito sue voluntati. 9) Cod. P. I. De moderato pabulo aut victu recipiendo per transeuntes ad bellum. 10) Cod. D. II. i P. I. malicia. 1l) Cod. D. II. desertarum. 12) Cod. P, I. geneologie. 13) Cod. P. I. geneologie. 14) Cod. P. I. perducat. l5) Cod. P. I. observandum. 16) Cod. P. I. filii sive filie. 17) Cod. P. I. emigrabit. [107] KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKl Iszy 549 eis assignata more consueto. Si autem filios non habuerit 1) sed filias, tunc filiabus omnes hereditates et possessiones cadent paterne. Et si fratres patrueles ipsas hereditates obtinere voluerint, tunc milites iuxta conscienciam eorum dictas hereditates taxabunt et ad rem taxacionis iam dicti fratres patrueles sororibus 2) infra annum paratam pecuniam, secundum quod fuerint taxate, persolvere tenebuntur. Et si in spacio unius anni solvere neglexerint, tunc filie hereditates perpetuo tenebunt etc3). Finis adest operis, mercedem posco laboris. Finita sunt ista statuta feria quinta ante festum Agnetis per manus Nicolai de Oborniky sub anno domini millesimo quadringentesimo quadragesimo primo. (d. 19 Ianuarii 1441) 4) (210) De kmethonibus fugitivis priori domino restituendis et de casibus, in quibus licet kmethoni fugere a domino sine pena 5). Preterea statuimus declarando, quod sive a nobis sive a quocunque alio domino nobis subiecto kmetho noctis tempore recesserit fugitive et res in domo suas dimiserit fugiendo, dominus pro se potestatem habeat retinendi, et insuper dominus, qui hunc kmethonem acceptaverit fugitivum, priori domino, a quo fugit, penam, que XV dicitur, solvere teneatur kmethonem restituendo cum rebus omnibus, quas attulit ad eundem; et hoc ubi nulla culpa precedente domini, de quibus infra summittitur, fugerit ab eodem. Culpe vero, in quibus sit licitum fugere kmethoni a domino sunt iste: Quando dominus propter suum excommunicatur debitum, et ob hoc kmethones puniuntur in ecclesiastica sepultura. Item quando dominus ville in quocunque loco suam oppresserit villanam violenter, nam postquam de hoc constabit, nedum parentes oppresse, verum eciam omnes villani, ubi hoc factum extiterit, hora quacunque recedendi liberam habeant facultatem, nec oppressor huiusmodi seu ville dominus ipsos retinere audeat seu in aliquo molestare. Idem liceat eis facere, cum ob culpam sui domini pignora fuerint recepta eisdem, quod absque impedimento quolibet possint fugere ab eodem. Premissis vero culpis cessantibus nequaquam kmetho recedat a domino suo, nisi bona domo relicta et curia recenter septa et solum in Nativitate8) Domini iuxta consuetudinem actenus observatam. Et si ante seu 1) Cod. P. I. habuerint. 2) W Cod. P. I. wyrazu tego niema 3) Cod. P. I. etc. Et sic finis. 4) Cod. P. I. Expliciunt statuta serenissimi principis regis Kazimiri pye memorie, et in- super eciam serenissimi principis Wladislai regis Polonie necnon ducis Litwanie felicis recorda- cionis. Et sunt finita anno Domini Millesimo quadragesimo (s) quinquagesimo II. Laus Cristo detur, quia libri finis habetur etc. 5) Artykul ten znajduje się tylko w Cod. P. I. p. 900. Pisarz zostawił dwie bezpośrednio następujące strony próżne, może w myśli, ze przyjdzie mu dalsze jeszcze jakie artykuty zamieścić. 6) Cod. P. I. necessitate. KOD. DZIAŁYŃSKICH IIgi i PUŁAWSKI Iszy. [108] prius libertatem habeat, tot annis domino suo serviat abipso non rece dendo, quot annorum libertate gaudebat; et hoc, quando in iure Polonico sedit kmetho, quando vero iure Theutunico kmetho est locatus, idem nequeat recedere ullo modo, nisi tot annis censum exolvat, quot annis habuit libertatem, nec hoc tunc sibi liceat, nisi equalem loco sui kmethonem constituat seu relinquat aut agris suis in totum excultis et seminatis hyemalibus et estivalibus in eisdem, et tunc demum recedere permittatur. XII a. Kod. Częst. (Częstochowski;— Claromontanus). Non debet reprehensibile nec mirum iudicari, si secundum [f. 1] varietatem temporum consuetudines et facta humana varientur, cum cuilibet virorum non sufficiat fortitudine pollere vel armorum pulcritudine esse ornatum, si moribus et factis non fuerit decoratus. Et ob hoc nos Kazimirus Dei gracia Rex Polonie, una cum baronibus nostris, nutu et voluntate Dei considerantes, quod iuxta temporum antiquitatem in terris dominio nostro subiectis plereque cause in iudiciis non uniformiter sed secundum animorum 1) diversitatem quamvis super uno et eodem facto vario et diversimodo deciduntur et diffiniuntur, ex qua varietate questiones seu cause plerumque post multiplices vexaciones remanent quodarnmodo immortales; quapropter ad Iaudem Dei omnipotentis, beate Virginis Marie tociusque curie celestis, ad profectum 2), commodum et utilitatem nostrorum subditorum decrevimus predictorum iudiciorum seu causarum decidere et evellere varietatem, volentes et statuentes, quod deinceps perpetuis temporibus iuxta infrascripta duntaxat statuta omnes et singuli iudices nostrarum terrarum debeant et teneantur iudicare et eadem statuta districte et firmiter observare etc. (1) De constitucionibus. Quando quis citatur pro hereditate. Cum omnes constituciones et statuta legem imponant rebus et negociis futuris et non preteritis, volumus, ut omnes nostre constitutiones edite nunc in colloquio generali in Wyslicia non respiciant preterita, sed tantummodo presencia et futura. Unde si quis citat ad iudicium aliquem pro hereditate in [pecunia obliga]ta et ipsum ad iud[icium evocat], extunc, si reus in [termino peremptorio] non parebit, actor [lucrabitur] nominatam heredit[atem, pecunia] reo nichilominus restitu[ta]. 1) Cod. annorum. 2) Cod. perfectum. 552 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [2] (2) De constitucionibus. Crebra altercatione inter nostros subditos super limitibus in hereditatibus ipsorum distinguendis graves quaestiones suscitantur, ex quibus expense augentur et labori nimio interdum subponuntur discordantes. Et quia alvei fluviorum, ut plurimum, inter hereditates profluunt et habentur, unde si que ville aut hereditates invicem conveniunt aliquo flumine vel rivulo mediante, ita quod quelibet hereditas suam ripam teneat illius fluminis ad ipsurrt protensam; quod si idem fluvius obmisso primevo alveo diverterit suum meatum sive defluxum per alia loca non ministerio hominis sed virtute propria, tunc primus alveus, ubi ante fuit decursus aque, pro vens1) limitibus est reputandus, et ibidem in lacu illo de utraque villa homines hihabitantes faciant licite suas piscaturas. Secus autem dicimus, si fluxus fluminis a proprio meatu per reparacionem hominis retrahatur, tunc etenim decursus fluminis pro terminis semper erit habendus etc. (3) De constitucionibus. Quando quilibet dederit se locare sub certo vexillo ad exp*edicionem transiens. Ius militale. — Quidam ex nostris nobilibus, cum in castris contra hostes positi fuerint, abiecto omni rubore cum minima 2) strenuitate comittantes, sub nullius vexillo de nostro exercku se locare consueverunt, ad hunc finem, ut machinarum, propugnaculorum aut ipsius exercitus custodiam evitent et defensionem 3), quam ceteri fratres ipsorum, sub certis vexillis Iocati, secundum || [ordinem inter ip]sos positum facere [consue- [f. I0] verunt. Et] quia turpis est [pars, que suo] non congruit universo, [statuimus, ut] quilibet miles aut sim[plex sub certo] vexillo electo cum sua [stacione) conquiescat. ut ingruente necessitate belli et dimicationis cum hostibus sciat capere locum certum pro sui vex]lli defensione. Aliter volumus, quod si tales amplius in nostro exercitu fuerint inventi 4), per6) subcamerarium, sub quo degunt, captivus vel captivi nobis debebunt presentari •); equi vero eidem subcamerario pro ipsa culpa applicentur. (4) De constitucionibus. Quando quis traditur in manus victori et si fugit. Quia victus victori tenetur satisfacere de eviccione et de iudicio non recedere, nisi satis det, in quo est condempnatus: quidam inopia vel rebellione ducti recedunt de iudicio condempnati, pro debito nullam satisfaccionem adversario impendentes; propter que volumus, ut tales inobedientes 1) Cod. neutris. 2) Cod. nimia. 3) Cod. defensione. 4) Cod. iubente. 5) Cod. pro. 5) Cod. pronunciui. [3] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 553 de malicia ipsorum commodum non reportent; postquam victi fuerint in iudicio, ad manus suorum ligati adversariorum tradantur; et si in captivitate manentes effugerint1) a 2) potestate ipsorum, sint liberi et soluti ipso facto et omni debito, quod tenentur, preter debitum furti, quod semper dampnati solvere tenebuntur. (5) De consuetudine. Quando pignora debeant servari. Ut in rapinis aut in pignoracionibus nostrorum pauperum aliquis modus observetur. — Consueverunt avari iudices et eorum officiales. ut postquam pro penis in iudicio Iapsis aliquos pauperes seu nobiles inpignorant, statim spolia dividunt. nullam graciam cum impignorato facientes. Ad succidendam ltaque hanc consuetudinem perniciosam et eam amplius servare nolentes et prohibentes, statuimus, ut si quis iudex, palatinus, castellanus aut ipsorum officiales vel maleficorum 3) iudex, qui dicitur oprawcza, aut alius quicunque pro penis iudicialibus per eos latis aut aliis excessibus, aliquem nostrum terrigenam divitem vel pauperem, nobilem vel simplicem inpignoraverint vel fecerint inpignorare, pignora in equis, pecudibus aut in aliis substanciis sic recepta non distrahendo vel dividendo, si fuerit in estivo tempore, duabus septimanis integris, si autem yemali, octo diebus illibata 4) debent per recipientem 5) conservan, sive iuste pignorati fuerint vel indebite rapina in eos commissa. Et si extunc per illum vel illos, quorum sunt pignora. pro commissis penis non fuerit illis, qui pignoraverunt, satisfactum vel suam innocenciam non ostenderint, licitum 6) sit inpignorantibus illa distrahere et dividere pro libera ipsorum voluntate. Quod si tales iudices aut alii superius nominati, eorum avaricie non parcentes, infra predicta tempora inter se diviserint aut dissipaverint vel eciam alienaverint unum animal de predictis, dampnum passo iuxta valorem animalis deperditi, quod suo sacramento fprobaverit)7), cum pena pantnadzeszcza tenebuntur resarcire. Hoc statutum salubre propter nostrorum procuratorum rapinam enormem, quam sepius committunt, ad ipsos et ad vices eorum gerentes extendimus sive prorogamus. (6) De constitucionibus. Quando filii non debent habere propria sigilla Quia filii cum patribus iurisficcione una persona censentur, ideo statuimus, quod viventibus patribus filii duntaxat sigillo paterno utantur et aliud portare vel habere non Rresumant 1) Cod. effugierint. 2) Cod. in 3) Cod. maleficiorum. 4) Cod. illabata. 5) Cod. pro recipiente. 6) Cod. licet. 7) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. Archiwam Komisyi prawniczej. T. II. 70 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [4] (7) De eodem. Quod sculteti transeant ad expedicionem. Quia honus, presertim quod omnes tangit, inter plures divisum 1) facilius deportatur 2), quapropter statuimus, quod indifferenter 3) omnes sculteti tam spiritualium quam || secularium personarum iuxta ipsorum [f. 2] facultates ad quamlibet expedicionem transire teneantur. (8) De eodem. Quod clerici bona patrimonialia habentes tran- seant ad expedicionem. Cum nullus iure suo debeat defraudari et quia plerumque clerici nostri regni bona patrimonialia tenentes de eisdem bonis sub umbra clericali debita nobis et nostro regno servicia in facienda expedicione subtrahere consueverunt, ideoque statuimus, quod idem clerici nostri regni, cuiuscunque status existant, predicta patrimonialia bona tenentes, vel nobiscum personaliter transire teneantur ad quascunque expediciones, iuxta predictorum bonorum facultates, vel eadem bona proximis suis fratribus laycis teneantur dimittere et renunciare eisdem; qui si 4) neutrum facere curaverint, predicta quelibet bona predictorum clericorum decrevimus nostro regno perpetuis temporibus applicanda etc. (9) De procuracione. Quando virgines vel vidue possint procu- ratores suos statuere coram ministeriali. Ut dominarum habitacio propter fragilitatem sexus a cetibus virorum omnino sit distincta, et ne in causas vocate premant se in turmis masculorum, sanxit nostra auctoritas de presenti, ut si qua domina sive virgo citans aut citata venerit ad terminum sibi prefixum, iudex presidens iudicio officialem suum cum eius adversario ad hospicium illius domine mittere teneatur, coram quo accionem sive defensionem sue cause advocato vel suo procuratori, cui placebit, in totum delegabit. (10) De procuratoribus. Quando omnis potest statuere suum procuratorem. Quia cuilibet summa defensio non est deneganda, ideoque statuimus, quod in iudiciis nostri 3) regni quilibet homo, cuiuscunque sit status, potest et debet habere suum advocatum, procuratorem seu proloqutorem. (11) De iudicibus. Quia ex multiplicitate iudicum, prout experigencia nos edocuit, in 1) Cod. divisim. 2) Cod. deportantur. 3) Cod. indifferenti. 4) Cod. se. 5) Cod. nostris. [5] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 555 causis quamvis super eodem facto vario et diversimodo plerumque sentencia proferebatur, et ideo volentes statuere certum numerum iudicum et occurrere predicte varietati, statuimus, quod unus in Cracoviensi et alter in Sandomiriensi terris iudices nostri habeantur, ita, quod dum nos contigerit1) aliquam terrarum earundem limites subintrare, volumus quod iudex et subiudex terre, infra cuius limites morabimur, in curia nostra de causis iudicare et cognoscere teneantur, declarantes potestatem eorundem iudicum, quod deinceps in quibuscunque causis etiam hereditariis 2) terminos ultra tres septimanas non possint nec valeant assignare, sed cum questio fuerit hereditaria, iudex et subiudex eandem questionem nobis teneantur referre, cuius cognicionem in nostra et baronum nostrorum presencia volumus et decrevimus pertractari, nisi aliquo impedimento essemus prepediti, et tunc sex vel ad minus quatuor baronibus per nos iudici vel subiudici adiungendis, ipse 3) iudex vel subiudex una cum dictis baronibus de eadem questione seu causa hereditaria cognoscendi et diffiniendi habeant facultatem etc. (12) De iudicibus et palatinis 4). Quando Sandomiriensis et Cra- coviensis iudices suis iudicibus contententur 5). Item ut palatini certo numero suorum iudicum sint contenti, statuimus, quod secundum tempora antiquiora palatinus Sandomiriensis uno et palatinus Cracoviensis eciam uno suis iudicibus6) contententur 7): declarantes, quod pro capite quolibet castellanorum iudices quilibet in sua duntaxat castellania 8) iudicandi et cognoscendi habeat facultatem etc. (13) De eodem. Quando iudices a mane usque ad vesperas debeant ad iudicandum sedere. Prava 9) consuetudine noscitur esse observatum, quod sine temporum et sine horarum differencia et distinccione per iudices iudicia exercebantur, et ita plerique non aliter ad causas veniebant pertractandas, quam post prandium repleti et inebriati, propter quod iudicium10) parvipenditur. Itaque, ut certis11) temporibus sive horis et debita animorum vel animi discrecione iudicia pertractentur12), statuimus, quod deinceps iudices diebus terminorum 1) Cod. contingerit. 2) Cod. hereditarios. 3) Cod. Item. 4) Cod. pellatinis. 5) Cod. contentur. 6) Cod. iudiciis. 7) Cod. contentur. 8) Cod. in suo duntaxat castellanio. 9) Cod. prima. 10) Cod. iudiciarii. 11) Cod. ceteris. 12) Cod. pertractantur. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [6] a mane usque ad horam nonam sive ad meridiem in quibuslibet || causis (debeant)1) presidere et causas pertractare; et si primo die terminorum [f. 2°] ,ad dictam2) horam3) meridiei omnes litigantes in causis et lilibus ipsorum non poterunt4) expediri, volumus, quod absque alicuius cause vulneracione5) diebus sequentibus presidendo duntaxat ad horam predictam, omnes et singuli litigantes debito modo secundum ordinem infrascriptum expediantur. Et ut facilius et sine strepitu causarum expeditio habeatur, statuimus, quod ad locum audiencie, in quo iudices president, non secundum merita personarum nec secundum maioritatem vel minoritatem causarum, sed secundum ordi-,nem litigancium tantummodo actor et reus vocati accedentes, per iudices audiantur et expediantur. Ordinem autem vocandi ipsos litigantes ad presenciam iudicum ipsorum taliter duximus describendum 6): quod scriptor causarum sub privacione sui officii non aliter, quam secundum ordinem citacionum litigantes per ministerialem vocandos nominabit, ita, quod prius qui ad causam vocaverint, prius nominentur, et sic deinceps usque ad extremos procedatur. Quod si altera parcium negligenter sive quovis casu impedita et tribus vicibus evocata se non exhibuerit presidentibus, mox adversa pars presens de audiencia removeatur7) et alii litigantes secundo loco inscripti nominentur et ad audienciam evocentur; et nichilominus pars, que fuerat absens et tribus vicibus evocata, si circa horam extremam meridiei, iudice quasi surgere volente, secundario tribus vicibus evocata non curaverit parere, extunc condempnetur. Si quis eodem (tempore)1), quo iudices president, ad locum, in quo presidebunt, preterquam ad petendum citacionem vel de speciali ipsorum iudicum licencia et mandato, quavis8) presumpcioue et temeritate intrare presumpserit, absque aliqua remissione pena, que dicitur pantnadzescza, per iudices puniatur. (14) De iudicibus. Quia plerumque habentes iurisdicionem vel a casu vel pro9) libito sue voluntatis consueverunt ad iudicandum acceptare vel eligere sibi loca quelibet indeterminata, et ideo, ut quisque suis terminis sit contentus, statuimus, quod Cracoviensis castellanus duntaxat in tribus locis, videlicet in Cracovia, in Andrzeow et in Weliczka debet et teneatur sua iudicia pertractare; alias tanquam a non. suo iudice, quidquid factum fuerit vel iudicatum, nullam habeat firmitatem etc. 1) Wyraz ten pisarz opuścił. 2) Cod. causam. 3) Cod. hora. 4) Cod. potuit 5) Cod. volucione. 6) Cod. describendam. 7) Cod. removetur. 8) Cod. quamvis. 9) Pierwotnie było: pro dehito, ale pisarz ten drugi wyraz przekreslił. [7] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 557 (15) De citationibus. Quando debeat officialis citare dominum et non kmethonem. Quoniam ex modo citationis nonnulla gravamina et oppressiqnes per nostros iudices vel officiales provenire consueverunt, et ideo eisdem gravaminibus et oppressionibus volentes obviare, statuimus, per ministeriales sive officiales nostros sive quoslibet 1) iudices deputandos 2) in hunc modum formandam vel faciendam fore citacionem, quod ipse ministerialis cum suo solito baculo ad villam accedere debet, et dominus ville(si)3) pro suo quolibet excessu fuerit citandus, obmissis eiusdem ville villanis in pace et tranquillitate, ad portam curie eiusdem domini ville suo baculo tangendo et clamando eundem citare tenetur, exponendo nichilominus, de cuius iudicis mandato et ad cuius instanciam et propter quam causam fecit eandem citacionem. Si autem eiusdem ville villani et 4) ipse dominus ville fuerint insimul culpabiles, volumus, quod eodem modo tangendo portam cuiuslibet villani seu kmethonis clamando faciat simili modo citationem; qui villani si non fuerint culpabiles in delicto5) sui domini, volumus et precise prohibemus, quod per eandem citacionem quomodolibet non graventur nec fatigentur, cum plerumque in odium et contemptum domini, ville et ex rancore consueverunt villanos indebite fatigare. Alias si. contra hoc ipsos villanos contingerit citari vel fatigari. decrevimus, quod procurans eandem citacionem |] pena. que dicitur wlgariter pantnadzescza, puniatur; et [f. 3] eodem modo volumus fieri citacionem predictam, ubi sine delicto domini ville fuerint villani communiter vel divisim culpabiles et delinquentes, ita, quod ad portam tangendo quemlibet ipsorum citare tenetur, cessante qualibet oppressione suprascripta etc. (16) De eodem. Quando quilibet arestatus circa iudicium vel in curia regis citatus respondere tenetur. Preterea 6) cum in deliberacione consistit 7) mater virtutum ipsa discrecio, contingit plerumque, quod aliqui nqstri familiares vel alii quilibet in curia nostra constituti vel in iudicio arestati seu inventi inopinate, ad nostram vel iudicum presenciam seu audienciam evocantur et questiones, de quibus minus 8) cogitaverunt, moveantur eisdem: ideoque utrique parti providere volentes, quod dicto modo citati cum bona deliberacione et discrecione propositis respondeant et actores suis questionibus seu causis non frustrentur, statuimus, quod cum aliquis in nostra curia vel iudicio 1) Cod. quibuslibet. 2) Cod. deputandus. 3) Wyraz ten pisarz opuścił. 4) Cod. ut. 5) Cod. debito. 6) Cod. propterea. 7) Cod. constat. 8) Cod. nimis. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [8] inventus ad nostram vel iudicis presenciam fuerit premisso modo evocatus, actor seu ipse questionem seu causam citato debito modo exponere vel in scriptis tradere teneatur. Et ad respondendum eidem questioni, ut alias premissum (est)1), si questio fuerit hereditaria vel pro magna pecunie summa, scilicet XL marcarum, communis terminus scilicet trium septimanarum per iudicem eidem assignetur. Alias si pro minori debito vel iniuria verbali8), in crastino terminus prorogetur etc. (17) De eodem. Quando officialis sine certo actore non debeat citare. Flebili querela sepius recepimus, quod ministeriales per terram girantes pauperes milites et villas religiosorum fatigandi et vexandi adinvenerunt modos exquisitos, ita, quod si alicuius ville pauperes milites aut villani religiosorum eos pro beneplacito ipsorum officialium quibuslibet expensis non pertractent nec procurent, idem ministeriales ipsos pauperes milites sive villanos sine culpa et sine causa et absque iudicis precepto citant occasione vexacionis faciende, terminos pro libito3) sue voluntatis assignantes et statuentes eisdem. Et idem pauperes milites seu villani non valentes redimere aliter vexacionem, sepissime de certa summa pecunie componunt cum eisdem. Unde nos huiusmodi vexacioni volentes obviare, statuimus, quod deinceps ministeriales sub pena privacionis sui ministerialatus 4) et spoliacione suorum omnium bonorum absque speciali mandato iudicis aliquam citacionem non presumant facere, alias premissam penam et facialem 5) adustionem non inmerito poterint formidare. (18) De citacionibus. Quando nullus cum armis debeat descen- dere ad iudicium. Plerumque fit, quod aliqui propter causas consanguineorum vel familiarium suorum ad iudicia venientes per strepitum et inoportunam ipsorum audaciam sentenciam sive victoriam causarum consueverunt reportare. Unde super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps quisquam cuiuscunque status vel condicionis existat, propter causam consanguinei vel cuiuslibet familiaris aut servitoris ad iudicium venire non presumat. Qui si contra facere presumpserit, pena, que vocatur pancznadzescza, nostre camere applicanda puniatur. (19) De citacionibus. Contingit eciam, quod dum aliqui pro quibuscunque criminibus et delictis ad nostram audienciam evocantur, nominant dominos et quoslibet 1) Wyraz ten pisarz opuścił. 2) Cod. verberali. 3) Cod. debito. 4) Cod. ministerialis. 5) Cod. facilem. [9] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 559 Ipsorum 1) superiores, allegantes, quod mandato et auctoritate suorum dominorum et superiorum huiusmodi crimina et delicta commiserunt. Verum quamvis aliquibus temporibus contra racionem fuerit observatum, quod huiusmodi malefactores per eandem nominacionem a pena liberabantur 2), tamen, quia huiusmodi nominacio continet in se errorem intolerabilem ex eo, quod directe contrariatur precepto divino 3), unde nos attendentes, quod peccata in suos actores tantummodo vendicant sibi locum, statuimus, quod citati pro quibuscunque criminibus teneantur respondere, non obstante qualibet predicta nominacione, eciam si super hoc privilegiis || no- [f. 30] stris vel nostrorum predecessorum essent communiti, que quantum ad hoc ut perniciosa et erronea cassamus, irritamus et revocamus. In hereditariis vero et aliis quibuscunque questionibus per citatos in nostro iudicio nominati, si nostram iurisdicionem voluerint declinare, nolentes in se accipere easdem questiones, decrevimus, quod extunc predicti citati, cuiuscunque sint status et condicionis, habeantur pro convictis 4). (20) De eodem. Quando, cum officialis non e.st, potest citari (per) 5) nuncium officialis. Possibilitas racionis hoc dictat, quod iudices pro exercendis suis iudiciis habeant certos ministeriales seu officiales; quapropter statuimus, quod penitus nullus iudex per aliquam aliam personam, quam per certum suum officialem, faciat et expediat6) suas citationes, excepto hoc, quod aliquod crimen in iudicio vel curia iudicii recenter et de novo committatur, tunc pro huiusmodi crimine per quemlibet ministerialem liceant fieri citaciones etc. (21) De eodem. Qui citat sine certo actore. Preterea quandoque presidentes, quandoque ipsorum officiales vel notarii 7) aut eorum familiares aliquos maliciose laboribus et expensis gravare8) volentes vel pro vexacione redimenda aliquid in pecunia aut aliis rebus extorquere ab eisdem cupientes, quamvis penitus nichil habeant cause seu questionis adversus eosdem, faciunt et procurant diversas citaciones; idcirco statuimus, quod 9) si quis citaverit vel citari procuraverit aliquem sine legitimo actore, vulgariter prze powoda, taliter citato ipse citans vel procurans talem citacionem XV wlgariter pantnadzescza penam solvere 1) Cod. quorum. 2) Cod. liberantur. 3) Cod. domino. 4) Cod. condictis. 5) Wyraz w naawiasach pisarz opuścił. 6) Cod. expediet. 7) Cod. noti. 8) Cod. gravere. 9) Cod. quid. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [10] teneatur; prohibentes castellanis et quibuslibet iudicibus vel subiudicibus, quod deinceps sine certo actore et causa expressa non dent aliquas citaciones etc. (22) De eodem. Quando habens hereditatem et in partibus alienis constitutus quendam debeat citare. Item dum aliquis pro hereditate citatur et comparens in iudicio plerumque maliciose opponit, quod, quia Petrus vel Iohannes in partibus remotis est constitutus et sit 1) coheres eiusdem hereditatis. quamvis forte iuris nichil habeat ad eandem, ideo dicit se non teneri respondere pro eadem hereditate. Quapropter statuimus, quod talis Petrus vel Iohannes in iudicio nominatus, de mandato iudicis in aliquo locoeminenti 2) vel circa parochiam, de qua parochia est hereditas. pro qua eadem questio movetur, per ministerialem publice tnbus vicibus proclamando ad prosequcionem seu defensionem cause ad certum locum et terminum debebit citari; quo non comparente, extunc ipsius absencia seu contumacia non obstante, ad decisionem seu diffinicionem cause licite procedatur. (230 De dolo et contumacia. Quomodo pro prima, p.-o secunda et pro 3-a contumacia dominus et kmethones sunt pignorandi et qua pena puniatur, quod 3) repercutit pignora. Experigencia nos edocuit, quod quandoque non contumaces pro contumacibus vel ipsi contumaces, modum tamen excedendo, pro contumacia puniuntur et gravantur, videlicet in eo, quod, cum aliqua villa pignoratur, ubi sex boves fuerint recipiendi, XXX vel XL recipiebantur et antequam ad locum debitum compellebantur, per medium in non modicam pnuperum destruccionem dividebantur et consumebantur. Ideo statuims, quod pro prima contumacia punienda ministerialis cum duobus famulis iudicis ad villam accedens, sicut alias premissum (est)4), cum dominus ville tantum culpabilis fuerit, in duobus bobus duntaxat inpignoretur; si autem kmethones extiterint culpabiles et citati et contumaces, quilibet eorum tantummodo in uno bove inpignoretur. Et idem decrevimus pro secunda contumacia faciendum et observandum. Si autem tercio 4) fuerint 5) dominus una cum villanis contumaces, decrevimus, quod contumax causam, pro qua dinoscitur esse citatus, perdat et ab ea cedat per sentenciam iudicantis: declarantes, quod dicti boves6) pignoraticii per ipsos iudices in estate duabus septimanis. in yeme vero 7) 1) Cod. sic 2) Cod. emuniti. 3) Cod. quot. 4) Wyraz w nawiasach pisarz opuscil. 5) Cod. tercia. 6) Cod. fuerit. 7) Cod. kmethones. 8) Cod. numero. [11] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 561 octo diebus absque || aliqua destruccione debito modo observentur; [f. 4] volentes et decernentes, quod dicti boves pignoraticii, sive pena cuiuslibet contumacie. tantummodo nobis et iudici applicentur. Decrevimus eciam et statuimus, quod si predicto ministeriali, deputato 1) per iudicem ad eandem inpignoracionem cum familia ipsius iudicis, villa pignoranda per dominum ville et villanos non permittatur impignorari iuxta premissam 2) limitacionem vel ipsa pignora habita per eosdem dominum aut villanos in villa vel ante villam seu in via violenter recipiantur, dolum (et)3) rebellionem eorundem preveniendo 4) volumus, quod penam, que vulgariter dicitur pantnadzescza, idem rebelles nobis et iudici solvere teneantur, et nichilominus cum alia pena pantnadzescza eadem pignora denegata vel violenter ablata integraliter assignare teneantur. Qui si in dandis4) pignoribus predictis et in satisfaciendo de penis premissis fuerint dolosi et rebelles, ita, quod iudex forte non sufficiat propter potenciam eorum ad puniendum et inpignorandum eosdem, volumus et decrevimus, quod pena sstdmnadzescza nostre camere applicanda puniantur 5). (24) De eodem. Quando iudex et subiudex non plures quam duos cum ministeriali ad pignorandum dirigant et si iniuste inpignoraverint, qua debeat (s) puniantur. Preterea 6) quia per frequentem pauperum inpignoracionem plerumque pauperes plurima dampna et oppressiones multiplices paciuntur, videlicet in eo, quod cathervatim et in turbis non per modum iusticiarie potestatis ad aliquam villam inpignoratores accedentes, dampnabiliter et plerumque absque iudicis mandato et sine culpa domini ville vel villanorum committere presumant plurimas rapinas; quapropter super hoc providere volentes, statuimus, quod deinceps mdex et subiudex ad inpignoracionem faciendam. non plures ad ipsam (quam)8) duos famulos cum ministeriali transmittant et quod sine culpa 7) vel sine causa non condemnatos 8) seu convictos aut in iudicio non confessos ipse iudex non (presumat nec permittat inpignorare. Quod si ipse iudex vel aliqui alii quavis)9) auctoritate vel pocius propria temeritate (et presumpcione inpignorare et pocius rapinas committere)8) presumpserit, decrevimus precipiendo, quod pecora vel alias res racione impignoracionis ablata et recepta iudex domino ville inpignorate vel villanis ville eiusdem asserentibus9) indebite et contra iusticiam se esse 1) Cod predicta mmisterialia deputata. 2) Cod. promissam. 3) Wyrazy w nawiasach pisarz opuscił. 4) Cod. si iudicandis. 5) Cod. puniatur. 6) Cod. Propterea. 7) Cod. et sine culpa quod. 8) Cod. condempnantes. 9) Cod. asserentes. Archiwum Komiayi prawniczej. T. II. KOD. CZĘSTOCHOWSKI mpignoratos, remota et cessante qualibet difficultate, eadem pignora integraliter et ex toto super fideiussoria caucione restituere teneantur, termino1) eidem domino ville vel villanis inpignoratis ad ostendendum suam innocenciam assignato 2). Et nichilominus, ut audacia et temeritas inpignorancium restringatur, decrevimus, quod, dum premisso modo sine culpa inpignorati patefecerint 3) suam innocenciam, quotquot persone fuerunt in dicta pignoracione, iudex vel subiudex, qui fuerunt in mandato, pro quolibet ipsorum penam, que vocatur panthnadzescza, noverit se incursurum domino ville inpignorate persolvendam. (25) De eodem. In quibus casibus pena debet ferri. Preterea pena, que consuevit nostro fisco4) sive camere applicari, que wlgariter dicitur Sedmeczsanth, statuimus, quod tantumm o do in causis cu iuslibet (s) infrascriptis et non pluribus nostre camere applicetur: primu casus est de incendio, ubi accusatus de incendio iuxta formam iuris minime se poterit expurgare; secundus casus, ubi aliquis accusatus de violencia sive spolio publice strate defecerit in sui expurgacione; tercius casus, ubi aliquis in iudicio iudicium nostrum parvipendens cultellum vel gladium presumpserit extrahendum; quartus casus, dum aliquis iudicatus et condempnatus et iussus satisfacere vel sufficientem 5) fideiussoriam caucionem prestare et facere contempserit et de iudicio per suam || rebellio- [f. 40] nem discesserit 6), non prestita predicta caucione. Volumus, quod premissa pena in premissis quatuor casibus nostre camere applicetur etc. (26) De eodem. Qui 7) citatur et non paret, et qui eciam citat et non paret. Actor procurat reum ad causam citari, reo in termino comparente, actore vero totaliter (se)8) absentante, decrevimus ob contumaciam actoris, que est maior, quam rei, ipsum reum causam obtinuisse. Si autem reus ndn curaverit parere in termino sibi assignato, actore per se vel per nuncium comparente, decrevimus, quod pro huiusmodi contumacia reus pena duorum boum multetur. (27) Si quis citatur prohereditate et primo, 20, 30 non paruerit. Licet in pluribus casibus celeritas commendetur, tamen 9) eadem cele- 1) Cod. terminum. 2) Cod. assignate. 3) Cod. patefecerunt. 4) Cod. diseo. 5) Cod. satisfacientem. 6) Cod. decesserit. 7) Cod. Quis. 8) Wyraz w nawiasie pisarz opuścił. 9) Cod. cum. [13] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 563 ritas in iudiciis et causis expediendis rationabiliter quandoque est refringenda1), ex eo, quod iudicantem oportet cuncta rimari. Ideoque statuimus, quod si aliquis super capitali hereditaria questione primo, secundo et tercio citatus non comparuerit contumaciter in termino sibi assignato, ob conturnaciam eiusdem citati actor in tercio termino per iudicem decernatur et diffiniatur in veram possessionem eiusdem hereditatis mittendus 2) et ab omni iure eiusdem hereditatis et ipsius qualibet vendicacione 3) per iudicis sentenciam dictus reus decernatur et pronuncietur cecidisse. Si autem questio fuerit personalis, puta pro debitis vel quibuscunque rebus obligatis, et)4) primo, secundo, tercio termino (citatus contempserit vel neglexerit in termino)4) sibi assignato 5) parere, decrevimus, quod concreditor quarumHbet rerum obligatarum post tercium terminum per sentenciam iudicis distrahendi et alienandi auctoritate iudicis plenam habeat facultatem, ita tamen, quod si res obligate distracte et alienate auctoritate premissa minoris valoris inveniantur et existant tempore alienacionis, quam fuerit pecunia tradita, et ipse credito pro summa pecunie per ipsum credita simpliciter6) et sine aliqua condicione tamquam pro dicta 7) summa pecunie recepit sufficientes (s), sibi et non alii idem creditor de sui negligencia debebit imputare. Sed si condicionem creditor apposuerit circa res obligatas maioris vel minoris quantitatis, si pro minori pecunia res obligatas alienaverit, debitor per iudicem decernatur credite pecuniae summam adimplere; si vero pro maiori summa pecunie res alienaverit obligatas, residuum, quidquid fuerit ultra summam debitam creditam, debitori creditor restituere tenetur etc. (28) De probacionibus rubrica. Preterea 8), ut calumpniis via precludatur, statuimus, quod si aliquis alias bone fame in iudicium pro quibuslibet violenciis evocatur, actor teneatur, quod asserit, comprobare, alias reus tantummodo proprio iuramento se valeat expurgare. Item si aliqui fuerint eiusdem parochie seu districtus et de furto quarumlibet rerum aliquis alium in iudicium voluerit evocare, statuimus, quod infra annum tantummodo inculpatum de furto habeat evocandi facultatem; si vero anno elapso questionem eandem voluerit movere, quod tunc asserit, racionabiliter per ydoneos testes teneatur comprobare etc. 1) Cod. refugienda. 2) Cod. mittendum. 3) Cod. vendicione. 4) Wyrazy w nawiasie pisarz opuścił. 5) Cod. assignando. 6) Cod. similiter. 7) Cod. tamquam predicta. 8) Cod. Propterea. 564 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [14] (29) De eodem. Finem litibus imponere volentes vel cupientes, statuimus, ut si aliquis civis aut creditor pannos 1) vel alias merces alicui terrigene ad prestanciam dederit aut mutuo concesserit, preter litteram obligacionis, in qua constaret de debito, civis agens pro debito suo probabit per testes talem contractum initum secum et probans iudicialiter obtinebit. Alias reus, negans debitum, per proprium iuramentum prestitum ab impeticione agentis absolvetur. (30) De eodem. Nobilitatis stirpes ex progenitoribus earum originem semper ducunt, quarum progressum nati de genoloia approbare eorum fideli testimonio 2) consueverunt. Si quis itaque dicat se nobilem aut illustrem et ceteris nobilibus hoc negantibus asserat se parem, ad probandum sue genoloye nobilitatem || tenetur inducere sex nobiles viros de sua stirpe ge- [f. 5] nitos, qui iurati dicant, quod ipse frater sit eorum et de domo aut stirpe ipsorum paterna procreatus. (31) De eodem. Accepimus, quod Petrus insequendo Iohannem graviter in platea wlneravit Quod cum Iohannes in iudicio deduxisset, Petrus licet confiteretur8) se Iohannem wlnerasse, tamen asserebat se hoc fecisse ex inicio ipsius Iohannis, qui ipsum Petrum wlneravit, quod Petrus offerebat se probaturum. Nos itaque in tali casu decrevimus ipsius Iohannis probacionem fore admittendum super eo, quod in platea Petrus, dum ipsum Iohannem insequeretur, vulneravit, cum dictus Petrus non vitam defendendo, sed iniuriam sibi alias illatam ulciscendo, Iohannem noscitur vulnerasse. (32) De eodem. ltem Petrus lohannem traxit ad iudicium, asserens, quod apes vel melhficia ipsius Petri tempore nocturno furtim ad domum suam deportasset, quod offerebat se probaturum. Iohannes vero diffitebatur se hoc fecisse, sed dicebat proprium suum mel, ut decuit, ad propriam domum se depor tasse. Tandem per iudicem Petrus pluries interrogatus, si per eos, quj vidissent apes seu mellificia ipsius Petri per Iohannem recipi et ad domum, suam deportari, intencionem suam posset probare; Petro respondente, quod tales testes de visu nullomodo posset habere: nos itaque statuendo decrevimus in tali casu iuramentum imponendum Iohanni, si fuerit alias bone fame, pro expurgacione asserenti, quod proprium suum mel deportabat. 1) Cod. per annos. 2) Cod. testimonia. 3) Cod. confitetur. [15] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 565 (33) De eodem. Preterea Petrus contra Iohannem deposuit cum querela, quod sibi quatuor vulnera intulisset. Iohannes fatetur se hoc fecisse ex eo, quia manu armata domum ipsius Iohannis invasisset et in eadem invasione matrem vel sororem aut uxorem vel filios sibi vulnerasset; quod wlnus licet per ministerialem conspectum et visum fuisse obtulisset se probaturum, tamen idem ministerialis, per iudicem interrogatus, negavit se predictum wlnus vidisse et conspexisse. Et quia post negacionem ipsius ministerialis idem Iohannes mox predictum wlnus matri sue illatum per alios ydoneos testes, qui dictum wlnus viderunt et conspexerunt, offerebat se probaturum, nos in tali et simili casu decrevimus. eundem Iohannem ad producendum predictos testes fore admittendum. (34) De eodem. Quetelam Petrus deposuit de Iohanne, quod ipsum vulnerasset; Iohannes vero constanter astruebat, quod Petrus se ipsum vulnerasset, quod offerebat se legitime probaturum. Nos autem in tali casu credimus distingwendum, quod si in contencione et discordia Iohannes asserit Petrum se ipsum wlnerasse, tunc Iohannis probaciones sunt admittende; si autem extra omnem contencionem et discordiam Petrus fuerit wlneratus, tunc, ut est moris, dicimus Petri iuramentum admittendum etc. (35) De testibus. Per experigenciam didicimus, quod sentencia excommunicacionis testibus inducendis maliciose plerumque solet opponi, ex qua 1) opposicione pullulabat oppressio 2) veritatis. Unde circa eandem excepcionem sic duximus statuendum: quod cum ahquibus testibus producendis fuerit obiecta excepcio excommunicacionis, producens testes eosdem absque sue cause vulneracione alios testes, si potest, nominandi et producendi plenam et liberam habeat facultatem. Si vero non poterit alios testes nominare vel habere preterquam eos, quibus obicitur sentencia excommunicacionis, volumus, quod cuius fuerit sentencia excommunicacionis, debito modo scilicet cum sufficienti caucione iuratoria vel fideiussoria de parendo vel satisfaciendo cum omni reverencia requiratur et petatur, quod 3) eisdem testibus excommunicatis ad perhibendum 4) tantummodo testimonium [f. 5 0) et subveniendum veritati, ne veritas opprimatur. beneficium absolucionis impendat. Quod si excommunicator, premisso modo petitus 5), pro testimonio perhibendo denegaverit beneficium absolucionis, cum huiusmodi postulantes. 1) Cod. extra. 2) Cod. opposicio. 3) Cod. quod si. 4) Cod, ptohibendum. 5) Cod. petitos. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [16] veniam et absolucionem quantum ad Deum censeantur absoluti, volumus et decrevimus, quod extunc absque aliqua cause vulneracione testimonia eorundem testium1) per iudicem recipiantur et habeant ipsorum testimonia firmitatem. (36) De eodem. Conradus domus vendicabat a Dominico 2) et ad probandum suam intencionem Conradus 3) sex testes iuxta iudicis mandatum produxit, quorum primus testis Iacobus patruus 4) ipsius Conradi 5) et mediator seu compositor amicabilis alias in eadem causa, quem ipse Dominicus, dum testes secundum consuetudinem in iudicio nominarentur, neglexit vocare ad huiusmodi consanguineitatem 6); demum circa testium iuramentum predictus Dominicus testimonium predicti Iacobi propter predictam consanguineitatem constanter asseruit non valere et sic dicebat se causam eandem obtenturum 7). Nos itaque considerantes, quod amicabiles compositores seu mediatores consanguinei esse consueverunt, declaramus in tali casu testimonium predicti Iacobi patrui pro Conrado valere 8). (37) De prescripcione. Cum prescripcio 9) propter segniciem et pigriciam dominorum sit instituta et hereditatem (s), decrevimus et statuimus, quod si aliquis credit et reputat se habere aliquod ius ad aliquam hereditatem, si infra tres annos et tres menses tempore pacis et concordie sustineat et paciatur ipsum possessorem possidere hereditatem pacifice et quiete, ita, quod sibi licet presenti et cuius presenciam sive sufficienciam habuit, non moveat aliquam questionem, extunc ab omni iure et vendicacione 10) eiusdem hereditatis censemus eundem cecidisse. Si autem aliquis in obligacione teneat aliquam hereditatem, decrevimus, quod ipso obligatore non existente vel deficiente, quilibet11) ipsius consanguineitate vel affinitate proximior coram iudice nostro, si ipsius copiam habere potest, vel saltem in parochia eiusdem hereditatis obligate publice faciat ad minus semel in anno protestacionem vel in colloquio generali, quod dicta hereditas in tanta pecunia, prout est 1) Cod. testimonium. 2) Cod. iudicio. 3) Cod. compater. 4) Cod. Petrus. 5) Cod. compater. 6) Cod. consanguineitate. 7) Cod. obtenturam. 8) Cod. pcour valeat. 9) Cod. proscripcio. 10) Cod. vendicione. 11) Cod. qaibuslibet. [17] KOD. CZĘSTOCHOWSKl 567 vel fuerit in facto, sit obligata. Faciendo huiusmodi protestacionem dictus obligans vel proximior ipsius, ut premissum est, infra triginta annos redimendi vel liberandi predictam hereditatem plenam et liberam habeat facultatem. Quod si non curaverit vel neglexerit per continuos quindecim annos dictam facere protestationem, ab omni iure hereditatis sic obligate senciat 1) se decidisse. Si vero sit mulier maritata et aliquam hereditatem, quam dicit et credit racione dotis vel quomodolibet ad se pertinere, si infra decem annos non curaverit vel neglexerit pro eadem hereditate questionem intentare, ita, quod infra idem tempus paciatur possessorem quiete possidere, extunc decrevimus, quod eadem mulier ab omni iure eiusdem hereditatis eciam se cognoscat cecidisse. Si autem fuerit vidua et eodem modo dicat et asserat aliquam hereditatem, quam aliquis possidet, racione dotis vel quolibet alio iure ad se pertinere et infra sex annos tempore pacis et concordie sustinuerit et passa fuerit eundem possessorem ipsam hereditatem || quiete possidere. decrevimus, quod extunc ipsi possessori racione [f. 6J prescripcionis in eadem hereditate plenum ius sit acquisitum et mulier senciat se ab omni iure cecidisse. Volumus et declaramus, quod premisse prescripciones tempore pacis et concordie vendicent locum sibi, tempore autem gwerrarum sive discordiarum 2) nullatenus sibi locum debeant vendicare. Sed tunc oportebit de salubri remedio eisdem *) providere iuxta discordiarum et gwerrarum qualitatem, sicut et captivis per Tartaros nullam volumus currere prescriptionem etc. (38) De eodem. Franciscus Gregorio mutuavit XX mensuras tritici, quas pluries monitus non restituit. Gregorius vero4) quesvvit ab ipso Francisco, quando sibi predictum triticum mutuasset. Respondit: quatuor annos fuisse elapsos. Nos ipsi Francisco imposuimus silencium propter tanti temporis decursum etc. (39) De sentencia et re iudicata. Licet pro redimenda pauperum vexacione dudum solucio dicta wlgariter tresszcne, que consuevit iudici presidenti seu diffinienti aliquam causam applicari, fuerit sublata et extincta, tamen eadem solucio exquisito colore sub alio nomine, quod dicitur wlgariter pamqtne, dinoscitur esse innovata, que videtur transcendere predictam solucionem. Unde circa hoc modum imponere cupientes, decrevimus, quod in casibus hereditariis vel non hereditariis ac tamen magnis iudex pretextu dicte solucionis pamanthne 1) Cod senciant 2) Cod. discordiam. 3) Cod. ciusdem. 4) Cod. rero respondit, lecz drugi ten wyraz został przekreślony. KOD. CZĘSTOCHOWSKl [18] ultra quatuor grossos exigere et recipere non presumat; in minoribus vero causis tantummodo duos grossos exigendi habeat facultatem etc. (40) De eodem sequitur. Quamvis negocia mortua et finita quasi contra naturam difficile sit pertractare, tamen reperiuntur nonnulli, qui coloribus exquisitis mortua et finita negocia molliuntur refricare, videlicet in hoc, quod licet aliqui fratres vel soror cum fratre sint abinvicem in bonis paternis separati et divisi, tamen si contingat, quod aliquis eorundem fratrum in questione hereditaria accipiat contra se sentenciam diffinitivam, postmodum alter ipsorum, accedens ad presenciam iudicis, allegat se condempnatum 1) et ad eandem questionem tanquam illum, cuius intererat, non vocatum, postulans ex hoc debere eandem sentenciam retractari; et sic 2) huiusmodi sentencia per talem peticionem consuevit retractari; unde volentes, quod in huiusmodi litibus certus finis habeatur, statuimus, quod ubi fratres vel soror cum fratre fuerint abinvicem in bonis paternis 3) divisi et separati, si contingerit unum ipsorum in hereditaria questione contra (se) 4) diffinitivam sentenciam reportare, alteri eorum postmodum penitus interdicta sit potestas infirmandi seu arguendi sentenciam eandem. Sed pro parte hereditatis duntaxat ipsum contingente movendi questionem plenam habeat facultatem. Si vero huiusmodi fratres vel soror cum fratre non fuerint in bonis paternis abinvicem divisi et separati, si sint quoad annos legitime etatis et habentes plenam discrecionem, volumus, quod in hereditate, pro qua questio agitatur vel ventilari speratur, per ministerialem, ut in alia constitucione docetur, terminum (s) citacionis edictum publice proponatur citando, quod si sit aliquis, qui habeat vel possit habere aliquod ius in dicta hereditate vel ad hereditatem aut sua quomodolibet intersit, die assignata pro tunc veniat et compareat ius suum ostensurus et defensurus. Alias si post (talem citacionem eo, cuius intererat, non comparente diffinitiva sentencia super)4) eandem hereditatem proferatur, cuilibet 5) postmodum venienti et || vo- (f. 6°] lenti eandem sentenciam arguere et refricare seu innovare sit interdicta potestas, sed ipsam sentenciam decrevimus perpetuum habere vigorem. (41) De prescripcionibus 6). Franciscus deposuit querelam contra Gregorium, quod in ipsius hereditate posuit sepes et intra illos sepes omnes fructus, quos fecit vel facere poterat, percepit. Gregorius autem respondit, quod idem Franciscus in eadem 1) Cod. contemptem (s). 2) Cod. quod si. 3) Cod. abinvicem patris. 4) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił, 5) Cod. cuiuslibet. 6) Cod. descriptionibus. [19] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 569 villa die et nocte est et fuit 1) insimul cum ipso Gregorio per duos annos et tacuit, nec umquam ammonuit ipsum Gregorium unico verbo pro sepibus predictis. Nos itaque attendentes desidiam seu pigriciam ipsius Francisci, declaramus in hoc casu ipsi Francisco duorum annorum obstare prescriptionem. (42) De eodem. Franciscus neptem 2) suam Luciam in etate infantili, orphanam, cum bonis valentibus centum marcas, tenendam et servandam in suam curam recepit; tempore vero procedente 3) ipsam, dum adhuc esset iunior annis, de XXti duntaxat marcis maritavit. Deinde stando cum marito post quatuor annos eadem Lucia pro bonis residuis restantibus ultra predictas viginti marcas Francisco4) suo avunculo movet questionem; Franciscus autem respondit, quod longo tempore post contractum matrimonii per quatuor annos nunquam fuit ammonitus pro rebus vel pro bonis predictis. Nos itaque talibus casibus providere volentes, declaramus et statuimus, quod predicta Lucia postquam cum marito steterit per tres annos et tres menses, infra eosdem ad causam non provocando, sive fuerit minor annis sive iunior, de cetero non poterit nec debebit agere pro quibuscunque bonis et rebus residuis. obstante sibi trium annorum et trium mensium taciturnitate et prescripcione. (43) De sentencia et re iudicata. De eodem 5). Franciscus vendidit Gregorio hereditatem pro centum marcis, pro qua Gregorius XL marcas statim exsolvit, residuam pecuniam in certis terminis prommittens se soluturum, et sic idem Gregorius per quatuor annos pacifice et quiete, non facta totali solucione, tenuit et possedit predictam hereditatem. Demum prope finem quarti anni idem Gregorius emptor reliquam pecuniam offert se daturum et soluturum Francisco venditori. Franciscus vero nititur et querit, quod possit rescindere eandem vendicionem, cum per tantum tempus non fuerit sibi totalis solucio facta. Quapropter nos declaramus et statuimus, propter quietam et pacificam possessionem habitam per tres annos et tres menses predictam vendicionem perpetuam habere firmitatem, obstante tanti temporis taciturnitate et prescripcione. 1) Cod. fuerit. 2) Cod. nepotem. 3) Cod. precedente. 4) Cod. Franciscus. 5) W Cod. dwa te wyrazy, stanowiące osobną rubrykę, zamiescił pisarz na marginesie cynobrem. Archiwum Komisyi Prawniczej. T. II. 72 KOD. CZĘSTOCHOWSKl [20] (44) De sentencia et re iudicata. Nagod villanus deposuit querelam contra suos vicinos villanos, quod cum equus tempore nocturno fuisset sibi subtractus, idem Nagod cum instancia requisivit et petiit eosdem suos vicinos villanos, ut per vestigia eundem furem pro eodem equo rehabendo insequi ipsum adiuvarent. Villani vero insequi furem recusaverunt, et ita Nagod predictum equum ammisit. Nos itaque in tali casu declaramus predictos villanos ad solvendum equum predicto Nagod condempnandos etc. (45) Sequitur de eodem. Petrus conquestus est de Iohanne, quod ipsum quatuor digitis in manu gladio mutilasset, quod lohannes se fecisse negavit; et quia idem Petrus pro eadem mutilacione post annum elapsum satisfaccione.m habere postulabat, nos itaque in tali casu eundem Petrum mettercium pronunciamus iuraturum, quod predictam mutilationem quatuor digitorum habuit a Iohanne etc. (46) De eodem. Petrus agebat contra Iohannem iudicem, quod in causa, quam coram ipso habuit, iniustam et iniquam sentenciam contra ipsum provulgavit; a qua sentencia, quando ipsam 1) tulit, eundem iudicem non provocavit, [f. 7] wlgariter nyenaganil. Nos itaque huiusmodi sentenciam iudicis, que 2) non fuit aliqua provocacione 3) suspensa, polonice nenaganona, declaramus transivisse in rem ludicatam 4), Petrum predictum ad penam debitam condempnantes, alias pro iudicibus expressam. (47) Sequitur de eodem. Falco pro hereditate agebat contra Henricum 5); Henricus autem, opposita longi 6) temporis prescripcione, ipsam prescripcionem, ut debuit, probavit. Iudex vero eundem Henricum absolvit ab eadem peticione, silencium Falconi imponendo. Post hoc veniens Nicolaus, minor (s) frater Falconis, refricat et innovat eandem questionem. Nos itaque finem litibus imponere cupientes, declaramus eundem Nicolaum fratrem minorem predicti Falconis non esse audiendum, et sentenciam iudicis dicimus transisse in rem iudicatam. (48) De sentencia et re iudicata. Falco, Franciscus et Henricus tres fratres, habentes unum molendinatorem, Henricus tercius frater pro quibusdam ipsius molendinatoris exces- 1) Cod. ipsum. 2) Cod. quem. 3) God. provocacio. 4) Cod. iudicam. 5) Cod. Bernardum. 6) Cod. longitudine. [21] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 571 sibus coram iudice dato vel electo debito modo ipsum moiendinatorem iudicare precepit. Demum Falco alter frater veniens conqueritur de Henrico, quod ipsius molcndinatorem iudicasset et condempnasset. Nos itaque attendentes, quod licet cuilibet de iure prosequi suam 1) iniuriam, declaramus predictum Henricum iuste et bene iudicasse etc. (49) De hiis, qui ab intestato 2) succedunt 3). Abusiva consuetudine noscitur esse observatum, quod cum aliqui kmethones de hac vita absque prole decedunt, ipsorum bona omnia, mobilia et immobilia, nomine puscziny consueverunt occupari. Unde nos eandem abusivam consuetudinem reprobantes statuimus, quod de bonis eorundem decedencium. si tantum *) reperiatur in eisdem, calix pro marca cum dimidia dandus ecclesie parochiali comparetur. Reliqua vero bona ad proximiores consanguineos vel affines, cessante quolibet impedimento, devolvantur. (50) De equo accomodato. Nicolaus deposuit querelam de Matheo, quod licet equum sanum accomodasset seu concessisset ad certam viam tamquam amico, tamen idem Mathias eundem equum sibi restituit claudicantem. Mathias vero respondit, bona fide eundem equum tanquam propnum se equitasse et servasse, nec sciret, unde sibi eveniret eadem lesura. Nos autem declaramus in tali casu predictum cquum infra duas septimanas quiete absque aliquo labore per eundem Mathiam observandum, qui equus si infra predictum tempus non convaluerit, extunc pro eodem, prout poterit, amicabiliter componere teneatur etc. (51) De homicidio. Licet andquitus fuerit observatum, quod kmetho alium kmethonem occidendo, solutis tribus marcis grossorum, a pena homicidii liberabatur; tamen quia huiusmodi pena non sufficiebat ad debitam cohercionem, unde nos statuimus, quod kmetho occidens kmethonem pro pena homicidii castellanie 5), in qua homicidium commissum fuerit, vel ei, cui ius persuaserit, quatuor marcas, consanguineis vero sive amicis proximioribus sex marcas decrevimus persolvendas. Qui homicida, si non fuerit in solvendo, captus pena capitali puniatur. (52) De homicidio. Itcm se plures, puta tres vel quatuor de homicidio accusentur, licet 1) Cod. lentenciam. 2) Cod. intestatione. 3) Oad. succeduntur. 4) Cod. tamen. 5) Cod. castellano. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [22] antiquitus per iuramentum accusatoris omnes pena homicidii pu- [f. 70] niebantur, nos tamen huiusmodi iuramentum restringentes 1), statuimus, quod unus tantummodo per iuramentum actoris de homicidio condempnetur et puniatur, consortes vero eiusdem accusati per probos et ydoneos testes de homicidio et wlneribus se teneantur expurgare, alias deficientes in expurgacione puniantur etc. (53) De eodem. Item quandocunque morte casuali et inopinata contingat aliquem de hac luce inigrare, puta de arbore cadendo vel in aqua submergendo aut aliquo quovis modo, statuimus, quod pro tali homine sic decedente nulla questio penitus moveatur. Item dum ignoratur, quis commisit homicidium, decrevimus, quod castellania de hoc non moveat aliquam questionem, scilicet consanguinei vel proximiores culpabilem inquirentes, causam 2), dum poterint, consequantur iuxta iuris formam. Ut violenta audacia refrenetur, statuimus, quod dum miles alium parem sibi militem occiderit, pro capite LX, pro mutilacione vero cuiuslibet membri XXX et pro simplici wlnere XV marcas solvere teneatur. (54) De eodem. Laurencius conqueritur de Martino, quod matrem sibi interfecit. Martinus respondit, quod 3) Laurencius non fuit de legitimo matrimonio sive thoro procreatus, ex eo, quod asserebat ipsum esse filium mulieris vagabunde. Nos in tali et simili casu dicimus caput matris exsolvendum seu obtinendum etc. (55) De raptoribus. Sunt nonnulli, qui (per)4) indiscrecionem victum longi temporis brevi ora consumentes assumunt sibi extra propria5) occassionem divagandi (et taliter divagantes aliena rapere non formidant. Ut igitur tales a qualibet occasione divagandi)4) saltem formidine pene retrahantur, statuimus, quod taliter divagantes et rapinas committentes quibuslibet bonis eorum, que habent, ipso facto sunt privati. Et si contingerit huiusmodi fugitivos et divagantes nostre gracie reconciliari, volumus nichilominus, quod inter suos pares ut infames habeantur etc. (56) De excessibus officialium. Conswetudine iniquissima ministerialium observatum extitit, quod dum ad aliquem in via occisum vocabantur, ipsum vestibus, in quibus fuit occi- 1) Cod. refugientes. 2) Cod. casum. 3) Cod. quia. 4) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. 5) Cod. propriam. [23] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 573 sus, iure ipsorum, quod ipsi nominant krwawne1), exspoliabant. Unde cum afflictis non est addenda afflictio, eisdem ministerialibus prohibemus de cetero quoslibet occisos spoliare seu exuere, sed tantummodo unico grosso contententur. quem decrevimus eis dandum pro labore per eum, qui ad aliquem occisum procuraverit eos evocari, donec de eodem homicidio questio totaliter fuerit diffinita. (57) De dampnis et iniuriis. Ut quilibet proximum indampnem vigilet conservare. Si aliquis alterius semina iumentis 2) vel quibuscunque pecoribus maioribus depascat, statuimus, quod pro quolibet iumento vel pecore unam quartam denariorum passo dampnum, cuius fuerint iumenta vel pecora, solvere teneatur. Ad evitandum autem quamlibet altercacionem decrevimus, quod ad proximiorem castellanie curiam, sive fuerit regalis sive cuiuscunque iudicis, eadem iumenta passus dampnum depellendi habeat facultatem, ita tamen, quod sub testimonio vicinorum si in propria domo passi dampnum invenirentur sive pecora3) per noctem servat, in crastino ad proximiorem curiam castellanie depellere teneatur iumenta vel pecora predicta.. (58) De foro competenti. Cum actor forum rei undique sequi debeat, volumus, ut si quis in iudicio iuris theutunici contra reum suam accionem dirigit aut proponit, reus ibidem super alia questione simili vel in equali4) reconvenire non poterit, sed suam litem aut causam || coram iudice competenti, cum volue- [f. 8] rit, agitabit etc. (59) De eodem. - Ex lege imperiali clara luce nobis constat, quomodo 5) incendarii et exustores voluntarii domorum, horeorum aut quorumvis bonorum morte crudeli et inpiissima puniebantur 6). Quibus eciam inventis, si ad ecclesiam fugiant, patrocinium nullum ex hoc debeant obtinere propter dampnati criminis sevitatem. Consueverunt tales omnes, (ut) 7) manus effugiant iusticie ipsos punire volencium, ut plurimum in civitatibus vel in villis theutunicalibus permanere, ut accionem propositam contra eos evadant per iuris theutunici defensionem. Et sic sepius talium maleficorum crimina remanent impunita. Unde nostrorum baronum basso consilio statuimus, ut accusati de crimine incendii sive exustionis, eciam inventi in civitatibus aut in villis theutuni- 1) Cod. krawne. 2) Cod. iumentibus. 3) Cod. pecoribus. 4) Cod. inequali. 5) Cod. quoniam. 6) Cod. puniantur. 7) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [24] calibus, extra forum ipsorum trahantur 1) et in iure Polonico tamen coram iudice competenti tenebuntur respondere, sentenciari et puniri pena digna debebunt iuxta exigenciam criminis et eius probacionem etc. (60) De eodem. Re vera non solum a malo, sed ab omni specie mali quemlibet viventem sub lege necessarium est abstinere, per quam refrenatur malorum audacia, ut2) iustorum innocencia tuta consistat. Sane quidem ad fetiditatem corpus suum, ut plurimum, protrahentes et lascivam vitam gerentes. deum 3) non timentes nec temporalem penam formidantes, virgines stuprant, mulieres polluunt violenter, et quando impetuntur ab eis in 4) recenti, iure theutunico volunt se tueri, ut facilius evadant commissi criminis accionem. Visum extitit nostris nobilibus in colloquio generali, quod et nos decrevimus perpetue observandum, ut tales oppressores 5) virginum aut mulierum, si proclamaverint in recenti, iure Polonico cotam iudice conpetenti teneantur respondere et puniri luxta commissi criminis qualitatem etc. (61) De privilegiis. Cum secundum patrum sanctorum decreta lex decernat illos ammittere privilegii auctoritatem, qui non utuntur 6) in eo concessa sibi potestate: plures sunt nostri milites ius theutunicum habentes in multis ipsorum villis ex nostra aut nostrorum predecessorum gracia eis facta, et tamen iure theutunico obmisso tantum secundum ius Polonicum se regunt in quibusdam: Statuimus, quod si in aliqua villa abusi sunt iure theutunico, amplius per ius theutunicum contra agentes non poterint se defensare. Propter quod volumus, quod, ubi crimen sit commissum, illo iure, quo illa villa usa fuit, debebit iudicari sive terminari etc. (62) De eodem. Statuimus, quod, dum aliquis contra suum privilegium (in quacunque causa citatur et exhibendo suum pnvilegium)7) in iudicio amittit sexagenam, si ipse actor citans per iudicem iussus8) renuerit iurare se nescivisse reum fuisse privilegiatum et privilegium 8) habuisse, tenebitur restituere idem actor eandem sexagenam; secus esse volumus, si iuraverit se nescivisse reum fuisse privilegiatum etc. 1) Cod. trahentur. 2) Cod. et. 3) Cod. dum. 4) Cod. an. 5) Cod. opprestorum. 6) Cod. mittilur. 7) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. 8) Cod, iussu. 9) Cod. privilegium et privilegiatum. [25] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 575 (63) De excepcionibus. Cum ex separacione subditorum bona dominorum sepius deserantur 1), nulla causa legitima ad hoc persuadente, visum fuit nostris baronibus huic periculo non segniter 2) obviare. Propter quod nostra voluntate est institutum, ut non plures kmethones aut incole de una villa insimul possint ad aliam villam recedere, nisi unus vel duo, preter domini illius, in qua degunt, voluntatem 3), nisi in casibus hiis exceptis: ut si dominus ville opprimat filiam aut uxorem sui kmethonis, aut pro excessu sive culpa heredis ibidem villani bonis ipsorum depredentur, vel in sentencia excommunicacionis per annum durent sui domini ex delicto. In talibus casibus non tantum tres vel quatuor eiusdem ville incole abire possunt, sed omnes inhabitantes ibidem recedant, quo placebit etc. (64) De eodem || . [f. 8°] Similiter infantibus ad duodecem annos educatis, si tempore infancie per quemvispiam iniuria fuerit illata aut patri ipsorum tunc mortuo4), possunt illatam violenciam (agitare)5), pro qua agere non valebant propter defectum etatis contra ipsos impedientes seu iniuriantes6); excepcio7) (prescripcionis)6) opponi non poterit, nisi tunc. legitima etate in eis completa, infra tempus debitum agere neglexerint pro iniuriis olim eis illatis. tunc obstabit eis excepcio prescripcionis propter negligenciam allegatam. (65) De iure iurando. Ut viri famosi et iuste iurantes aliqua speciali prerogativa apud nos inler ceteros nostros fideles consolentur, statuimus de nostrorum baronum voluntate, ut si quis miles aut alius vir nobilis, cui aliqua questio furti nunquam 8) in iudicio mota fuerit, de crimine furti aut latrocinii accusetur, semper fas 9) sibi sit propter bonam presumpcionem habitam de ipso apud 10) vicinos proprii iuramenti protestacione 11) a tali accusacione se expurgare etc. (66) De eodem. Egidius deposuit cum querela, quod cum in via obdormivissit, Falco 1) Cod. defferantur. 2) Cod. sequiter. 3) Cod. voluntate. 4) Cod. mortui. 5) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. 6) Cod. impedientis seu iniuriantis. 7) Cod. ezcepto. 8) Cod. iniqua. 9) Cod. hos. 10) Cod. de ipsa aut. 11) Cod. protestacio. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [26] superveniens taliter dormienti recepit gladium et peram, in qua fuerunt tres scoti grossorum. Et quamvis gladium sibi et peram restituisset, tamen tres scotos non restituit, ipsos pro se usurpando. Falco vero reus quamvis de gladio et pera confiteretur se eadem restituisse, tamen de predictis tribus scotis diffitebatur, unde nos attendentes, quod nullus deberet res alienas attractare domino invito nec rogato 1), predictum Egidium in simili casu decrevimus fore admittendum ad iuramentum etc. (67) De eodem. Item Egidius conquestus est, quod canis Falconis ex incitacione seu inpulsione ipsius Falconis taliter eum lesit et momordit, quod ex illo morsu ostendebat et asserebat se claudicare. Falco autem eandem inpulsionem seu incitacionem canis diffitebatur. Et quia Egidius actor hoc non poterat probare, nos in tali casu declaramus, quod Falco per iuramentum proprium se debeat expurgare. (68) De eodem. Querelam deposuit Egidius contra Falconem. quod cum in domo ipsius Egidii facta fuisset in vespere contencio, ipse Falco superveniens candelam extinxit, qua extincta Egidius nescit nec scire potest, per quem in illa contencione 2) fuerit vulneratus. Falco vero, licet extinccionem can- dele confiteretur 3), tamen Egidium se vulnerasse diffitebatur. Nos itaque a predicto Egidio actore iuramento accepto, quod in predicta extinccione candele nescit, per quem fuerit vulneratus, predictum Falconem, quia candelam extinguendo vulneri 4) prestitit occasionem, in vulnere duximus condempnandum etc. (69) De eodem sequitur. Preterea de villanorum pastore deposuit Egidius, quod ovem ad gregem impulsam et custodie pastoris commissam de grege non rehabuit iterato ovem eandem. Pastor vero asserebat, se ovem eandem una cum aliis ad villam reduxisse. Nos itaque in casu simili pastorem decrevimus iurare, quod ovem ad villam reduxisset etc. (70) De lusoribus taxillorum et de filio familias. Ut noxius ludus taxillorum abiciatur, per quem sepius iusti patres (propter)6) filiorum excessum de bonis pelluntur et deducuntur absque meritis ipsorum ad nimiam paupertatem, statuimus, ut si alicuius filius, utroque parente sanis existentibus, deluserit alicuius pecunie quantitatem, pre- 1) Cod. rogatus. 2) Cod. extinccione. 3) Cod. confitetur. 4) Cod. vulnera. 5) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. [27] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 577 dicti ludentis parentes (non)1) tenebuntur ipsi victori pro ipsorum filio ad alicuius pecunie deluse satisfaccionem. Idem dicimus de Iudeis, si mutuarent pecuniam tali filio, existentibus parentibus ad hoc sanis, concessio facta non valeat, nec ad satisfaccionem aliquam Iudeis dicti parentes compellentur. Sic eciam dicimus de omni contractu inito cum filio familias, quod non valet, cum sit in paterna potestate constitutus, propter quod non habet alicuius dominium rei vel aliquam possessionis tradicionem etc. (71) De eodem || . [f. 9] Ad precludendam lusoribus taxillorum malicie subtilitatem, qui consueverunt inebriatos aut ad provocacionem iracundie deductos, novercante ipsius taxillorum ludi fortuna, super prestanciam seu credenciam *) de pecuniis, equis et quandoque et hereditatibus cribrare, exspoliare et dampnose amovere; qui sic delusi et ad inopiam deducti ut plurimum 3) ad vicia4) deteriora labuntur, propter que ulcio iudicialis iuxta ipsorum demerita a nobis consuevit in talibus exerceri 5), et ad hoc malum vitandum et quod nostri nobiles rebus habundantes, strenuitati 6) dediti, pro defensione regni forcius invigilent: decrevimus, ut deinceps nullus terrigena noster cum alienigena, cuiuscunque status existat, ex nostro regno ludat taxillos ad prestanciam, sed tantum pecunia pro parata. Quod si quispiam contra hoc statutum venerit temerarie, ipso iure non valeat eviccio, nec ad aliquam solucionem seu ad satisfacionem victus victori tenebitur, nec fideiussor datus ipsi vincenti poterit de debito ammoneri. Si quis vero superveniens post hoc statutum pro pecunia evicta acriter monuerit suum debitorem cum verbis turpibus vel eius fideiussorem. quocienscunque maledixerit vel improperaverit pro debito prelibato 7), tociens illi pro sua verecundia penam, pantnadzescza que dicitur, solvat, et nostro iudicio nichilominus aliam similem penam pro inobediencia 8) assignabit. (72) De rapinis et transeuntibus ad ex(pedicionem). Expedit rei publice, ut subditi in quiete vivant et quod nulli noceant et in virtutibus convalescant: Quidam preterientes ista veluti legis transgressores, quod cum per terras proprias pergunt ad expedicionem, quasi hostes se moventes, infinita dampna pauperibus eciam plura quam hostibus irrogare non obmittunt, per que terre nostre maxime devastentur. Volentes itaque huic periculo de remedio providere oportuno, statuimus, ut quo- 1) Wyraz w nawiasach pisarz opuscił. 2) Cod. credencium. 3) Cod, plerum. 4) Cod. iudicia. 5) Cod. exercere. 6) Cod. strenuitate. 7) Cod. prelibatis. 8) Cod. obediencia. Archiwum Komisyi prawniczej. T. II. 73 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [28] cienscunque ad expedicionem per terras nostras fit progressio, nullus stacionem faciat in villa, sed in campo, nec rapinas in equis, (pecudibus)1) pecoribus aut in aliis rebus comittant; sed solum pabulum moderate tamen recipiant pro suis equis, et staciones faciant de lignis in silvis, gays aut rubetis incisis et receptis, ut ex hoc edificium vitlarum intactum consistat. Si quis 2) veluti temerarius huius statuti 3) violator contrarium fecerit, domino illius (ville) 1)aut cui dampnum est illatum, dampna resarciat 4) iuxta suum sacramentum super ablatis prestitum, cum pena, que pantnadzescza dicitur, ad hoc apposita; et nichilominus alia similis 5) pena in violacione statuti pro nobis cedet. (73) De divisione hereditatum matre defuncta. Ex communi usu in regno nostro observatur, quod moriente matre bonorum omnium pueri a patre ipsorum tollunt medietatem; propter quod sepe contingit filios etate iuvenili, eos in parte6) amittere bona levata a patre et amodo propter ingratitudinem factam patri patrem non licet 7) succurrere filiis ad inopiam vergentibus, et sic ex tali divisione pars utraque sentit incommodum et reportat, visum extitit nobis et nostre milicie, ut matre moriente filii non petant bonorum obveniencium ex linea paterna aliquam a patre porcionem, antequam ad secundas8) nupcias convolabit 9), nisi tunc velud fame sue prodigus 10) bona et hereditates illas communes indebite dissiparet. (74) De infamibus et furta committentibus. Sepius contingit, ut quidam de militali prosapia procedentes, veluti prodigi 11) honoris et fame ipsorum, furta seu latrocinia committentes, sunt profugi 12) nostri regni spontanea volutate ipsorum; et sic occasionem habentes, plura mala committere non formidant, pro quibus incidunt in iram nostre indignacionis. Tandem de commissis furtis et ceteris || malis [f. 90] actibus penitencia ducti, amicorum suorum intercessione mediante nostram clemenciam implorare consueverunt, et sic nostre gracie de novo restaurantur; volumus, quod (Iicet) 1) nostra ira sit dimissa (eis) ) et pena, nichilominus pro furtis et dampnis viris iustis illatis tenebuntur iudicialiter respondere et satisfacere iuxta diffinicionem per iudicem deputatum. Et 1) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. 2) Cod. qui. 3) Cod. statui. 4) Cod. reservat. 5) Cod. simul. 6) Cod. eis inepte. 7) Cod. nonnisi. 8) Cod. suas. 9) Cod. convalebat. 10) Cod. prodigiii. 11) Cod. prodigii. 12) Cod. profugii. [29] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 579 nichilominus et infamem talem reputamus neque aliis nobilibus, qui nunquam profugi extiterint, in fama et in sublimitate honoris poterint adequare. Statuimus illum et dicimus infamem, qui occulte insidiando habitatoribus nostri regni fures et profugos servat et partitur cum eis rapta et male conquisita, tales non possunt dicere se probos, cum impares probis viris 1) reputentur 2). (75) De usura. Cum in usurarum voragine sit insaciabilis appetitus. extorsioni pecuniarum terminum.non apponens, proinde statuit nostrorum baronum auctoritas, ut iudei, fidei nostre veri inimici, christianis pecunias ipsorum mutuantes, non plus per quamlibet septimanam exigere habent, nisi tantum unam quartam (a marca)3) cum graciarum accione. Et4) si iudei, qui per novas decepciones ad litteram 5) obligacionis mutuant pecunias, sustinuerunt per duos annos suum debitorem pro usura accrescente et pro principali debito ad iudicium non provocantes, extunc ipso facto usuram accrescentem ulterius post 6) duos annos annttere 7) debent, tantum principali re et de usura aucta infra predictum tempus sint contenti neque per eandem litteram obligacionis effectualiter ammonere aut obligatus 8) stare, tenere vel observare ipsis tenetur suam obligacionem vel promissum. (76) De penis sequitur. Quidam de ipsorum audacia multum presumentes. intrantes silvam vel gayum alicuius preter domini voluntatem, quercus excidunt meliores, nullam penam sequi pretendentes. Statuimus, ut si quis inciderit quercum in bonis alicuius domino9) invito, valentem ad axem, aut de minoribus quercubus vel aliis ligaminibus currum repleverit, penam, que dicitur seszczgriwen, illi solvat, in cuius dominio10) sunt incisa etc. Sequitur. (77) De penis sequitur. Et licet canonica sanccio depopulaciones agrorum multum odio habeat, tamen temerarios a malo non revocat, nisi addatur torques in collo ipsorum et temporali disciplina impie puniantur11). Propter quod statuimus, ut si alicuius militis, prelati, civis aut alterius hominis simplicis familiares 12) 1) Cod. iuris. 2) Cod. represententur. 3) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. 4) W innych kodeksach tekst rozpoczynający się od tego wyrazu stanowi odrębny artykuł. 5) Cod. iusticiam. 6) Cod. per. 7) Cod. committere. 8) Cod. obligatis. 9) Cod. alius domini inviti. 10) Cod. domini. 11) Cod. punientur. 12) Cod. familiaria. 580 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [30] frumenta de nocte kmethonum vel quorumcunque receperint, licitum sit domino frumenti aut suis servis vel amicis ipsa 1) defensare, equos 2) recipiencium (vel)3) alias res pro se libere tollere, et si quempiam tunc occiderit, impunite volumus ipsum pertransire. Dominum vero illum, de cuius domo exiverunt tales depopulaciones, in penas nobis pantnadsescza decrevimus incidisse. Et si wlnerarent seu occiderent frumentorum defensorem, solvant wlnera leso vel caput pueris vel amicis cum penis prenominatis. (78) De penis. Quoniam omnis scurrilitas 4) verborum et turpiloquium ad rixas homines provocantes apud virtuosos debent non inmerito evitari, atque 5) (non)3) aliter nisi metu pene quandoque aliqui a talibus prohibentur, unde volumus, ut si quispiam linguam suam non refrenans, si nobilis nobili improperaverit, asserens ipsum filium meretricis, et statim non revocat aut non negat, quod dixit, neque probat eum || esse talem, prout ipsum [f. 100] asseruit, pro vituperio illius, quem sic vituperavit, racione pene solvat LX marcas grossorum, veluti si ipsum occidisset. Idem dicimus, si matrem eius meretricem nominavit et non revocavit, nec probavit, quod asseruit, in similem penam ipsum decrevimus incidisse, aut revocando debet dicere: id, quod sum loqutus, mentitus sum, sicut canis etc. (79) De eodem. In percussionibus militum et aliorum nostrorum subditorum istum modum in penis exigendis volumus observari 6): si miles militi aut nobilis nobili plagam dederit absque sanguinis effusione, nobili, cui illata est talis percussio, pena, que dicitur pantnadzescze, per inferentem debebit assignari. Si autem illi inferatur, qui non habet ius militale, tunc marca grossorum pro tali wlnere, kmethoni vero pena sex marcas per percucientem debet solvi etc. (80) De divisione penarum. Ut penarum distinccio et legitima divisio habeatur. Quod si kmetho wlneratur cum sanguinis effusione aut percutitur enormiter, de omnibus penis pro 7) wlneribus aut percussionibus sentenciatis duas partes leso, terciam autem iudicio, ubi causa agitatur, assignari demandamus. (81) De penis sequitur. Et licet lex tam novi quam veteris testamenti fratricidium et alia seva 1) Cod. ipsara. 2) Cod. et quos. 3) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. 4) Cod. securitas. 5) Cod. ad que. 6) Cod. observare. 7) Cod. et. [31] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 581 crimina graviter punit sive dampnat, tamen quidam velut1) hostes propriis sanguinis et honoris, legis penam nimis formidantes, fratricidium (commit- tunt)2), sororem vel proximum occidunt, ut ex eius morte bona hereditaria lucrentur. Volumus itaque, ut unde lucra habere concupierunt, inde damp- nis affligantur, ut puniantur, in quo peccaverunt: omnes regnicole et no- biles nostri regni fratres, sorores aut proprios suos consanguineos interi- mentes, non habentes proles vel habentes, in hereditaria successione nullum accessum obtinebunt; quin immo 3) sentenciamus ipsos et ipsorum filios privamus omni legitima talium hereditatum porcione4); in quibus bonis sive hereditatibus alii consanguinei, licet remociores in linea, obtinent successionem. Quos, in aggravacionem culpe ipsorum propter inhumanitatem criminis, omnes fratricidas et patricidas infames pronunciamus et inhabiles5) ad aliquos honores promovendos. (82) De eodem. Statuimus et decrevimus, quod si alique plantaciones iam inserte et radicate evellantur et extirpentur, eciam si fuerint proprie ipsius exstirpantis, medietatem earundem plantacionum dimittere in solo 6) sive in area sub pena VI marcarum teneatur etc. (83) De eodem. Item si quis violenter mantellum suum vel quamlibet aliam rem propriam auctoritate propria vicino vel cuicunque receperit, iure non repetendo, ipsum mantellum vel aliquam aliam rem cum pena VI marcarum restituere tenetur. (84) De eodem. Aliquis excolens et seminans agros alicuius violenter, semine eorundem agrorum careat cum pena XV pantnadzescza. Dum alicui quatuor boves violenter fuerint recepti et de huiusmodi violencia fecerit protestacionem 7) volumus, quod pro huiusmodi negligencia boum et laborum pro qualibet septimana quatuor scotos dampnum et iniuriam 8) passo cum pena XV et iudicio alia XV pro pena satis || facere teneatur [f. 100]. (85) De eodem. Item pro curru feni violenter accepto tres scotos cum pena XV eidem 9) iniuriam et dampnum passo et iudicio XV satisfacere teneatur etc. 1) Ced. volunt. 2) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. 3) Cod. quando. 4) Cod. hereditatem porcionem. 5) Cod. hnles. 6) Cod. salo. 7) Cod. per testimonii. 8) Cod. de iniuria. 9) Cod. eundem. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [32] (86) De eodem. Item pro una coppa cuiuscunque grani in die recepta pena iudicio sex marcas et passo dampnum XV. Si autem tempore nocturno recipiatur, decrevimus esse furtum. Item pro copa estivalium vel gemalium decrevimus, unam mensuram dum recipitur ad currum, violenciam, dum in ponderibus, furtum esse declaramus, id ipsum ad recepcionem feni extendentes. hem famulus, qui dicitur Polonice galomanka, si vicino domini sui fecerit aliquod dampnum vel iniuriam, dominus ipsius satisfacere teneatur. Item cum pauper homo pro violencia divitem citat, dives de violencia per testes habet et debet se expurgare, alias iuxta violencie qualitatem debita pena est multandus 1). (87) De penis castellanorum et iudicum et notariorum et ca- merariorum. Cum aliquis arguit seu provocat sentenciam castellani Cracoviensis, quod 2) dicitur wigariter narzecze vel nagani, pelles emerlinas 3), castellanis 4), autem Sandomiriensi et Lublinensi pelles mustellinas, cuilibet palatino pelles mustellinas, iudicibus Cracoviensi et Sandomiriensi pelles mardurinas, subiudicibus wlpinas, subcamerariis per VI marcas, camerariis istorum omnium per sex scotos, iudicibus castellanorum per mediam marcam, cuilibet notario terreno pelles wlpinas, aliis castellanis, Sandomiriensi et Lublinensi exceptis, per VI marcas absque omni contradiccione et antequam ad aliquam audienciam admittantur, dare et satisfacere teneantur. (88) De penis ludencium. Si filius nondum emancipatus, constitutus in paterna potestate nec a fratribus divisus nec separatus. si globizando, tasserizando *) vel quemlibet alium ludum dampnosum ludendo, exercendo, aliquid perdiderit, talia omnia et singula, per ipsum deperdita, volumus et decrevimus, quod in ipsius partem seu sortem conputentur: niehilominus decernentes, quod sive in taxillis, sive in saccis (s) vel alea aut quibuscunque aliis ludis lucrosis ipsis ludentibus ad pecunias equos vel alias quaslibet res lucratas seu in huiusmodi ludis acquisitas monendi, petendi, requirendi seu vendicandi, non obstante qualibet fideiussoria (caucione)6) seu obligacione, penitus nullum ius ex predictis ludis sit acquisitum; sed dumtaxat quoslibet ludos habere concedimus (et) 6) volumus gracia temporis deducendi et causa solacii et exercicii habendi etc. 1) Cod. imitandus. 2) Cod. que. 3) Cod. emerlinos, 4) Cod. castellanus. 5) Cod. tasserando. 6) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. [33] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 583 (89) De penis militum. Militi pro una plaga vel pluribus a kmethone factis XV pena percusso et iudicio XV; si vero fuerit cum baculo et cruenta, sicut pro wlnere gladiali declaramus satisfaciendum; militi vero famoso slachcze LX marcas, scartabello XXX marcas; militi creato de sculteto vel kmethone XV marcas pro capite; item militi slachcze pro wlnere X marcas, scartabello V marcas, sculteto vel kmethoni1) factis militibus tres marcas pro wlneribus statuimus persolvendas. (90) De confessione. Bartoldus deposuit querelam contra Andream, quod pratum ipsius falcavit. Andreas autem licet sit confessus predictum pratum se falcasse, tamen adiecit, quod idem pratum Bartoldi wlodarius pro certa 2) pecunia falcandum sibi vendidisset et pro eodem prato pecuniam || idem wlo- [f. 110] darius ab ipso recepisset, quem tamen mortuum esse asserebat. Nos autem considerantes confessionem ipsius Andree et eciam et mortem ipsius wlodarii, in tali casu indiximus eundem Andream probare prati vendicionem et empcionem etc. (91) De eodem. Idem Bartoldus contra Andream deposuit, quod ipsum wlnerasset. Andreas confessus (est) 3) ipsum Bartoldum wlnerasse, dicens, quod hoc fecit nolens in ludo et solaciando, tamquam socius et amicus cum amico. Nos audita ipsius Andree confessione, attendentes, quod ludus non debeat se extendere ad aliquam lesionem seu offensam, ipsum Andream in tali casu decrevimus Bartoldo ad wlneris satisfaccionem condempnandum. (92) De fideiussoribus. Nicolaus Mathie mutuavit X marcas, pro quibus Laurencium sibi dedit fideiussorem, et post aliquot4) dies idem Mathias debitor ipsi Nicolao creditori in absencia Laurencii fideiussoris eandem pecuniam solvit, ut debebat. Tempore vero procedente predictus Nicolaus creditor Laurencium fideiussorem pro dicta pecunia traxit ad causam; et quia idem fideiussor ifi iudicio constitutus asserebat pecuniam predictam per prefatum Mathiam debitorem principalem fuisse persolutam, nos decrevimus in tali casu probandum factam fuisse solucionem. (93) De dote et donacione. Statuimus, quod marito mortuo uxor circa donacionem et dotem et quelibet parafernalia in pecuniis, gemmis, lapidibus et vestibus superextan- 1) Cod. kmethone. 2) Ccd. cetera. 3) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. 4) Cod. aliquod. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [34] tibus debeat remanere; ipsa autem mortua ad pueros, st ipsos habuerit, predicta omnia devolvantur. Que mulier habendo pueros, si alium virum receperit vel voluerit recipere. decrevimus, quod tantummodo ad eosdem pueros omnia bona paternalia integraliter cum alia parte ipsos in divisione contingente quorumlibet bonorum maternalium, in quibuscunque rebus consistant, absque aliqua contradiccione devolvantur, et de residuo alia suorum bonorum parte maritum accipiat iuxta suam voluntatem. (94) De eodem. Item statuimus, dum aliqua dominicella maritatur, dos sive donacio 1) in pecunia parata sufficiat, quod in presencia amicorum assignetur; bona vero hereditaria coram regia maiestate assignari debent. (95) De expurgacione 2) Martinus conqueritur de Nicolao, quod die forensi in via publica recepit sibi VIII scotos violenter. Nicolaus vero respondit, quod indebite ipsum calumpniatur, nec eandem pecuniam amisisset, nec sibi recepta fuisset, volens cum sex testibus ex hoc se expurgare. Nos itaque in tali casu decrevimus cum duodectm testibus bonis et non paucioribus fieri huiusmodi expurgacionem etc. (96) De eodem 3). Item Martinus deposuit contra Nicolaum, quod dum agros proprios coluisset, bursa eidem cecidit, in qua fuerunt VIII scoti. Nicolaus vero superveniens4) invenit bursam eandem cum eisdem octo scotis et eos monitus restituere non curavit. Nicolaus autem negavit se predictam bursam invenisse vel pecuniam habuisse. Nos itaque in tali casu indiximus 5) eidem Nicolao per proprium. sacramentum se expurgare, quod non invenerit nec habuerit pecuniam predictam. (97) De iniuriis et dampno. Statuimas, quod pro qualibet arbore fructifera seu pomifera succisa duodecim grossi 6) dumtaxat passo dampnum exsolvantur 7) (cum) 8) pena XV, passo dampnum. 1) Cod. donatam. 2) Pierwotnie brzmała rubryka: De iniuriis et dampno Pisarz omyłkę swą; sam aprostował. 3) Pierwotnie rubryka brzmiała: De expurgacione. 4) Cod. serviens. 5) Cod. duximus. 6) Cod. grossos. 7) Cod. exsolvatur. 8) Wyraz w nawiasach pitars opuścił. [35] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 585 (98) De expurgacione. Pretera cum dominus contra wlodarium vel alium familiarem suum aliquas1) pro rebus vel iniuriis suis habet questiones, tunc ipse wlodarius vel familiaris, domino || suo non deferendo iuramentum, tenetur [f. 11°] se cum sex testibus expurgare. (99) De empcione et vendicione. Cum officium scultetorum semper servile existat et ad nutum dominorum suorum stare et facere iure teneantur, indecens est, ut maiores aut potenciores persone in scultecias aliquas, quam ipsarum 2) villarum sui domini, assumantur. Idcirco visum fuit nostris baronibus. ut nullus miles aut alius quicunque illustris emat aut acquirat sibi in aliqua villa (sculteciam)2) preter illius ville aut possessionis domini vel patroni voluntatem; factam autem 4) (empcionem) 3) contra hoc statutum ipsam decrevimus irritam et inanem etc (100) De prescripcione rubrica. Cum omnis 5) dissensionis 6) et discordie sit mater comunio, in qua eciam fratres aut germani existentes ad rancores scu lites non modicas sepius provocantur, ad quas evitandas ipsi in periculum (ne)3) incidant vite utriusque, consueverunt ut plurimum homines vivere et stare in propriis domibus separatim7) de parte bonorum sive hereditatum, que ipsos contingit habita divisione invicem ipsorum amicis mediantibus, licet ad principem noticia ipsius non deducta. Sed quia sepe contingit, quod ex aliquorum vita activa et bona procuracione negligentes et in racione dissoluti domos proprias ac bona hereditaria reformare8) non curantes, domos (reformatas aut eciam) 3) informatas et hereditates ad utilitatem reductas iure pro se vendicant obtinere, fratres aut amicos ipsorum ad iudicia protrahentes; et (sic)) quilibet paterfamilias tactus timore 9) a reparacione bonorum se subtrahit et domorum ereccione: propter quod, ut a torpore 10) et pigricia tales retrahamus et excitemus et bene laborantes (et)3) procurantes aliquod commodum inde reportent 11), statuimus nostra auctoritate, ut quicunque fratres, amici vel consanguinei vel remoti sexus utriusque abinvicem se- 1) Cod. aliquis. 2) Cod. ipsorum. 3) Wyrazy w nawiasach pisarz opuścił. 4) Cod aut. 5) Cod. omnes 6) Cod. dissenaiones. 7) Cod. septimanatim. 8) Cod. informare. 9) Cod hoc iurare. l0) Cod. corpore. 11) Cod. reportentur. Archiwam Komisyi prawniczej T. II. 74 KOD. CZĘSTOCHOWSKI [36] parati fuerint vel divisi, et in hac separacione vel divisione steterint per triennium et tres menses in taciturnitate, ad iudicium non provocantes, nisi causa legitima allegetur, propter quam sibi non obviet prescripcio, a repeticione seu vendicacione 1) partis hereditatis fratris sui vel amici per prescripcionem obiectam legitimam excludentur etc. (101) De eodem. Cum furta 2) et latrocinia propter (immanitatem)3) criminis et infliccionem seu formidacionem pene pro delicto commisso apponende per maleficos interdum plurimum occultantur, ita, quod noticia criminis in brevi 4) non potest propalari 5) et sic quandoque furta remanent impunita, et cum contra eos accio proponitur, per excepcionem prescripcionis 6) annualis volunt se tueri: in detestacionem itaque criminis (decernimus)8), ut si quis de furto aut latrocinio in iudicio accusatur. si est manens secum in una villa aut in parochia una audit secum divina de domiciliis ipsorum, tunc obiectus 7) annualis 8) prescripcionis procedit et habet locum contra agentem de furto; si 9) autem abinvicem actor et reus sint distantes, non alia prescripcio excepcionis agentem pro 10) furto repellit11), nisi tantum triennalis, et inputent sue pigricie omnes desides et lenti, qui in sui dampni recuperacione minime curant vigilare etc. (102) De eodem. (S)i cuiuscunque pueri impuberes ante legitimam etatem ad iudicia traharttur super hereditaria questione et ob defectum etatis cum actore litem contestari 12) nequeunt, propter quod (ex)3) interlocucione 13) iudicis eadem litis contestacio 14) usque ad etatem debitam illorum puerorum || prorogetur, et dilacione pendente aliquod anni effluere consueve- [f. 12] runt; quibuslibet tunc 15) pueris legitimam etatem attingentibus, si questio eadem ipsis16) innovatur, excepcionem prescripcionis idem pueri agentibus 1) Cod. vendicione. 2) Cod. furta se. 3) Wyrazy w nawiasie pisarz opuścił. 4) Cod. inveniri. 5) Cod. propellari. 6) Cod. proscripcion. 7) Cod. abiectus. 8) Cod. animalis. 9) Cod. sin. 10) Cod. pierwotnie było »de«, ale pisarz wyraz ten przekreślił i na interlinii oraz także na marginesie napisał »pro«. 11) Cod. repelli. 12) Cod. constari. 13) Cod. interlocueionem. 14) Cod. contencio. 15) Cod. qaalibet cum. 16) Cod. ipsius. [37] KOD. CZĘSTOCHOWSKI 587 de se illorum annorum, quibus induciati fuerint, oponere non valebunt. sed tantum utentur illorum dierum prescripcione, si qua sit aput ipsos vel eorum progenitores, antequam fuissent primo ad iudicium super eadem causa evocati. (103) De prescripcione. Cum realis distinccio personarum habeatur, inter quas quedam persone libere ut virorum, aliarum autem, ut mulierum, minus 1) libere agere possint in iudicio super rebus et hereditatibus ipsis debitis sive obligatis; propter quod statuimus, ut viris et masculis praescripcio triennalis tantum currat, viduis vero sex anni propter fragilitatem sexus in prescripcione opponantur; mulieri autem maritate, cum non habeat sui ipsius liberam potestatem propter maritum, decem anni currant in prescripcione. (104) De calumpniis. Ut calumpniis malorum hominum omnis via precludatur. Consueverunt etenim quidam multum 2) litigiosi calumpniose viros innocentes de crimine homicidii commissi annos ante multos querulose accusare, cuius probacio vel purgacio propter vetustatem facti facilius haberi non potest. Unde statuimus, ut si quis de crimine homicidii (vult) 3) agere aut accusare, cupiens penam capitis vendicare et opponere, antequam tres anni labantur a die criminis commissi, hoc in iudicium deducant, alias tribus annis elapsis petenti et agenti pro capite obstabit excepcio prescripcionis obiectus 4). (105). Cum in causarum processibus aput iustos iudices nil habeat vendicare odium vel favor usurpare, timor prevalere aut premium iusticiam evertere sed gestant stateram in manibus equo libramine 5) lances appendentes, ut in concipiendis et ferendis sentenciis solum Deum habentes pre oculis, ne velud fame sue prodigi 6) et persequtores ipsorum honoris contra eorum conscienciam per graciam aut per sordes quidquam faciant partis in gravamen; propter quod statuimus, ut si aliquis deinceps iudex ordinarius vel delegatus, Dei timore postposito, inique 7) sentenciaverit contra aliquem clientulum, alteri parti ipsum condempnando super hereditate, aut alia re certa in iudicium deducta, et propter hoc pars dampnata ad superiorem 1) Cod nimis. 2) Cod. multi. 3) Wyraz w nawiasach pisarz opuścił. 4) Cod. abiectus. 5) Cod. laboramiae. 6) Cod. prodigii. 7) Cod. ulique. KOD. CZĘSTOCHOWSKI [38] apellat, et quia moris est in iudicio polonicali, quod iudex a quo 1), cuius sentencia pro parte impugnatur, non 2) prius wlt nec tenetur suam sentenciam defensare, nisi prius per partem tres marce aut pelles mardurine sibi assignentur, ut parilitas in penis habeatur, si idem iudex vincatur 3) per partem condempnatam 4), eidem pelles aut tres marcas receptas cum pena pantnadzescza fusus 5) rubore suo adversario restituat, qui ad superiorem in falsa pronunciacione evocavit etc. Explicit ius Polonicale*). 1) Cod. iudex aliquo. 2) Cod nam. 3) Cod. mutatur. 4) Cod. condempnato. 5) Cod. fussus. 6) Tę notatkę, podobnie jak rubryki, pisarz nakreślił cynobrem.