WSTĘP W związku z rozwojem władzy patrymonialriej w Polsce zaczęła wystę- pować działalność normatywna pana wsi. Trzy można rozrożnić jej działy1: I) normy, tyczące się obowiązkow włos cian wobec pana wsi, 2) normy określa- jące wewnętrzne życie wsi, najczęściej określane jako ustawy lub wilkierze wiejskie, i 3) normy, wydawane dla osob, działających na folwarku, określane najczęściej nazwą instruktarzy gospodarczych. Przedmiotem tego wydawnictwa jest drugi dział tych źrodeł normatywnych: ustawy czyli wilkierze wiejskie. Ustawy wiejskie pojawiły się — o ile dotąd wiemy — w drugiej po- łowie wieku XVI, prawie rownocześnie na połnocy Polski, na Pomorzu (najstarsza znana ustawa z r. 15512), oraz na południu w Małopolsce (naj- starsza znana ustawa z r. 15703). W Małopolsce spotyka się najpierw nie- wielkie ustawy, liczące po kilka artykułow, ktore wpisywano w księgi sądowe wiejskie 4; potem rozpoczęły się rozrastać, stanowić jakby małe kodyfikacje prawa wiejskiego. Na Pomorzu, od początku, a w wieku XVIII także w Wiel- kopolsce, ustawy te były duże, składały się z kilkudziesięciu zwykle obszer- nych artykułow, doszły nawet w XVIII wieku do stukilkudziesięciu artykułow Ciekawa rzecz, iż — jak dotąd — nieliczne są takie obszerniejsze ustawy z innych dzielnic Polski (znane dotąd dwie z ziemi przemyskiej, ob. nr. 9 i 21, dwie z środkowej Polski, ob. nr. 17 i 36, dwie z Litwy, obie w dwoch redakcjach, ob. nr. 18, 39 i 41 i jedna z Wołynia, ob. nr. 40). Wilkierze te zwykle ściśle trzymały się w granicach norm, tyczących się życia wewnętrznego wsi; wyjątkowo spotyka się w nich postanowienia pomieszane z takimi, ktore określają ciężary ludności wiejskiej (ob. nr. 23, 28, 29, 30, 36, 44). Przedział między wilkierzami a instruktarzami5 był jeszcze 1Ob. Stanislaw Kutrzeba, Historia źrodeł dawnego prawa polskiego t. II, Lwow 1926, str. 318 i n. 2 Ob. nr. 2. 3 Dla wsi Węgrzce, ob. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki XII nr. 7333. 4 Np. bardzo liczne w Kasinie Wielkiej, od r. 1580, ob. SPPP XI nr. 2759—61 (1586), 2763, 2768 (1587, 2780 (1593), 2783 (1597), 2886 (1606), 2946 (1613), 3089—92(1626), 3170 (1635). 3254—60 (1641), 3471-2 (1695), 3475-81 (1695), 3504-7 (1702), 3512 (1702), 3605—8 (1720), 3675 (1748), 3733 (1767). Takie ustawy drobne znajdują się takie w niewydanych dotąd księgach wiejskich Świniarska, Jodłownika, Muszyny, Łącka it.d., ob. Kutrzeba j. w. II str. 327. 8 Zbior instruktarzy, ktore dało się dotąd odszukać, ogłosił Stefan Pawlik, Polskie instruk- tarze ekonomiczne z końca XVII i z XVIII wieku. Krakow, 1915. II